متن عربی
228.وَ مِنْ خُطْبَة لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ فِى التَّوْحيدِ. وَ تَجْمَعُ هذِهِ الْخُطبَةُ مِنْ اُصُول الْعِلْمِ ما لاتَجْمَعُهُ خُطْبَةٌ غَيْرُها
- ما وَحَّدَهُ مَنْ كَيَّفَهُ، وَ لا حَقيقَتَهُ أصابَ مَنْ مَثَّلَهُ،
- وَ لا اِيّاهُ عَنى مَنْ شَبَّهَهُ،
- وَ لا صَمَدَهُ مَنْ اَشارَ اِلَيْهِ وَ تَوَهَّمَهُ. كُلُّ مَعْرُوف بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ، وَ كُلُّ قائِم فى سِواهُ مَعْلُولٌ.
- فاعِلٌ لا بِاضْطِرابِ آلَة، مُقَدِّرٌ لا بِجَوْلِ فِكْرَة،
- غَنِىٌّ لا بِاسْتِفادَة. لاتَصْحَبُهُ الاَْوْقاتُ،
- وَ لا تَرْفِدُهُ الاَْدَواتُ. سَبَقَ الاَْوْقاتَ كَوْنُهُ، وَالْعَدَمَ وُجُودُهُ، وَ الاِْبْتِداءَ اَزَلُهُ.
- بِتَشْعيرِهِ الْمَشاعِرَ عُرِفَ اَنْ لا مَشْعَرَ لَهُ،
- وَ بِمُضادَّتِهِ بَيْنَ الاُْمُورِ عُرِفَ اَنْ لا ضِدَّ لَهُ، وَ بِمُقارَنَتِهِ
- بَيْنَ الاَْشْياءِ عُرِفَ اَنْ لا قَرينَ لَهُ. ضادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ، وَالْوُضُوحَ بِالْبُهْمَةِ، وَالْجُمُودَ بِالْبَلَلِ، وَالْحَرُورَ بِالصَّرْدِ.
- مُؤَلِّفٌ بَيْنَ مُتَعادِياتِها، مُقارِنٌ بَيْنَ مُتَبايِناتِها، مُقَرِّبٌ بَيْنَ مُتَباعِداتِها، مُفَرِّقٌ بَيْنَ مُتَدانِياتِها. لايُشْمَلُ بِحَدّ،
- وَ لايُحْسَبُ بِعَدٍّ، وَ اِنَّما تَحُدُّ الاَْدَواتُ اَنْفُسَها، وَ تُشيرُ الاْلاتُ اِلى نَظائِرِها.
- مَنَعَتْها مُنْذُ الْقِـدَمِـيَّـةَ، وَ حَمَـتْـها قَـدُ الاَْزَلِـيَّـةَ، وَ جَنَّـبَتْـها لَوْلا التَّكْمِلَةَ.
- بِها تَجَلّى صانِعُها لِلْعُقُولِ، وَ بِهَا امْتَنَعَ عَنْ نَظَرِ الْعُيُونِ.
- لايَجْرى عَلَيْهِ السُّكُونُ وَ الْحَرَكَةُ،
- وَ كَيْفَ يَجْرى عَلَيْهِ ما هُوَ اَجْراهُ، وَ يَعُودُ فيهِ ما هُوَ اَبْداهُ،
- وَ يَحْدُثُ فيهِ ما هُوَ اَحْدَثَهُ؟! اِذًا لَتَفاوَتَتْ ذاتُهُ،
- وَ لَتَجَزَّاَ كُنْهُهُ، وَ لاَمْتَنَعَ مِنْ الاَْزَلِ مَعْناهُ، وَ لَكانَ لَهُ وَراءٌ اِذْ وُجِدَ لَهُ
- اَمامٌ، وَ لاَلْتَمَسَ التَّمامَ اِذْ لَزِمَهُ النُّقْصانُ،
- وَ اِذًا لَقامَتْ آيَةُ الْمَصْنُوع ِ فيهِ، وَ لَتَحَوَّلَ دَليلاً بَعْدَ اَنْ كانَ مَدْلُولاً عَلَيْهِ،
- وَ خَرَجَ بِسُلْطانِ الاِْمْتِناع ِ مِنْ اَنْ يُؤَثِّرَ فيهِ ما يُوَثِّرُ فى غَيْرِهِ.
- الَّذى لايَحُولُ وَ لايَزُولُ، وَ لايَجُوزُ عَلَيْهِ الاُْفُولُ. وَ لَمْ يَلِدْ
- فَيَكُونَ مَوْلُوداً، وَ لَمْ يُولَدْ فَيَصيرَ مَحْدُوداً. جَلَّ عَنِ اتِّخاذِ الاَْبْناءِ، وَ طَهُرَ عَنْ مُلامَسَةِ النِّساءِ.
- لاتَنالُهُ الاَْوْهامُ فَتُقَدِّرَهُ، وَ لاتَتَوَهَّمُهُ
- الْفِطَنُ فَتُصَوِّرَهُ، وَ لاتُدْرِكُهُ الْحَواسُّ فَتُحِسَّهُ، وَ لاتَلْمِسُهُ الاَْيْدى فَتَمَسَّهُ.
- وَ لايَتَغَيَّرُ بِحال، وَ لايَتَبَدَّلُ فِى الاَْحْوالِ، وَ لاتُبْليهِ اللَّيالى وَ الاَْيّامُ، وَ لا يُغَيِّرُهُ الضِّياءُ وَالظَّلامُ، وَ لا يُوصَفُ بِشَىْء مِنَ الاَْجْزاءِ، وَ لا بِالْجَوارِح ِ وَ الاَْعْضاءِ،
- وَ لا بِعَرَض مِنَ الاَْعْراضِ، وَ لا بِالْغَيْرِيَّةِ وَ الاَْبْعاضِ. وَ لا يُقالُ لَهُ حَدٌّ وَ لا نِهايَةٌ،
- وَ لاَ انْقِطاعٌ وَ لا غايَةٌ، وَ لا اَنَّ الاَْشْياءَ تَحْويهِ فَتُقِلَّهُ اَوْ تُهْوِيَهُ، اَوْ اَنَّ شَيْئاً يَحْمِلُهُ فَيُميلَهُ اَوْ يُعْدِلَهُ.
- لَيْسَ فِى الاَْشْياءِ بِوالِج ، وَ لا عَنْها بِخارِج .
- يُخْبِرُ لا بِلِسان وَ لَهَوات، وَ يَسْمَعُ لا بِخُرُوق وَ اَدَوات.
- يَقُولُ وَ لا يَلْفِظُ، وَ يَحْفَظُ وَ لا يَتَحَفَّظُ، وَ يُريدُ وَ لا يُضْمِرُ،
- يُحِبُّ وَ يَرْضى مِنْ غَيْرِ رِقَّة، وَ يُبْغِضُ وَ يَغْضَبُ مِنْ غَيْرِ مَشَقَّة.
- يَقُولُ لِمَنْ اَرادَ كَوْنَهُ: كُنْ، فَيَكُونُ، لا بِصَوْت يَقْرَعُ،
- وَ لا بِنِداء يُسْمَعُ، وَ اِنَّما كَلامُهُ سُبْحانَهُ فِعْلٌ مِنْهُ اَنْشَاَهُ، وَ مِثْلُهُ
- لَمْ يَكُنْ مِنْ قَبْلِ ذلِكَ كائِناً، وَ لَوْ كانَ قَديماً لَكانَ اِلهاً ثانِياً.
- لا يُقالُ كانَ بَعْدَ اَنْ لَمْ يَكُنْ فَتَجْرِىَ عَلَيْهِ الصِّفاتُ الْمُحْدَثاتُ،
- وَ لايَكُونُ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ فَصْلٌ، وَ لا لَهُ عَلَيْها فَضْلٌ
- فَيَسْتَوِىَ الصّانِعُ وَ الْمَصْنُوعُ، وَ يَتَكافَاَ الْمُبْتَدِعُ وَالْبَديعُ. خَلَقَ
- الْخَلائِقَ عَلى غَيْرِ مِثال خَلا مِنْ غَيْرِهِ، وَ لَمْ يَسْتَعِنْ عَلى خَلْقِها بِاَحَد مِنْ خَلْقِهِ.
- وَ اَنْشَاَ الاَْرْضَ فَاَمْسَكَها مِنْ غَيْرِ اشْتِغال،
- وَ اَرْساها عَلى غَيْرِ قَرار، وَ اَقامَها بِغَيْرِ قَوائِمَ، وَ رَفَعَها بِغَيْرِ دَعائِمَ،
- وَ حَصَّنَها مِنَ الاَْوَدِ وَ الاِْعْوِجاج ِ، وَ مَنَعها مِنَ التَّهافُتِ وَ الاِْنْفِراجِ.
- اَرْسى اَوْتادَها، وَ ضَرَبَ اَسْدادَها، وَ اسْتَفاضَ عُيُونَها،
- وَ خَدَّ اَوْدِيَتَها. فَلَمْ يَهِنْ ما بَناهُ، وَ لا ضَعُفَ ما قَوّاهُ. هُوَ الظّاهِرُ عَلَيْها بِسُلطانِهِ وَ عَظَمَتِهِ،
- وَ هُوَ الْباطِنُ لَها بِعِلْمِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ،
- وَ الْعالى عَلى كُلِّ شَىْء مِنْها بِجَلالِهِ وَ عِزَّتِهِ. لا يُعْجِزُهُ شَىْءٌ مِنْها طَلَبَهُ،
- وَ لايَمْتَنِعُ عَلَيْهِ فَيَغْلِبَهُ، وَ لا يَفُوتُهُ السَّريعُ مِنْها فَيَسْبِقَهُ،
- وَ لايَحْتاجُ اِلى ذى مال فَيَرْزُقَهُ. خَضَعَتِ الاَْشْياءُ لَهُ،
- وَ ذَلَّتْ مُسْتَكينَةً لِعَظَمَتِهِ، لاتَسْتَطيعُ الْهَرَبَ مِنْ سُلْطانِهِ اِلى غَيْرِهِ فَتَمْتَنِعَ مِنْ نَفْعِهِ وَ ضَرِّهِ،
- وَ لا كُفْوَ لَهُ فَيُكافِئَهُ، وَ لا نَظيرَ لَهُ فَيُساوِيَهُ.
- هُوَ الْمُفْنى لَها بَعْدَ وُجُودِها، حَتّى يَصيرَ مَوْجُودُها كَمَفْقُودِها.
- وَ لَيْسَ فَناءُ الدُّنْيا بَعْدَ ابْتِداعِها بِاَعْجَبَ مِنْ اِنْشائِها وَ اخْتِراعِها،
- وَ كَيْفَ وَ لَوِ اجْتَمَعَ جَميعُ حَيَوانِها مِنْ طَيْرِها وَ بَهائِمِها،
- وَ ما كانَ مِنْ مُراحِها وَ سائِمِها،
- وَ اَصْنافِ اَسْناخِها وَ اَجْناسِها، وَ مُتَبَلِّدَةِ اُمَمِها وَ اَكْياسِها، عَلى اِحْداثِ بَعُوضَة ما قَدَرَتْ عَلى اِحْداثِها،
- وَ لا عَرَفَتْ كَيْفَ السَّبيلُ اِلى ايجادِها، وَ لَتَحَيَّرَتْ عُقُولُها فى عِلْمِ ذلِكَ وَ تاهَتْ، وَ عَجَزَتْ قُواها وَ تَناهَتْ،
- وَ رَجَعَتْ خاسِئَةً حَسيرَةً عارِفَةً بِاَنَّها مَقْهُورَةٌ، مُقِرَّةً بِالْعَجْزِ عَنْ اِنْشائِها، مُذعِنَةً بِالضَّعْفِ عَنْ اِفْنائِها.
- وَ اِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ يَعُودُ بَعْدَ فَناءِ الدُّنْيا وَحْدَهُ لا شَىْءَ مَعَهُ،
- كَما كانَ قَبْلَ ابْتِدائِها كَذلِكَ يَكُونُ بَعْدَ فَنائِها،
- بِلا وَقْت وَ لا مَكان، وَ لا حين وَ لا زَمان. عُدِمَتْ عِنْدَ ذلِكَ الاْجالُ وَ الاَْوْقاتُ، وَ زالَتِ السِّنُونَ وَ السّاعاتُ،
- فَلا شَىْءَ اِلاَّ اللّهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ الَّذى اِلَيْهِ مَصيرُ جَميع ِ الاُْمُورِ. بِلا قُدْرَة مِنْها كانَ ابْتِداءُ خَلْقِها،
- وَ بِغَيْرِ امِتناع مِنْها كانَ فَناؤُها، وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَى الاِْمْتِناع ِ لَدامَ بَقاؤُها.
- لَمْ يَتَكاءَدْهُ صُنْعُ شَىْء مِنْها اِذْ صَنَعَهُ، وَ لَمْ يَؤُدْهُ مِنْها خَلْقُ ما خَلَقَهُ وَ بَرَاَهُ.
