متن عربی

163- و من خطبة له (علیه السلام) یذکر فیها عجیب خلقة الطاوس:
خلقة الطیور
ابْتَدَعَهُمْ خَلْقاً عَجِیباً مِنْ حَیوَانٍ وَ مَوَاتٍ وَ سَاکنٍ وَ ذِی حَرَکاتٍ وَ أَقَامَ مِنْ شَوَاهِدِ الْبَینَاتِ عَلَی لَطِیفِ صَنْعَتِهِ وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ مَا انْقَادَتْ لَهُ الْعُقُولُ مُعْتَرِفَةً بِهِ وَ مَسَلِّمَةً لَهُ وَ نَعَقَتْ فِی أَسْمَاعِنَا دَلَائِلُهُ عَلَی وَحْدَانِیتِهِ وَ مَا ذَرَأَ مِنْ مُخْتَلِفِ صُوَرِ الْأَطْیارِ الَّتِی أَسْکنَهَا أَخَادِیدَ الْأَرْضِ وَ خُرُوقَ فِجَاجِهَا وَ رَوَاسِی أَعْلَامِهَا مِنْ ذَاتِ أَجْنِحَةٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ هَیئَاتٍ مُتَبَاینَةٍ مُصَرَّفَةٍ فِی زِمَامِ التَّسْخِیرِ وَ مُرَفْرِفَةٍ بِأَجْنِحَتِهَا فِی مَخَارِقِ الْجَوِّ الْمُنْفَسِحِ وَ الْفَضَاءِ الْمُنْفَرِجِ کوَّنَهَا بَعْدَ إِذْ لَمْ تَکنْ فِی عَجَائِبِ صُوَرٍ ظَاهِرَةٍ وَ رَکبَهَا فِی حِقَاقِ مَفَاصِلَ مُحْتَجِبَةٍ وَ مَنَعَ بَعْضَهَا بِعَبَالَةِ خَلْقِهِ أَنْ یسْمُوَ فِی الْهَوَاءِ خُفُوفاً وَ جَعَلَهُ یدِفُّ دَفِیفاً وَ نَسَقَهَا عَلَی اخْتِلَافِهَا فِی الْأَصَابِیغِ بِلَطِیفِ قُدْرَتِهِ وَ دَقِیقِ صَنْعَتِهِ فَمِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی قَالَبِ لَوْنٍ لَا یشُوبُهُ غَیرُ لَوْنِ مَا غُمِسَ فِیهِ وَ مِنْهَا مَغْمُوسٌ فِی لَوْنِ صِبْغٍ قَدْ طُوِّقَ بِخِلَافِ مَا صُبِغَ بِهِ.
الطاوس
وَ مِنْ أَعْجَبِهَا خَلْقاً الطَّاوُسُ الَّذِی أَقَامَهُ فِی أَحْکمِ تَعْدِیلٍ وَ نَضَّدَ أَلْوَانَهُ فِی أَحْسَنِ تَنْضِیدٍ بِجَنَاحٍ أَشْرَجَ قَصَبَهُ وَ ذَنَبٍ أَطَالَ مَسْحَبَهُ إِذَا دَرَجَ إِلَی الْأُنْثَی نَشَرَهُ مِنْ طَیهِ وَ سَمَا بِهِ مُطِلًّا عَلَی رَأْسِهِ کأَنَّهُ قِلْعُ دَارِی عَنَجَهُ نُوتِیهُ یخْتَالُ بِأَلْوَانِهِ وَ یمِیسُ بِزَیفَانِهِ یفْضِی کإِفْضَاءِ
الدِّیکةِ وَ یؤُرُّ بِمَلَاقِحِهِ أَرَّ الْفُحُولِ الْمُغْتَلِمَةِ لِلضِّرَابِ أُحِیلُک مِنْ ذَلِک عَلَی مُعَاینَةٍ لَا کمَنْ یحِیلُ عَلَی ضَعِیفٍ إِسْنَادُهُ وَ لَوْ کانَ کزَعْمِ مَنْ یزْعُمُ أَنَّهُ یلْقِحُ بِدَمْعَةٍ تَسْفَحُهَا مَدَامِعُهُ فَتَقِفُ فِی ضَفَّتَی جُفُونِهِ وَ أَنَّ أُنْثَاهُ تَطْعَمُ ذَلِک ثُمَّ تَبِیضُ لَا مِنْ لِقَاحِ فَحْلٍ سِوَی الدَّمْعِ الْمُنْبَجِسِ لَمَا کانَ ذَلِک بِأَعْجَبَ مِنْ مُطَاعَمَةِ الْغُرَابِ تَخَالُ قَصَبَهُ مَدَارِی مِنْ فِضَّةٍ وَ مَا أُنْبِتَ عَلَیهَا مِنْ عَجِیبِ دَارَاتِهِ وَ شُمُوسِهِ خَالِصَ الْعِقْیانِ وَ فِلَذَ الزَّبَرْجَدِ فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِمَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ قُلْتَ جَنًی جُنِی مِنْ زَهْرَةِ کلِّ رَبِیعٍ وَ إِنْ ضَاهَیتَهُ بِالْمَلَابِسِ فَهُوَ کمَوْشِی الْحُلَلِ أَوْ کمُونِقِ عَصْبِ الْیمَنِ وَ إِنْ شَاکلْتَهُ بِالْحُلِی فَهُوَ کفُصُوصٍ ذَاتِ أَلْوَانٍ قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَینِ الْمُکلَّلِ یمْشِی مَشْی الْمَرِحِ الْمُخْتَالِ وَ یتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَیهِ فَیقَهْقِهُ ضَاحِکاً لِجَمَالِ سِرْبَالِهِ وَ أَصَابِیغِ وِشَاحِهِ فَإِذَا رَمَی بِبَصَرِهِ إِلَی قَوَائِمِهِ زَقَا مُعْوِلًا بِصَوْتٍ یکادُ یبِینُ عَنِ اسْتِغَاثَتِهِ وَ یشْهَدُ بِصَادِقِ تَوَجُّعِهِ لِأَنَّ قَوَائِمَهُ حُمْشٌ کقَوَائِمِ الدِّیکةِ الْخِلَاسِیةِ وَ قَدْ نَجَمَتْ مِنْ ظُنْبُوبِ سَاقِهِ صِیصِیةٌ خَفِیةٌ وَ لَهُ فِی مَوْضِعِ الْعُرْفِ قُنْزُعَةٌ خَضْرَاءُ مُوَشَّاةٌ وَ مَخْرَجُ عَنُقِهِ کالْإِبْرِیقِ وَ مَغْرِزُهَا إِلَی حَیثُ بَطْنُهُ کصِبْغِ الْوَسِمَةِ الْیمَانِیةِ أَوْ کحَرِیرَةٍ مُلْبَسَةٍ مِرْآةً ذَاتَ صِقَالٍ وَ کأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ بِمِعْجَرٍ أَسْحَمَ إِلَّا أَنَّهُ یخَیلُ لِکثْرَةِ مَائِهِ وَ شِدَّةِ بَرِیقِهِ أَنَّ الْخُضْرَةَ النَّاضِرَةَ مُمْتَزِجَةٌ بِهِ وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ کمُسْتَدَقِّ الْقَلَمِ فِی لَوْنِ الْأُقْحُوَانِ أَبْیضُ یقَقٌ فَهُوَ بِبَیاضِهِ فِی سَوَادِ مَا هُنَالِک یأْتَلِقُ وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلَّا وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْطٍ وَ عَلَاهُ بِکثْرَةِ صِقَالِهِ وَ بَرِیقِهِ وَ بَصِیصِ دِیبَاجِهِ وَ رَوْنَقِهِ فَهُوَ کالْأَزَاهِیرِ الْمَبْثُوثَةِ لَمْ تُرَبِّهَا أَمْطَارُ رَبِیعٍ وَ لَا شُمُوسُ قَیظٍ وَ قَدْ ینْحَسِرُ مِنْ رِیشِهِ وَ یعْرَی مِنْ لِبَاسِهِ فَیسْقُطُ تَتْرَی وَ ینْبُتُ تِبَاعاً فَینْحَتُّ مِنْ قَصَبِهِ انْحِتَاتَ أَوْرَاقِ الْأَغْصَانِ ثُمَّ یتَلَاحَقُ نَامِیاً حَتَّی یعُودَ کهَیئَتِهِ قَبْلَ سُقُوطِهِ لَا یخَالِفُ سَالِفَ أَلْوَانِهِ وَ لَا یقَعُ لَوْنٌ فِی غَیرِ مَکانِهِ وَ إِذَا تَصَفَّحْتَ شَعْرَةً مِنْ شَعَرَاتِ قَصَبِهِ أَرَتْک حُمْرَةً وَرْدِیةً وَ تَارَةً خُضْرَةً زَبَرْجَدِیةً وَ أَحْیاناً صُفْرَةً عَسْجَدِیةً فَکیفَ تَصِلُ إِلَی صِفَةِ هَذَا عَمَائِقُ الْفِطَنِ أَوْ تَبْلُغُهُ قَرَائِحُ الْعُقُولِ أَوْ تَسْتَنْظِمُ وَصْفَهُ أَقْوَالُ الْوَاصِفِینَ وَ أَقَلُّ أَجْزَائِهِ قَدْ أَعْجَزَ الْأَوْهَامَ أَنْ تُدْرِکهُ وَ الْأَلْسِنَةَ أَنْ تَصِفَهُ فَسُبْحَانَ الَّذِی بَهَرَ الْعُقُولَ عَنْ وَصْفِ خَلْقٍ جَلَّاهُ لِلْعُیونِ فَأَدْرَکتْهُ مَحْدُوداً مُکوَّناً وَ مُؤَلَّفاً مُلَوَّناً وَ أَعْجَزَ الْأَلْسُنَ عَنْ تَلْخِیصِ صِفَتِهِ وَ قَعَدَ بِهَا عَنْ تَأْدِیةِ نَعْتِهِ.
صغار المخلوقات
وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ قَوَائِمَ الذَّرَّةِ وَ الْهَمَجَةِ إِلَی مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِیتَانِ وَ الْفِیلَةِ وَ وَأَی عَلَی نَفْسِهِ أَلَّا یضْطَرِبَ شَبَحٌ مِمَّا أَوْلَجَ فِیهِ الرُّوحَ إِلَّا وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ وَ الْفَنَاءَ غَایتَهُ.
منها فی صفة الجنة
فَلَوْ رَمَیتَ بِبَصَرِ قَلْبِک نَحْوَ مَا یوصَفُ لَک مِنْهَا لَعَزَفَتْ نَفْسُک عَنْ بَدَائِعِ مَا أُخْرِجَ إِلَی الدُّنْیا مِنْ شَهَوَاتِهَا وَ لَذَّاتِهَا وَ زَخَارِفِ مَنَاظِرِهَا وَ لَذَهِلَتْ بِالْفِکرِ فِی اصْطِفَاقِ أَشْجَارٍ غُیبَتْ عُرُوقُهَا فِی کثْبَانِ الْمِسْک عَلَی سَوَاحِلِ أَنْهَارِهَا وَ فِی تَعْلِیقِ کبَائِسِ اللُّؤْلُؤِ الرَّطْبِ فِی عَسَالِیجِهَا وَ أَفْنَانِهَا وَ طُلُوعِ تِلْک الثِّمَارِ مُخْتَلِفَةً فِی غُلُفِ أَکمَامِهَا تُجْنَی مِنْ غَیرِ تَکلُّفٍ فَتَأْتِی عَلَی مُنْیةِ مُجْتَنِیهَا وَ یطَافُ عَلَی نُزَّالِهَا فِی أَفْنِیةِ قُصُورِهَا بِالْأَعْسَالِ الْمُصَفَّقَةِ وَ الْخُمُورِ الْمُرَوَّقَةِ قَوْمٌ لَمْ تَزَلِ الْکرَامَةُ تَتَمَادَی بِهِمْ حَتَّی حَلُّوا دَارَ الْقَرَارِ وَ أَمِنُوا نُقْلَةَ الْأَسْفَارِ فَلَوْ شَغَلْتَ قَلْبَک أَیهَا الْمُسْتَمِعُ بِالْوُصُولِ إِلَی مَا یهْجُمُ عَلَیک مِنْ تِلْک الْمَنَاظِرِ الْمُونِقَةِ لَزَهِقَتْ نَفْسُک شَوْقاً إِلَیهَا وَ لَتَحَمَّلْتَ مِنْ مَجْلِسِی هَذَا إِلَی مُجَاوَرَةِ أَهْلِ الْقُبُورِ اسْتِعْجَالًا بِهَا جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِیاکمْ مِمَّنْ یسْعَی بِقَلْبِهِ إِلَی مَنَازِلِ الْأَبْرَارِ بِرَحْمَتِهِ.
