متن عربی
208- و من خطبة له (عليه السلام) خطبها بصفين :
أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً بِوِلَايَةِ أَمْرِكُمْ وَ لَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ وَ أَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ لَا يَجْرِي لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَى عَلَيْهِ وَ لَا يَجْرِي عَلَيْهِ إِلَّا جَرَى لَهُ وَ لَوْ كَانَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَ لَا يَجْرِيَ عَلَيْهِ لَكَانَ ذَلِكَ خَالِصاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ لِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ وَ جَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلًا مِنْهُ وَ تَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُهُ .
حق الوالي و حق الرعية
ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقاً افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَى بَعْضٍ فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ فِي وُجُوهِهَا وَ يُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَا يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ. وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ تِلْكَ الْحُقُوقِ حَقُّ الْوَالِي عَلَى الرَّعِيَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِيَّةِ عَلَى الْوَالِي فَرِيضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِكُلٍّ عَلَى كُلٍّ فَجَعَلَهَا نِظَاماً لِأُلْفَتِهِمْ وَ عِزّاً لِدِينِهِمْ فَلَيْسَتْ تَصْلُحُ الرَّعِيَّةُ إِلَّا بِصَلَاحِ الْوُلَاةِ وَ لَا تَصْلُحُ الْوُلَاةُ إِلَّا بِاسْتِقَامَةِ الرَّعِيَّةِ فَإِذَا أَدَّتْ الرَّعِيَّةُ إِلَى الْوَالِي حَقَّهُ وَ أَدَّى الْوَالِي إِلَيْهَا حَقَّهَا عَزَّ الْحَقُّ بَيْنَهُمْ وَ قَامَتْ مَنَاهِجُ الدِّينِ وَ اعْتَدَلَتْ مَعَالِمُ الْعَدْلِ وَ جَرَتْ عَلَى أَذْلَالِهَا السُّنَنُ فَصَلَحَ بِذَلِكَ الزَّمَانُ وَ طُمِعَ فِي بَقَاءِ الدَّوْلَةِ وَ يَئِسَتْ مَطَامِعُ الْأَعْدَاءِ. وَ إِذَا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ وَالِيَهَا أَوْ أَجْحَفَ الْوَالِي بِرَعِيَّتِهِ اخْتَلَفَتْ هُنَالِكَ الْكَلِمَةُ وَ ظَهَرَتْ مَعَالِمُ الْجَوْرِ وَ كَثُرَ الْإِدْغَالُ فِي الدِّينِ وَ تُرِكَتْ مَحَاجُّ السُّنَنِ فَعُمِلَ بِالْهَوَى وَ عُطِّلَتِ الْأَحْكَامُ وَ كَثُرَتْ عِلَلُ النُّفُوسِ فَلَا يُسْتَوْحَشُ لِعَظِيمِ حَقٍّ عُطِّلَ وَ لَا لِعَظِيمِ بَاطِلٍ فُعِلَ فَهُنَالِكَ تَذِلُّ الْأَبْرَارُ وَ تَعِزُّ الْأَشْرَارُ وَ تَعْظُمُ تَبِعَاتُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ عِنْدَ الْعِبَادِ. فَعَلَيْكُمْ بِالتَّنَاصُحِ فِي ذَلِكَ وَ حُسْنِ التَّعَاوُنِ عَلَيْهِ فَلَيْسَ أَحَدٌ وَ إِنِ اشْتَدَّ عَلَى رِضَا اللَّهِ حِرْصُهُ وَ طَالَ فِي الْعَمَلِ اجْتِهَادُهُ بِبَالِغٍ حَقِيقَةَ مَا اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلُهُ مِنَ الطَّاعَةِ لَهُ وَ لَكِنْ مِنْ وَاجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ النَّصِيحَةُ بِمَبْلَغِ جُهْدِهِمْ وَ التَّعَاوُنُ عَلَى إِقَامَةِ الْحَقِّ بَيْنَهُمْ وَ لَيْسَ امْرُؤٌ وَ إِنْ عَظُمَتْ فِي الْحَقِّ مَنْزِلَتُهُ وَ تَقَدَّمَتْ فِي الدِّينِ فَضِيلَتُهُ بِفَوْقِ أَنْ يُعَانَ عَلَى مَا حَمَّلَهُ اللَّهُ مِنْ حَقِّهِ وَ لَا امْرُؤٌ وَ إِنْ صَغَّرَتْهُ النُّفُوسُ وَ اقْتَحَمَتْهُ الْعُيُونُ بِدُونِ أَنْ يُعِينَ عَلَى ذَلِكَ أَوْ يُعَانَ عَلَيْهِ .
