ستايش خداوندى را كه به حواس درك نشود و هيچ مكان را گنجاى او نيست و هيچ چشمى نتواندش ديد و هيچ پرده اى نتواندش پوشيد.
به حادث بودن آفريدگان خود بر قديم بودنش راه مى نمايد و به پديد آوردن آنها بر هستى خويش گواهى دهد.
همانند بودن آفريدگانش به يكديگر، دليل بر بى همانندى اوست.
خداوندى كه در هر وعده كه دهد صادق است و فراتر از آن است كه بر بندگان خود ستم روا دارد. با آفريدگان خود به عدالت رفتار مى كند و هر حكم كه مى دهد از روى عدالت است.
حادث بودن اشياء بر ازليّت او گواه است و موسوم بودنشان به ناتوانى دليل بر توانايى او، آنها به فنا محكوم اند و اين نشانه بر دوام بودن اوست.
يكى است اما نه به عدد، جاويدان است ولى نه به مدت.
برپاست ولى نه به نيروى تكيه گاه.
ذهنها دريابندش ولى نه از راه حواس. آنچه ديده شود گواه وجود اوست ولى نه آنسان در آنها حاضر باشد و به چشم آيد.
انديشه ها به او احاطه نكنند. بلكه جلوه اى نمود تا به وجودش معترف شوند و به تعقل دريابند كه ادراك كنه ذاتش ممنوع است و بدين ترتيب، آنها را بر انديشه هاى باطلى كه مدعى احاطه ذات او بودند، حاكم و داور قرار داد.
بزرگيش به گونه اى نيست كه داراى ابعاد باشد و اين ابعاد سبب بزرگى جسم او گردند و عظمتش به گونه اى نيست كه غايات به او خاتمه يابند و او را در حالى كه، داراى جسد است، بزرگ نشان دهند.
بلكه، شأن او و سلطنت او بزرگ است.
و شهادت مى دهم كه محمد (صلى الله عليه و آله) بنده او و رسول برگزيده او و امين پسنديده اوست.
او را فرستاد با حجتهاى الزام كننده
و پيروزمنديى آشكار و راهى روشن و رسالت خود را تبليغ كرد و به آن حق و باطل را از هم جدا نمود. و مردم را به راه راست هدايت نمود و خود راهنماى ايشان بود. پرچمهاى هدايت و چراغهاى روشن را برافراشت. و رشته هاى اسلام را استوارى بخشيد و دستگيره هاى آن محكم ساخت.
از اين خطبه [در صفت آفرينش اصناف حيوانات ]
اگر در عظمت و بزرگى نعمت بارى تعالى مى انديشيدند، به راه راست بازمى گشتند و از عذاب آتش مى ترسيدند.
ولى دلها بيمار است و ديده ها عيبناك.
آيا به خردترين چيزى كه آفريده است، نمى نگرند كه چسان آفرينش او را استوار داشته و تركيبش را محكم نموده برايش چشم و گوش پديد آورده و استخوان و پوست ترتيب داده است.
به آن مورچه بنگريد، با جثّه خرد و اندام نازكش، آن چنان خرد كه نزديك است كه به گوشه چشم ديده نشود و به نيروى انديشه، آفرينشش به تصور درنيايد كه چگونه بر روى زمين مى رود و روزى خود به دست مى آورد و دانه به سوراخ مى كشد و در انبار خود مهيا مى دارد.
در فصل گرما براى فصل سرماى خود دانه مى اندوزد، و به هنگام در آمدن، راه دوباره بازگشتن را به ياد دارد.
خداوند روزيش را ضمانت كرده و آنچه موافق حال اوست به او عطا كرده است. دادار نعمت دهنده از او غافل نشده و ايزد پاداش دهنده محرومش نساخته است. هر چند، كه بر روى سنگى خشك و سخت كه بر آن هيچ نمى رويد جاى داشته باشد، باز هم روزيش مى رسد.
اگر در مجارى خوراك او در بالا و زير و درون تن و اضلاع شكمش و چشمى و گوشى كه بر سر او نهاده شده بنگرى، از آفرينش او در شگفت خواهى شد. و در توصيف آن به رنج خواهى افتاد.
پس بزرگ است، خداوندى كه مورچه را بر روى دست و پاهايش برپاى داشت و بر ستونهاى بدنش قرار داد.
در آفريدن آن هيچ آفريننده اى با او شريك نبود. و توانمندى ياريش ننموده است.
اگر در عوالم انديشه ات به سير و گشت پردازى و به نهايت رسى، به اين امر رهنمون شوى كه آفريننده مورچه همان آفريننده نخل خرماست.
به سبب دقتها و ظرافتهايى كه هر چيزى را از چيز ديگرى جدا مى كند و پيچيدگى اختلاف هر موجود زنده با ديگرى:
يكى درشت و كلان است و يكى نرم و لطيف، يكى سنگين است و يكى سبك، يكى نيرومند است و يكى ناتوان، در آفرينش همه يكسان اند.
خلقت آسمان و هوا و بادها و آب يكى است.
پس به خورشيد و ماه و درخت و آب و سنگ بنگر و آمد و شد اين شب و روز و روان گشتن اين درياها و بسيارى اين كوهها و بلندى اين قله ها و پراكندگى اين لغتها و زبانهاى گوناگون.
واى بر كسانى كه آفريننده و مدبر آنها را انكار كنند
و چنان پندارند كه گياهانى هستند كه هيچ برزگرى آنها را كشت نكرده است و اين اشكال گونه گون را صانعى نيست.
آنان براى ادعاى خود حجتى نياوردند و در آنچه باور داشتند، تحقيق و يقينى نداشتند. آيا هيچ بنايى بى سازنده اى تواند بود و هيچ جنايتى بى جنايتكارى صورت بندد
و اگر خواهى در آفرينش ملخ بنگر. براى او دو چشم سرخ آفريد و حدقه هاى چشمش را چون دو ماه تابان بيفروخت. براى او گوشى پنهان بيافريد و دهانى به اعتدال و سامان و حسى نيرومند و دو دندان نيش، كه هر چيز را بدان ببرد و دو دست داس مانند كه هر چيز را با آن بگيرد.
كشاورزان به سبب كشته هاى خود از آن بيمناك اند و اگر همه ياران خود را گرد آورند، توانايى دفع آن ندارند.
ملخها به خواست و ميل خود به كشتزار روى نهند و هر چه خواهند بجوند و بخورند.
همه اندام ملخ به قدر يك انگشت باريك نيست.
بزرگ است، خداوندى كه هر چه در آسمانها و زمين است، چه از روى رغبت و چه از روى اضطرار در برابرش حاضرند و بر آستان او چهره و گونه بر خاك مى سايند.
و از روى تسليم و ناتوانى فرمان او مى برند و از بيم، زمام فرمانبردارى خود به دست او مى دهند.
پرندگان مسخر فرمان او هستند. به شمار پرهايشان و نفسهايشان آگاه است.
دستها و پاهاى آنها را بر روى زمينهاى نمناك و خشك استوار ساخته.
روزيشان را مقدّر فرموده و اجناس آنها را شماره كرده است.
اين كلاغ است و آن عقاب است و آن ديگر كبوتر است يا شتر مرغ.
هر پرنده اى را به نام خود خواند و عهده دار روزى آن گرديد.
ابرهاى گران را بيافريد و بارانهاى بر دوام را از آنها ريزان ساخت و بهره هر جاى را از آن معين فرمود
و زمينى را كه خشك شده بود آب داد و پس از خشكسال در آن گياه رويانيد.