تفسیر بعض ما فی هذه الخطبة من الغریب
 قال السید الشریف رضی الله عنه: قوله (علیه السلام) یؤر بملاقحه الأر کنایة عن النکاح یقال أر الرجل المرأة یؤرها إذا نکحها. و قوله (علیه السلام) کأنه قلع داری عنجه نوتیه القلع شراع السفینة و داری منسوب إلی دارین و هی بلدة علی البحر یجلب منها الطیب و عنجه أی عطفه یقال عنجت الناقة کنصرت أعنجها عنجا إذا عطفتها و النوتی الملاح. و قوله (علیه السلام) ضفتی جفونه أراد جانبی جفونه و الضفتان الجانبان. و قوله (علیه السلام) و فلذ الزبرجد الفلذ جمع فلذة و هی القطعة. و قوله (علیه السلام) کبائس اللؤلؤ الرطب الکباسة العذق و العسالیج الغصون واحدها عسلوج.

متن فارسی

آفرینش طاووس
از جمله خطبه ای است از امیرالمومنین علیه السلام که در آن خلقت عجیب طاووس را بیان می فرماید: خداوند آفریده شدگان خود را، مخلوقاتی عجیب پدید آورد، از موجودات جاندار و بی جان و بی حرکت و متحرک، آن گاه از نشانه های آشکار برای صنعت لطیف و قدرت عظیم خود، چیزهایی را بر پا داشت، که عقلها در برابر آن منقاد و مطیع گردید، در حالی که آن عقلها نسبت به ذات احدیت متعرف بودند و در برابر فرامین الهی سر تسلیم فرود می آوردند، و دلیلهای او بر یگانگی خود و آنچه را که از شکلهای مختلف پرندگان آفریده است، در گوش ما فریاد می کشد، پرندگان گوناگونی که آنها را در شکافهای زمین یا در شکافهای دره های زمین یا در قله کوهها سکونت داد، پرندگانی دارای بالهای گوناگون و هیئتهایی جدا از یکدیگر (بعضی دارای یک رنگ و بعضی دارای رنگهای مختلف) آنها در تسخیر قدرت الهی هستند و با بالهای خود در جو وسیع بی انتها و فضای گشاده و باز، از این سوی بدان سوی در پروازند، خداوند، آن مرغان را در صورتهایی با شگفتیهایی آشکار، بیافرید و جسم آنها را از استخوانهای جدای به هم پیوسته که در پرده ای از گوشت و پوست، پو شیده شده، ترکیب کرد و بعضی از آنها را، به علت درشتی و فربهی خلقت، از اینکه سریع و سبک در فضا به پرواز در آید، باز داشت .