متن فارسی
ص 518
خداى عزيز بخاطر حكومتى كه در اختيار من قرار داده حقى بر عهده شما براى من در نظر گرفته و شما هم مثل همان حقى كه من بر شما دارم بر من حق داريد ولى حق در موقع تعريف كردن وسيع است اما در عمل محدود مى گردد .اگر فكر كنيم كه مسئولى بايد باشد كه وظيفه اش را اجرا كند و توقع از مردم نداشته باشد كه دستورش را اجرا كنند اين فقط خداست و مخلوق اين چنين نخواهد بود زيرا خدا نسبت ببندگانش قدرت دارد و در تمام حوادث عدالت را در باره آنان اجرا ميكند ولى خداى عزيز وظيفه بندگان را اطاعت خويش قرار داد (كه حقى است بر عهده مردم) و پاداش مردم را از روى لطف و محبت بيش از آنچه استحقاق دارند عطا ميكند . (و اگر از خدا اطاعت نكردند بخدا ضرر نمى خورد .)
ص 520
وحدت دولت و ملت
پس خداى عزيز بخشى از حقوق خود را ميان مردم قرار داده كه نسبت بيكديگر رعايت كنند و در مورد خود بكار گيرند . خدا هر واجبى را در برابر واجبى قرار داد .
(پرداخت حقوق از طرف مردم و نظم امور از طرف زمامدار .) بزرگترين حقى كه خدا واجب كرده حق زمامدار بر كشاورز و حق مردم بر والى است . واجبى است كه خداى عزيز براى همه در نظر گرفته است . خدا اين واجب را براى تنظيم محبت ميان مردم و عزت دين آنان در نظر گرفت . بنا بر اين وقتى وضع ملت خوب مى شود كه وضع مأمورين دولت خوب باشد .وضع زمامداران هم وقتى خوب خواهد بود كه وضع ملت محفوظ و منظم باشد . وقتى مردم حقوق مالى را بدولت پرداخت كردند و زمامدار هم حق مردم را در نظر گرفت و آن را ادا كرد «حق» در ميان همه طبقات عزيز مى شود، امور دينى استوار مى گردد، نشانه هاى عدالت روى پاى خود مى ايستد و دستورهاى الهى در سايه عدالت اجرا مى گردد در نتيجه روزگار اصلاح مى شود و انتظار برقرار ماندن دولت صحيح است و دشمن ها نيز مأيوس مى گردند . وقتى مردم بر زمامدار مسلط شدند يا اين كه زمامدار بمردم زورگوئى كرد، وحدت متلاشى، نشانه هاى ظلم آشكار، عيب در دين فراوان و قوانين الهى و راههاى آن ناديده گرفته خواهد شد .در چنين روزگارى هواى نفس بر مردم حكومت ميكند، قوانين الهى اجرا نمى گردد و بيماريهاى اخلاقى فراوان مى شود، در چنين شرائطى از اين كه حقوق زيادى زير پا گذاشته مى شود كسى ناراحت نمى شود، از كارهاى ناشايسته و فراوانى كه انجام
ص 521
مى گردد كسى وحشت نمى كند . نتيجه اين كارها اينست كه نيكوكاران ذليل، اشرار عزيز و گناهان و نافرمانى خدا افزون گردد . وظيفه شما در چنين زمانى اين است كه بيكديگر اندرز دهيد و با يكديگر همكارى كنيد، زيرا هر فردى هر چند حرص فراوانى داشته باشد براى بدست آوردن رضايت خدا و كوشش خود را در راه انجام وظيفه بحد اعلى برساند باز به آن چه شايسته خداست از نظر عبادت و اطاعت نرسيده است، چيزى كه هست اينست كه از حقوق خدا بر مردم اينست كه در حدى كه قدرت دارد مردم را نصيحت كند و براى بر پا داشتن حق در ميان مردم بجامعه كمك نمايد . هر فردى هر چند از نظر حق شناسى و عمل به دين در حد اعلى باشد در راه حفظ حق نياز بكمك دارد. و هر فردى كه از نظر افكار عمومى و اعتبار اجتماعى ضعيف باشد بى نياز از تبليغ، همكارى و پند و اندرز نيست .