- وَ لَمْ يُكَوِّنْها لِتَشْديدِ سُلْطان،
- وَ لا لِخَوْف مِنْ زَوال وَ نُقْصان، وَ لا لِلاِْسْتِعانَةِ بِها عَلى نِدٍّ مُكاثِر،
- وَ لا لِلاِْحْتِرازِ بِها مِنْ ضِدٍّ مُثاوِر، وَ لا لِلاِْزْدِيادِ بِها فى مُلْكِهِ،
- وَ لا لِمُكاثَرَةِ شَريك فى شِرْكِهِ، وَ لا لِوَحْشَة كانَتْ مِنْهُ فَاَرادَ اَنْ
- يَسْتَأْنِسَ اِلَيْها. ثُمَّ هُوَ يُفْنيها بَعْدَ تَكْوينِها،
- لا لِسَاَم دَخَلَ عَلَيْهِ فى تَصْريفِها وَ تَدْبيرِها، وَ لا لِراحَة واصِلَة اِلَيْهِ، وَ لا لِثِقَلِ شَىْء مِنْها عَلَيْهِ.
- لايُمِلُّهُ طُولُ بَقائِها فَيَدْعُوَهُ اِلى سُرْعَةِ اِفْنائِها،
- لكِنَّهُ سُبْحانَهُ دَبَّرَها بِلُطْفِهِ، وَ اَمْسَكَها بِاَمْرِهِ، وَ اَتْقَنَها بِقُدْرَتِهِ،
- ثُمَّ يُعيدُها بَعْدَ الْفَناءِ مِنْ غَيْرِ حاجَة مِنْهُ اِلَيْها،
- وَ لاَ اسْتِعانَة بِشَىْء مِنْها عَلَيْها، وَ لا لاِنْصِراف مِنْ حالِ وَحْشَة اِلى حالِ اسْتِئْناس، وَ لا مِنْ حالِ جَهْل وَ عَمًى اِلى حالِ عِلْم وَ الْتِماس،
- وَ لا مِنْ فَقْر وَ حاجَة اِلى غِنًى وَ كَثْرَة، وَ لا مِنْ ذُلٍّ وَ ضَعَة اِلى عِزٍّ وَ قُدْرَة.
متن فارسی
از خطبه هاى آن حضرت است در توحید حق. و این خطبه از اصول علمى چیزها دارد که دیگر خطبه ها ندارد
- آن که براى او چگونگى معین کرد یگانه اش ندانسته، و کسى که او را به چیزى مثل زد به حقیقتش دست نیافته،
- و هر کس او را به دایره تشبیه کشید حضرتش را در نظر نگرفته، و هر که به او اشاره نموده و به اندیشه اش تصور کند قصد او ننموده است.
- هر آنچه به ذاتش شناخته شود مخلوق است، و آنچه به دیگرى باشد معلول است.
- انجام دهنده است بدون به کار بردن ابزار، تقدیرکننده است بدون جولان اندیشه،
- بى نیاز است نه به تحصیل اسباب. اوقات با او همراه نیست،
- و ابزار و وسائل او را یارى ندهند. هستیش بر زمانها، وجودش بر نیستى، و ازلیتش بر ابتدا پیشى گرفته.
- با به وجود آوردن حواسّ معلوم است که منزّه از حواس است،
- و از آفریدن اشیاء متضاد پیداست که ضدّى ندارد، و با ایجاد مقارنت
- بین اشیاء واضح است که او را قرینى نیست. نور را با ظلمت ، سپیدى را با سیاهى، خشکى را با رطوبت، گرمى را با سردى مخالف و ضدّ هم قرار داد.
- بین پراکنده هاالفت برقرار کرد، اضداد را با یکدیگر قرین نمود، دورها را با هم نزدیک ساخت، و نزدیک ها را از هم دور کرد.
- حدّى شامل او نیست، و به شماره محسوب نشود. ابزار و آلات جز مانند خود را به حدود نیاورند، و این وسائل جز به نظایر خود اشارت ننمایند.
- اینکه بى خبران گویند از چه زمانى به وجودآمد (مُنْذُ)، و به تحقیق به وجود آمد (قَدْ)، و اگر چنین بود نقصى نداشت (لولا) با قدیم بودن و ازلى بودن و کامل بودنش ناسازگار است (که قدیم و ازلى و کامل بودن از صفات خداوند است نه مخلوقات).
