ترجمه و شرح نهج البلاغه (مصطفی زمانی)
مترجم و شارح:زمانی، مصطفی
گردآورنده:شریف الرضی، محمد بن حسین
نویسنده:علی بن ابی‌طالب (ع)، امام اول
ناشر:الزهرا (س)
محل نشر:قم
سال نشر: ١٣۶٩

ص   7

پيشگفتار
بنام آفريدگار امام على عليه السّلام پس از انتشار «توضيح نهج البلاغه» در چهار جلد كه متجاوز از دو هزار و سيصد صفحه (به قطع وزيرى) بود عده ‏اى از علاقمندان امام على عليه السلام پيشنهاد دادند كه متن عربى همراه ترجمه نيز بدون توضيح در اختيار همگان قرار گيرد.
از آنجا كه اين گام، تعداد صفحات را به نصف مى ‏رسانيد و از جهت مطلب و بودجه كمكى شايسته به افكار نوجوانان اجتماع و بخصوص طبقه مستضعف بود و به بيان ديگر گام اول آشنائى با امام على عليه السلام و آمادگى براى درك مطالب بالاتر و شرح و «توضيح نهج البلاغه» به حساب مى‏ آمد، پيشنهاد به مرحله عمل در آمد كه اينك در اختيار شما قرار دارد.
از اين نظر كه در مقدمه «توضيح نهج البلاغه» در حد نياز و امكان، مطلب در آمده است، در اين كتاب به چند تذكر لازم كه در جلد اول «توضيح نهج البلاغه» بصورت تفصيل ذكر شده است اكتفا مى‏ گردد:

1-  نسخه ‏هاى نهج البلاغه از نظر اعراب، مطلب، شماره خطبه، تقدم و تأخر مطلب با هم تفاوت فراوان دارند.
2-  اين ترجمه از روى نهج البلاغه نوشته ابن ابى الحديد چاپ مصر كه در تاريخ 1358 هجرى به تصحيح آقاى محمد ابو الفضل ابراهيم رسيده انجام گرفته است.
 

ص   8

3-  متنى كه از روى آن عكسبردارى شد نهج البلاغه صبحى صالح است.
4-  در اين اثر سعى شده است مطالب، ساده و روان عرضه گردد تا قابل درك عموم برادران باشد، هرگاه اصطلاح و مطلب علمى فداى روانى عبارت گرديده، اين عيب از مترجم است نه امام على عليه السلام ولى بطور حتم اين كار عمدى نبوده است.
5-  كسى كه نهج البلاغه را از اول تا آخر بخواند به اين نكته توجه مى‏ كند كه گاهى يك مطلب چند مرتبه بيان شده است و شايد بنظر اول تكرار بيايد اما اين عمل تكرار نيست بلكه يك مورد بطور اشاره ذكر شده و مورد ديگر به صورت تفصيل و گاهى در عين اين كه مطلب تكرار است، مطالبى هم اضافه دارد و بخصوص چون در چند مورد امام عليه السّلام مطلب را بيان داشته است، توجه و تأكيد امام عليه السلام را به مطلب گوشزد مى ‏كند همان روش خدا در قرآن مجيد.
براى كتابهاى تحقيقى كه گاهى چند سال جمع آورى و تأليف آن طول مى ‏كشد تا به ثمر برسد، اشكال تكرار و يا حواله مطلب به قبل و بعد با اين كه مورد حواله وجود ندارد يك امر طبيعى است ولى اين موضوع در جمع آورى نهج البلاغه از مرحوم سيد رضى كمتر يافت مى ‏شود.
6-  مراجع تقليد كه مى ‏خواهند راجع به حكم حلال و حرام فتوى بدهند ناگزيراند روى مطلبى حكم صادر كنند كه با سلسله سند، مستقيم از امام عليه السّلام نقل شده باشد و از هر جهت مورد اطمينان باشد ولى در موضوع ‏هاى اخلاقى چنين دقت و كنجكاوى لازم نيست، در عين حال نهج البلاغه هم داراى اسناد و مدارك است كه اهل تحقيق آن را در كتاب جداگانه عرضه كرده‏اند.
7-  گفته شد كه اعراب و مطالب نهج البلاغه‏ ها گاهى با هم متفاوت است اين اختلاف بر اثر اين است كه در عصرى كه كتابهاى مصادر جمع آورى و تدوين مى ‏گرديده، مطالب پراكنده بوده و غالبا روى پارچه، پوست، استخوان و... نوشته مى‏شده است و عدد صفحه هم بكار نمى ‏رفته است. بهمين جهت نسخه ‏ها كم و زياد داشته و گاهى تقدم و تأخّر.
 