و آن را چنان قرار داد که در ارتفاع کمی از زمین پرواز کند و با قدرت لطیف و صنعت دقیق خود، آن مرغان را با تفاوتی که در رنگ آمیزی میان آنها وجود دارد، مرتب و منظم ساخت، پاره ای از آنها در قالبی از یک رنگ غوطه ور شده که رنگ دیگری با آن رنگ آمیخته نگردیده ، پاره ای دیگر در رنگی فرو رفته اما در گردن آن ، رنگ دیگری مانند طوق پدیدار گشته است .
از عجیب ترین این مرغان از جهت خلقت، طاووس است، که خداوند، آن را در استوارترین هماهنگی به وجود آورد و به پا داشت و رنگهای آن را با بهترین وجه، منظم ساخت ، با بالهایی که قلمهای کوتاه و بلند آن به طور مرتب با یکدیگر پیوسته گردیده ، و با دمی که محل کشیده شدن آن بر زمین طولانی است (کنایه از پهنی و درازی آن) و چون طاووس نر (که از چنین دمی زیبا برخوردار است) به طرف طاووس ماده می رود، پیچیدگی دم خود را از هم باز می کند و آن را بالا می برد ، در حالی که آن را مانند چتری در روی سرش قرار می دهد ، گویی دم او بادبان سفینه ای است از دارین که کشتیبان، آن را از این سوی بدان سوی می کشد و با رنگهای زیبای خود از روی خودپسندی، می خرامد و با حرکتهای همراه با ناز و کرشمه خود فخر می فروشد و چون خروسی، با جفت خود می آمیزد و همچون حیوان نری که از شهوت به هیجان آمده، با ماده اش جفت می گیرد و مواد تناسلی خود را در رحم آن می ریزد ، من مشاهده خصوصیاتی را که درباره طاووس گفتم به تو (ای شنونده این خطبه) حواله می دهم که خود، آن را از نزدیک معاینه کنی و ببینی نه مثل کسی که مدعای خود را به سندهای ضعیف و بی پایه ای حواله می دهد و اگر طبق گمان بعضی از مردم، که طاووس نر با دانه اشک خود، طاووس ماده را بارور می سازد، بدین گونه که دانه های اشک را از کیسه های محتوی آنها، بیرون می ریزد و آن دانه ها در دو طرف پلکهای چشم او قرار می گیرد و اینکه ماده او، آن را می چشد و به دنبال این امر، تخم می گذارد و این تخم گذاری نه از لقاح طاووس نر است و جز از اشک جهنده از چشم از چیز دیگری نیست، (اگر هم چنین امری درست باشد) این امر، از داخل کردن کلاغ ماده، منقار خود را در دهان کلاغ نر و مکیدن آنچه در آن است (و سپس بارور شدن) عجیب تر نمی باشد.
 تو گویی نی های بال طاووس، شاخه هایی است سیمین به مانند شانه و آنچه در این نی ها روییده، از هاله ها و گردن بندهای عجیب زرهای خالص و قطعه هایی از زبرجد است.
 و اگر بخواهی آن را به چیزهایی که زمین می رویاند، شبیه نمایی، می گویی هر طاووسی به منزله دسته گلی است که از گلهای هر بهار، چیده و تهیه شده باشد، و چون بخواهی آن را با پوشیدنیها، همانند کنی، در این صورت طاووس همچون جامه ای است، پر نقش و نگار یا مانند برد یما نی ای است منقش با زیب ایی شگفتی انگیز، و اگر بخواهی آن را با زیور آلات هم شکل سازی، پس طاووس مثل نگینهای رنگارنگی است که کمربندی از نقره جواهر نشان به دور آن بسته شده باشد.