- آفریننده با خود آفریده ها بر آنان در عرصه عقول تجلّى کرد، و با دیدنى بودن مخلوقات قطعى است که آفریننده را نتوان دید (زیرا که شبیه هیچ آفریده اى نیست).
- نظام حرکت و سکون بر او جارى نمى باشد،
- و چگونه براو جارى باشد آنچه که او جارى کرده؟ و چسان صفتى را که در مخلوقى آفریده به آفریننده بازگردد؟
- یا آنچه را حادث کرده در خود او حادث شود؟! در این صورت در ذات او دگرگونى پدید آید،
- و کُنه ذاتش تجزیه شود، و ازلى بودنش ممتنع گردد، و چون پیش رویى برایش فرض شود پشت سرى هم
- خواهد داشت، و بر این اساس خواهان تمام شدن شود زیرا وجودش ملازم با نقصان شده،
- و در این وقت نشانه مخلوق در او پیدا گردد، و دلیل بر هستى صانعى خواهدشد بعد از آنکه همه موجودات دلیل بر هستى اویند،
- و به سلطنت مسلّطش بر تمام موجودات محال است آنچه در غیرش اثر مى گذارد در او اثر بگذارد (پس از دایره اثرپذیرى خارج و از نقص و عیب پاک است).
- خدایى است که تغییر حال نمى دهد و از میان نمى رود، و پنهان گشتن بر او روا نیست. چیزى را نزاده
- تا خود مولود باشد، و زاییده نشده تا محدود گردد. برتر است از داشتن فرزندان، و پاک است از آمیزش با زنان.
- اندیشه ها او را درنیابند تا اندازه اش گیرند، و زیرکى ها او را به وهم
- درنیاورند تا تصوّرش نمایند، و حواس او را درک نکنند تا احساسش نمایند، و دستها لمسش نکنند تا به او دسترسى یابند
- . به حالى تغییر نکند، و در احوال دگرگون نگردد، و او را شبها و روزها کهنه نکنند، و روشنى و تاریکى تغییرش ندهند. به چیزى از اجزاء و اندام و اعضاء
- و عَرَضى از اعراض، و بودن چیزى غیر ذاتش با او، و داشتن ابعاض توصیف نشود. براى او حدّ و نهایت،
- و انقطاع و انتها گفته نمى شود، اشیاء را بر او احاطه نیست تا پایین و بالایش برند، و چیزى قدرت حملش را ندارد تا بتواند متمایل یا راستش بدارد.
- در اشیاء داخل نیست، و از آنها خارج نمى باشد.
- خبر مى دهد ولى نه به زبان بزرگ و زبان کوچک، و مى شنود نه با شکافهاى گوش و ابزار شنوایى،
- مى گوید نه با تلفّظ، حفظ مى کند نه با قدرت حافظه، اراده مى نماید نه با خطور در خاطره،
- دوست دارد و خشنود مى گردد نه از رقّت دل، دشمن دارد و خشم مى کند ولى بى مشقّت و اندوه.
- چون بخواهد کسى را به وجود آورد مى گوید باش پس بى درنگ به وجود مى آید، نه به آوازى که گوشها را بکوبد،
- و نه به صدایى که شنیده شود، بلکه کلامش همان فعلى است که آن را ایجاد کرده، و مانند
- آن فعل پیش از آن نبوده، و اگر آن فعل قدیم بود هرآینه خداى دوم بود.
- گفته نمى شود: بود شد پس از آنکه نبود، تا صفاتى که پدیده اند بر او جریان یابد،
- و در این حال میان به وجودآمده ها و حضرت او فرقى نخواهد ماند، و براى او بر موجودات برترى نخواهد بود،
- در نتیجه خالق و مخلوق مساوى گردند، و پدیدآورنده و پدیدشده یکى شوند. موجودات را
- بدون نمونه اى که از غیر او به جاى مانده باشد پدید آورد، و از احدى از مخلوق خود در آفرینش آنها یارى نجست.
- زمین را پدید آورد و بدون اینکه از کار دیگر باز ماند آن را نگاه داشت،
- و استوارش نمود نه بر جاى آرام (بلکه بر امواج آب)، بدون پایه ها برپایش داشت، و منهاى ستونهایش برافراشت،
- و آن را از تمایل و کژى نگه داشت، و از افتادن و شکافته شدن حفظ کرد.