ص   9

اين مطلب، عيب نهج البلاغه نيست، بلكه نبودن وسائل طبع و نشر موجب آن بوده است.
اين موضوع در باره قرآن كريم هم وجود داشته است و سرانجام عثمان خليفه سوم براى جلوگيرى از تحريف و هرج و مرج در قرآن، يك قرآن را از نظر تقدم و تأخر مطالب و آيات بنظر اهل فن رسانيد و دستور داد قرآن‏هاى ديگر جمع آورى شود و فقط از روى قرآنى كه عثمان بتصويب رسانيده نسخه ‏بردارى شود بهمين جهت «قرآن عثمانى» مى‏گويند.
بعبارت ديگر آنچه در قرآن وجود دارد، همه از طرف خدا آمده و كتاب الهى است ولى آنچه را پيامبر عزيز اسلام صلّى اللّه عليه و آله در اختيار مردم قرار داده بود، از نظر حفظ مطلب و تنظيم، همه مردم مثل هم نبودند و گاهى نظر علمى خود را هم بعنوان توضيح آيه در وسط مطلب قرار داده بودند كه اقدام عثمان، از تغيير و تكثير و اضافه شدن مطالب جلوگيرى كرد.
مى ‏دانيم كه در صدر اسلام خط كوفى رائج بوده است. خط كوفى نه اعراب دارد و نه نقطه. بهمين جهت كتابهاى اصيل و مورد توجه را هنگامى كه مى‏ خواسته ‏اند به خط غير كوفى نوشته و اعراب گذارى نمايند با اختلاف نظر قرائت مى‏شده و اختلاف قراء در قرآن و يا نهج البلاغه از همين موضوع سرچشمه گرفته است ولى غالب اختلاف اعراب و قراءت‏ها به معنى لطمه نمى‏ زند.
اختلاف مطالب تاريخى هم گاهى از اختلاف نام قهرمان و يا قرائت سرچشمه گرفته است.
8- در دورانى كه علم كلام و ادبيات مورد بحث و افكار متوجه اين دو موضوع بود، مرحوم سيد رضى به نگاشتن نهج البلاغه و جمع آورى آن پرداخت تا از بحث روز بهره گرفته و مطالب متنوع امام على عليه السّلام را به افكار جامعه تزريق نمايد.
به بيان ديگر اگر چه بصورت ظاهر مرحوم سيد رضى مى ‏خواسته است كلمات‏
 

