براي شناسايي طرح يک اثر، نخستين بار از طراح آن بايد مدد جست. خوشبختانه سيد رضي در مقدمه کتاب نهج البلاغه، انگيزه خود را بيان ميکند، و از نوشته او ميتوان طرح اوليه کتاب را دريافت. وي در دوران جواني، با هدف گردآوري فضيلتهاي پيشوايان دين و ارائه گلچيني از گوهرهاي گفتار معصومين(، کتاب خصائص الأئمة را تدوين کرد، امّا گرفتاريهاي او مانع از اتمام اين اثر شد، و تنها بخش مربوط به امام علي( به همراه سخنان کوتاه و حکمتها و مَثَل هاي شگفت آن حضرت، سامان يافت. دوستانش با ديدن اين مجموعه نفيس، وي را در به سامان رساندن آن تشويق کردند، تا آنجا که شريف رضي بر اين کار همت گمارد

از امتيازات برجستة سخنان اميرالمؤمنين ( عليه السّلام) كه به نام «نهج البلاغه» امروز در دست ماست ـ اين است كه محدود به زمينة خاصي نيست. علي ( عليه السّلام) به تعبير خودش ـ تنها در يك ميدان اسب نتاخته است؛ در ميدان‎هاي گوناگون ـ كه احياناً بعضي با بعضي متضاد است ـ تكاور بيان را به جولان در آورده است. نهج البلاغه شاهكار است امّا نه تنها در يك زمينه، مثلاً موعظه يا حماسه، يا فرضاً عشق و غزل، يا مدح و هجا و غيره، بلكه در زمينه‎هاي گوناگون. علي ( عليه السّلام)سخن را براي خود سخن و اظهار سخن‎وري ايراد نكرده است، سخن براي او وسيله بوده نه هدف؛ او نمي‎خواسته است به اين وسيله يك اثر هنري و يك شاهكار ادبي ازخود باقي بگذارد. بالاتر اينكه سخنش كليّت دارد و محدود به زمان و مكان و افراد معيني نيست، مخاطب او انسان است و به همين جهت نه مرز مي‎شناسد و نه زمان.

این طور نیست که سید رضی تنها کسی بوده است که نهج البلاغه را جمع آوری کرده است بلکه از این گذشته کتاب‌هاى زیادى قبل از «سیّد رضى» نوشته شده است که بسیارى از محتویات نهج البلاغه یا غالب آن‌ها در آن کتب آمده است و این به خوبى نشان مى‌دهد که این کلمات قبل از «سیّد رضى» نیز در میان دانشمندان و راویان حدیث و گاه در میان توده‌هاى مردم مشهور و معروف بوده است و این شهرت مى‌تواند ما را بى‌نیاز از اسناد متّصل کند. حتّى بعضى از بزرگان مورّخان نوشته‌اند، خطبه‌هاى نهج البلاغه که در میان مردم شهرت داشته بسیار بیش از آن مقدارى بوده است که «سیّد رضى» در نهج البلاغه آورده است و در واقع نهج البلاغه گلچینى از آن خطبه‌هاست.

(عليه السلام) ، بطور كلى روح علي (عليه السلام) يك روح وسيع و همه جانبه و چند بعدى است ، و همواره به سخن را براى خود سخن و اظهار هنر سخنورى ايراد نكرده است ، سخن براى او وسيله بوده نه هدف ، او نمي‏خواسته است به اين وسيله يك اثر هنرى و يك‏ شاهكار ادبي از خود باقى بگذارد ، بالاتر اينكه سخنش كليت دارد محدود به‏ زمان و مكان و افراد معينى نيست. مخاطب او «انسان» است و به همين جهت نه مرز مي‏شناسد و نه زمان، همه اينها ميدان را از نظر شخص سخنور محدود و خود او را مقيد مي‏سازد.