 طاووس همچو موجودی متکبر که به حسن خود می نازد، گام بر می دارد و در زیبایی دم و دو بال خود، اندکی می نگرد، سپس با قهقهه می خندد و این قهقهه برای زیبایی جامه و رنگ آمیزی بالهای وی است که همانند گردن بندهایی است از جواهر گوناگون با رنگهای مختلف که به طور منظم در داخل یکدیگر قرار گرفته است، اما چون چشمش را به ساقهای پایش می افکند، با فریادی که می رود تا استغاثه او را آشکار سازد و به دردناکی صادقانه او گواهی دهد، فریاد می کشد زیرا ساقهای پای او همانند ساق پای خروسی که از پدر و مادری هندی و ایرانی به وجود آمده، باریک و بی تناسب است و به تحقیق از گوشه ساق پای او، یک برآمدگی کوچک و نامعلوم مانند خاری روییده است، در محل یال و گردن او موی هایی (مانند موی اطراف سر انسان) با پرهایی ریز ، سبزگون، رنگ آمیزی شده است محل بیرون آمدن گردن طاووس از تن او همانند لوله آفتابه (منحنی و کشیده است) و از جای داخل شدن گردن به سر تا محل شکم او به رنگ وسمه یمانی یا همچون جامه ای ابریشمین است که به آیینه ای تابناک که زنگار از آن زدوده گردیده، پوشانیده شده باشد، تو گویی که طاووس در معجر و سر پوش سیاهی پوشیده شده، جز اینکه در اثر کثرت پاکی و صفا و شدت تابناکی گمان می رود رنگ سبز تر و تازه ای با آن (یعنی با معجر) آمیخته گردیده است و همراه با شکاف گوش او، خطی (باریک) است همانند قسمت باریک شده قلم، به رنگ با بونه سفید، بسیار سفید که این خط با سفیدی خود، با رنگ سیاهی که آنجا وجود دارد، می درخشد، کمتر رنگی یافته می شود که طاووس سهمی از آن را دریافت نکرده باشد، به علاوه، طاووس به علت بسیاری صافی و پاکی و درخشندگی بالها و تابناکی و زیبایی چهره، بر هر رنگ آمیزی دیگری برتری یافته است.
 پس طاووس مانند گلهای پراکنده ای است که بارانهای بهاری و آفتابهای گرم، آنها را جمع آوری و مرتب نکرده و پرورش نداده است، گاهی طاووس از پرهای خود جدا می گردد و از جامه خود برهنه می شود و در این حال پرهای او پی درپی می ریزد آن گاه دوباره می روید.
 پرها همچون برگ که از شاخه درخت فرو می افتد از قلمها، فرو می ریزد، سپس هر پری در حال نمو، به پر دیگر ملحق می گردد، تا به حالت پیش از ریزش باز می گردد به طوری که هیچ تفاوت و اختلافی با آنچه قبل از ریزش وجود داشته، ندارد و هیچ رنگی در غیر جای خود قرار نمی گیرد.
 هرگاه در مویی از موی هایی که به قلمهای پر او پیوسته، خوب تامل کنی و به بررسی آن بپردازی، رنگی همچون رنگ گل سرخ به تو می نمایاند و باری دیگر رنگی سبز همانند سبزی زبرجد به تو نشان می دهد و در زمانهای دیگری به رنگ زرد طلایی جلوه می کند، با این شگفتیها چگونه ممکن است زیرکیهای ژرف به توصیف آن برسد؟ یا چگونه خاطر و ذهن عقلها می تواند آن را در یابد؟ یا سخن وصف کنندگان بتواند صفات او، را بدانگونه که هست منظم سازد؟ در حالی که کمترین و کوچکترین اجزاء و اعضای وی وهمها را از اینکه آن را درک نمایند و زبانها را از اینکه به وصف آن بپردازند، عاجز کرده است.
 پس پاک و منزه می دانم آن کس را که خردها را از توصیف مخلوقی که آن را در برابر دیدگان همه جلوه گر ساخته، مغلوب نموده است، که آن را به طور محدود و به عنوان موجودی آفریده شده و از اجزای مختلف ترکیب یافته و رنگ آمیزی گردیده، شناخته و دریافته اند، (و به وصف حقیقی آن نرسیده اند) و زبانها را از وصف او هر چند به طور اختصار و خلاصه باشد، ناتوان ساخته است، و آنها را (یعنی زبانها را) از ادای صفات آن (یعنی طاووس) باز داشته است و منزه و پاک می دانم آن کس را که ساق پای مورچه های ریز و مگسهای کوچک تا موجوداتی که از لحاظ بزرگی بالاتر از اینها هستند از جلمه خلقت ماهیها و فیلها را استوار و محکم ساخت و با خود چنین قرار داد که هیچ موجودی از موجوداتی که روح در آنها دمیده به جنبش در نمی آید، جز اینکه مرگ وعده گاه او و فناء و نیستی، نهایت کار او باشد.