- میخهایش را (که کوههایند) استوار نمود، و سدهایش را برقرار کرد، چشمه هایش را روان ساخت،
- و رودهایش را شکافت. آنچه را بنا کرد سست نشد، و آنچه را قوى نمود ضعیف نگشت. به سلطنت و بزرگیش بر زمین غالب است،
- و به علم و معرفتش به کیفیت آن آگاه است،
- و به جلال و عزّتش بر هر چیز آن برتر است. چیزى از آن را که بخواهد عاجزش ننماید،
- و از او سر نپیچد تا بر حضرتش غالب آید، شتاب کننده اى از دستش نرود تا بر جنابش پیشى جوید،
- به دولتمندى نیازش نیفتد تا او را روزى دهد. تمام موجودات براى او فروتنند،
- و در برابر عظمتش ذلیل و خاکسارند، قدرت گریز از سلطنتش را به سوى دیگر ندارند تا از سود و زیانش در امان مانند.
- اورا مانند نیست تا با حضرتش برابرى کند، و شبیهى نیست تا با او مساوى باشد.
- اوست که موجودات را پس از بودن نابود مى کند، آنچنان که موجودش چون معدومش گردد.
- و فناى دنیا بعد از وجود آن شگفت تر از ایجاد و اختراعش نیست،
- چگونه شگفت تر باشد در صورتى که اگر تمام جانداران هستى از پرندگان و چهارپایان،
- و آنچه را که در شب به آغل خود باز مى گردانند و آنچه که در مراتع و دشت ها مى چرند،
- و از هر صنف و جنس صاحب حیاتى، از هوشمند و بیهوش، براى آفریدن پشه اى جمع شوند قدرت ساختنش را ندارند،
- و راه ایجاد آن را نشناسند، و در دانش این مسأله عقولشان حیران و سرگردان ماند، و نیروهایشان ته کشد و به عجز و ناتوانى نشینند،
- و زبون و خسته بازگردد و معلومشان شود که مغلوب و مقهورند،و طاقـت و تـوان ایجـاد یک پشـه ، و از بیـن بـردن آن را ندارنـد.
- و همانا خداى سبحان، پس از نابود شدن جهان، تنها و یگانه ماند و چیز دیگرى با او نخواهد بود،
- همان طور که پیش از آفرینش آنها چنین بود پس از فناى آنها نیز چنین خواهد بود،
- در آن موقعیت خیمه وقت و مکان، و هنگام و زمان برچیده مى شود. مدت ها و وقت ها، و سالها و ساعتها معدوم مى گردد،
- و جزى خداى واحد قهّار که بازگشت همه امور به اوست چیزى باقى نمى ماند. موجودات را به وقت آفرینش آنها قدرتى نبود،
- و به هنگام فنا شدن هم مقاومتى نشان نمى دهند، چراکه اگرقدرت امتناع از فناشدن داشتند هستى آنها تداوم داشت.
- ایجاد هیچ یک از موجودات به وقت آفریدن براى او دشوار نبود، و آفریدن آنچه را به وجود آورد حضرتش را خسته نکرد.
- موجودات را براى قدرت بخشیدن به سلطنتش نیافرید،
- و از ترس زوال و نقصان به وجود نیاورد، و براى یارى جستن از آنها در برابر همتاى معارض خلق نکرد،
- و براى دورى گزیدن از هجوم دشمن مهاجم، و به خاطر بسط در حکومت،
- و به علّت چیره شدن بر شریک در شرکتش، و براى وحشت از تنهایى و انس گرفتن با آنها
- به عرصه هستى نیاورد. باز هم خداست که کائنات را پس از ساختن نابود مى کند،
- نه به خاطر ملالت وخستگى ازکارگردانى و تدبیر امور آنها، و نه براى اینکه به استراحت بپردازد، و نه به علت اینکه چیزى از آن بر او سنگینى داشته.
- طول بقاء موجودات او را خسته نمى کند تا در نابود کردنشان علجه داشته باشد،
- بلکه خداى سبحان با لطفش همه را اداره کرده، و به امرش نگاه داشته، و به قدرتش استوار نموده،
- سپس همه آنها را بعد از فانى شدن بازمى گرداند بدون اینکه او را به آنان نیازى باشد،
- یا از آنان کمک بخواهد، یا از ترس تنهایى با آنان انس بگیرد،یا از حالت جهل و کورى به علم و درخواست بینش بازآید،
- یا از فقر و نیاز به ثروت و دارایى برسد، و یا از خوارى و ناتوانى به عزّت و توانایى دست یابد.