ص   10

بليغ و جملات فصيح امام عليه السّلام را جمع آورى و عرضه كند ولى اين هدف را در موضوع ‏هاى متنوع پياده كرده تا خواننده خود را كه مى ‏خواهد موضوعى از ادبيات (بلاغت) را درك كند از مواد مطلب هم غير مستقيم بهره گرفته و به اصول اخلاقى و اجتماعى كه مورد نياز جامعه آن روز بود آشنا گرداند.
نويسنده ‏اى كه بخواهد هدف مرحوم سيد رضى را تكميل كند مى ‏بايد در اقيانوس تاريخ اسلام شناور گردد و تا آنجا كه تاريخ ثبت كرده مطالب گوناگون امام عليه السّلام را از درياى علم امام عليه السّلام صيد نمايد و در استدراك خود به مطالبى كه بيشتر نظر دارد توجه نمايد و آنرا عرضه كند.
اين درياى بيكران علم امام عليه السّلام است كه موج مى‏ زند و هر چند 25 سال مطالبش از نظر ثبت و ضبط تحت نظر بوده است اما باز هم غواصان درياى علمش هر چه بيشتر در اقيانوس تاريخ كاوش كنند، زيادتر به مطالب علمى و الهى آن حضرت دست يافته و بيش از پيش به علومى كه آن حضرت از آن آگاه بوده دست مى ‏يابند.
9-بيشتر مطالبى كه در «نهج البلاغه» آمده در دوران رياستمدارى آن حضرت صادر گرديده است بهمين جهت، سخنرانى‏ ها و مطالب آن حضرت در عصر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله، در جنگها و آن گاه كه از طرف پيامبر عزيز اسلام صلّى اللّه عليه و آله به نمايندگى اعزام مى ‏شده ثبت نگرديده و باز نه تنها سخنان و مطالب آن حضرت در دوران خانه نشينى و تحت نظر بودن (25 سال) ثبت نگرديده و از آنها در نهج البلاغه اثرى نيست، بلكه مطالبى را هم كه با موافقت خلفا بيان مى‏داشت، ثبت و ضبط نگرديده، بلكه تمام مطالب آن حضرت هم در عصر رياستش جمع آورى نشده است.
به بيان ديگر «نهج البلاغه» از مطالب امام عليه السّلام از دورانى كه آن حضرت برياست ظاهرى رسيده است گلچين شده است و چه ظلمى بالاتر از اين: يك عمر سخنرانى، موعظه و مطالب زبده، جالب و آموزنده صادر شده اما فقط آن گاه كه به رياست مى‏ رسد، باين جهت كه وسائل ارتباط جمعى در حد صفر بوده، تنها كلمات و مطالبى محدود ضبط گرديده كه مرحوم سيد رضى از ميان آنان، آنچه‏
 

ص   11

را براى هدف خود (راه بلاغت) مفيد مى ‏دانسته ضبط كرده است.
10-مى ‏دانيم كه امام على عليه السّلام در مكتب قرآن رشد يافته و با مبدء وحى در ارتباط بوده است، لذا نهج البلاغه گاهى توضيح آيات قرآن است و گاهى خلاصه آن و مواردى هم كلمات قرآنى را در ضمن مطالب بكار برده تا شنونده‏ اش كه به قرآن آشناست، با شنيدن يك جمله از دو طريق تحت تأثير قرار گيرد: معنويت قرآن و بيان امام عليه السّلام.
11-نزديك به دويست ترجمه و شرح براى نهج البلاغه عرضه شده است، هر كدام هدفى را تعقيب كرده‏اند و به پاداش نيت خود رسيده ‏اند.
در اين ترجمه سعى شده است مطالب، ساده، روان و خالى از كلمات ثقيل، عرضه شود.
براى اين كار حد اكثر دقت شده است، در عين حال اين جانب معصوم نيستم و نا خود آگاه اشتباه هم كرده‏ام بنا بر اين از خوانندگانى كه به اشتباه اين جانب برخورد مى‏كنند انتظار مى ‏رود، نويسنده را آگاه سازند تا در چاپهاى بعدى اصلاح گردد.
12-دانشمندان و فضلاى ارجمند حوزه علميه قم، نويسنده را پس از انتشار دوره چهار جلدى مورد لطف و عنايت قرار دادند، بسيارى از علماى شهرستان‏ها و مؤسسه ‏هاى مذهبى نيز هر يك به زبانى اين جانب را مورد محبت قرار دادند.
اين لطف و محبت‏ها بخاطر امام على عليه السّلام بود. باين جهت بود كه مظلوميت آن حضرت را بيش از پيش درك مى ‏كردند و نياز به ترويج مطالب آن حضرت را زيادتر احساس مى‏ نمايند.
ضمن تشكر از همه آقايان انتظار مى‏رود امام على عليه السلام همه اين زحمات و محبت‏ها را بپذيرد.
بهار 1362-  قم-  حوزه علميه-  مصطفى زمانى