 از همین خطبه است 
در وصف بهشت: اگر چشم دل خود را به طرف آنچه از بهشت برایت وصف می شود، بیفکنی، هر آینه نفس و جان تو از شگفتیها و چیزهای بدیع و خوشایندی که به دنیا وارد شده (یعنی در آن وجود دارد) از اموری که انسان سخت طالب آنست، و از چیزهایی لذت بخش و زیبایی دیده گاهها، ملول و خسته خواهد شد و خود را از لذت دنیا بر کنار خواهد داشت، و در اثر اندیشه کردن در لرزش خفیف درختان و برخورد برگها به یکدیگر و صدای سبکی که از آن بر می خیزد، درختانی که ریشه آنها در تپه هایی از مشک در کنار نهرها پنهان گردیده، (در اثر اندیشه کردن در این امور) هر آینه از خود بیخود می شوی، همچنین است تفکر در آویزان شدن خوشه هایی از لولو تر از شاخه های نرم و تازه و مستقیم آن درختان و پدیدار گشتن این میوه های گوناگون در غلافها و محفظه و ظرفهای شکوفه که بدون زحمتی چیده می شود و مطابق آرزو و میل کسی است که آن را می چیند.
 و نیز در جلو کاخهای آن کسان که در بهشت فرود می آیند، عسل پاک خالص و شراب تصفیه شده، گردانیده می شود، کسانی که همواره در بزرگواری و شرف می زیستند تا آن گاه که به سرای جاودانی فرود آمدند و از رنج انتقال از سفری به سفری دیگر (و از جهانی به جهانی دیگر) آسوده شدند، پس ای شنونده ، اگر قلبت را برای رسیدن به آنچه از این مناظر زیبا و شگفتی آور که (در ذهنت) به تو هجوم آورده، مشغول سازی، به علت اشتیاقی که برای رسیدن به آنها داری، هر آینه جانت از دست می رود و به علت شتابی که در این امر داری، از این مجلس من خود را به همسایگی اهل قبور می بری و مجاور آنان می شوی.
 خداوند، با لطف و رحمت خویش ما و شما را در زمره کسانی قرار دهد که با قلب خود به سوی قرارگاه نیکان، می شتابند.
 شریف رضی گوید : (تفسیر پاره ای از الفاظ غریب و دور از ذهنی که در این خطبه یافته می شود:) گفته امیرالمومنین علیه السلام: و یور بملاقحه لفظ ار کنایه از نکاح و آمیزش است، وقتی گفته می شود: ار المراه یورها یعنی آن زن را به همسری خود در آورد، (اما) گفته آن حضرت کانه قلع داری عنجه نوتیه.
قلع به معنی بادبان کشتی است و داری در نسبت به دارین می باشد و دارین شهری است (جزیره ای است) در دریا که عطریات از آن صادر می شود و عنجه یعنی آن را کشیده است، گفته می شود عنجت الناقه (عنجت) بر وزن نصرت، اعنجها عنجا این جمله را در هنگامی می گویند که مهار ناقه را بکشند، نوتی هم به معنی دریانورد است و (اما) گفته امیرالمومنین (علیه السلام) ضفتی جفونه مقصود دو طرف پلکهای چشم او می باشد.
کلمه ضفتان به معنی دو طرف چیزی است و (اما) گفته آن حضرت و فلذ الزبر جد، فلذ جمع فلذه است که به معنی قطعه ای از چیزی می باشد و (اما) گفته امیرمومنان (علیه السلام) کبائس اللوئوالرطب، کباسه به معنی خوشه است و عسالیج یعنی شاخه ها و مفرد آن عسلوج است.