متن عربی

184- و من خطبة له (علیه السلام) فی التوحید و تجمع هذه الخطبة من أصول العلم ما لا تجمعه خطبة:
مَا وَحَّدَهُ مَنْ کیفَهُ وَ لَا حَقِیقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ وَ لَا إِیاهُ عَنَی مَنْ شَبَّهَهُ وَ لَا صَمَدَهُ مَنْ أَشَارَ إِلَیهِ وَ تَوَهَّمَهُ کلُّ مَعْرُوفٍ بِنَفْسِهِ مَصْنُوعٌ وَ کلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ فَاعِلٌ لَا بِاضْطِرَابِ آلَةٍ مُقَدِّرٌ لَا بِجَوْلِ فِکرَةٍ غَنِی لَا بِاسْتِفَادَةٍ لَا تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَرْفِدُهُ الْأَدَوَاتُ سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ بِتَشْعِیرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ وَ بِمُضَادَّتِهِ بَینَ الْأُمُورِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَینَ الْأَشْیاءِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِینَ لَهُ ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْوُضُوحَ بِالْبُهْمَةِ وَ الْجُمُودَ بِالْبَلَلِ وَ الْحَرُورَ بِالصَّرَدِ مُؤَلِّفٌ بَینَ مُتَعَادِیاتِهَا مُقَارِنٌ بَینَ مُتَبَاینَاتِهَا مُقَرِّبٌ بَینَ مُتَبَاعِدَاتِهَا مُفَرِّقٌ بَینَ مُتَدَانِیاتِهَا لَا یشْمَلُ بِحَدٍّ وَ لَا یحْسَبُ بِعَدٍّ وَ إِنَّمَا تَحُدُّ الْأَدَوَاتُ أَنْفُسَهَا وَ تُشِیرُ الْآلَاتُ إِلَی نَظَائِرِهَا مَنَعَتْهَا مُنْذُ الْقِدْمَةَ وَ حَمَتْهَا قَدُ الْأَزَلِیةَ وَ جَنَّبَتْهَا لَوْلَا التَّکمِلَةَ بِهَا تَجَلَّی صَانِعُهَا لِلْعُقُولِ وَ بِهَا امْتَنَعَ عَنْ نَظَرِ الْعُیونِ وَ لَا یجْرِی عَلَیهِ السُّکونُ وَ الْحَرَکةُ وَ کیفَ یجْرِی عَلَیهِ مَا هُوَ أَجْرَاهُ وَ یعُودُ فِیهِ مَا هُوَ أَبْدَاهُ وَ یحْدُثُ فِیهِ مَا هُوَ أَحْدَثَهُ إِذاً لَتَفَاوَتَتْ ذَاتُهُ وَ لَتَجَزَّأَ کنْهُهُ وَ لَامْتَنَعَ مِنَ الْأَزَلِ مَعْنَاهُ وَ لَکانَ لَهُ وَرَاءٌ إِذْ وُجِدَ لَهُ أَمَامٌ وَ لَالْتَمَسَ التَّمَامَ إِذْ لَزِمَهُ النُّقْصَانُ وَ إِذاً لَقَامَتْ آیةُ الْمَصْنُوعِ فِیهِ وَ لَتَحَوَّلَ دَلِیلًا بَعْدَ أَنْ کانَ مَدْلُولًا عَلَیهِ وَ خَرَجَ بِسُلْطَانِ الِامْتِنَاعِ مِنْ أَنْ یؤَثِّرَ فِیهِ مَا یؤَثِّرُ فِی غَیرِهِ الَّذِی لَا یحُولُ وَ لَا یزُولُ وَ لَا یجُوزُ عَلَیهِ الْأُفُولُ لَمْ یلِدْ فَیکونَ مَوْلُوداً وَ لَمْ یولَدْ فَیصِیرَ مَحْدُوداً جَلَّ عَنِ اتِّخَاذِ الْأَبْنَاءِ وَ طَهُرَ عَنْ مُلَامَسَةِ النِّسَاءِ لَا تَنَالُهُ الْأَوْهَامُ فَتُقَدِّرَهُ وَ لَا تَتَوَهَّمُهُ الْفِطَنُ فَتُصَوِّرَهُ وَ لَا تُدْرِکهُ الْحَوَاسُّ فَتُحِسَّهُ وَ لَا تَلْمِسُهُ الْأَیدِی فَتَمَسَّهُ وَ لَا یتَغَیرُ بِحَالٍ وَ لَا یتَبَدَّلُ فِی الْأَحْوَالِ وَ لَا تُبْلِیهِ اللَّیالِی وَ الْأَیامُ وَ لَا یغَیرُهُ الضِّیاءُ وَ الظَّلَامُ وَ لَا یوصَفُ بِشَی‏ءٍ مِنَ الْأَجْزَاءِ وَ لَا بِالْجَوَارِحِ وَ الْأَعْضَاءِ وَ لَا بِعَرَضٍ مِنَ الْأَعْرَاضِ وَ لَا بِالْغَیرِیةِ وَ الْأَبْعَاضِ وَ لَا یقَالُ لَهُ حَدٌّ وَ لَا نِهَایةٌ وَ لَا انْقِطَاعٌ وَ لَا غَایةٌ وَ لَا أَنَّ الْأَشْیاءَ تَحْوِیهِ فَتُقِلَّهُ أَوْ تُهْوِیهُ أَوْ أَنَّ شَیئاً یحْمِلُهُ فَیمِیلَهُ أَوْ یعَدِّلَهُ لَیسَ فِی الْأَشْیاءِ بِوَالِجٍ وَ لَا عَنْهَا بِخَارِجٍ یخْبِرُ لَا بِلِسَانٍ وَ لَهَوَاتٍ وَ یسْمَعُ لَا بِخُرُوقٍ وَ أَدَوَاتٍ یقُولُ وَ لَا یلْفِظُ وَ یحْفَظُ وَ لَا یتَحَفَّظُ وَ یرِیدُ وَ لَا یضْمِرُ یحِبُّ وَ یرْضَی مِنْ غَیرِ رِقَّةٍ وَ یبْغِضُ وَ یغْضَبُ مِنْ غَیرِ مَشَقَّةٍ یقُولُ لِمَنْ أَرَادَ کوْنَهُ کنْ فَیکونُ لَا بِصَوْتٍ یقْرَعُ وَ لَا بِنِدَاءٍ یسْمَعُ وَ إِنَّمَا کلَامُهُ سُبْحَانَهُ فِعْلٌ مِنْهُ أَنْشَأَهُ وَ مَثَّلَهُ لَمْ یکنْ مِنْ قَبْلِ ذَلِک کائِناً وَ لَوْ کانَ قَدِیماً لَکانَ إِلَهاً ثَانِیاً لَا یقَالُ کانَ بَعْدَ أَنْ لَمْ یکنْ فَتَجْرِی عَلَیهِ الصِّفَاتُ الْمُحْدَثَاتُ وَ لَا یکونُ بَینَهَا وَ بَینَهُ فَصْلٌ وَ لَا لَهُ عَلَیهَا فَضْلٌ فَیسْتَوِی الصَّانِعُ وَ الْمَصْنُوعُ وَ یتَکافَأَ الْمُبْتَدَعُ وَ الْبَدِیعُ خَلَقَ الْخَلَائِقَ عَلَی غَیرِ مِثَالٍ خَلَا مِنْ غَیرِهِ وَ لَمْ یسْتَعِنْ عَلَی خَلْقِهَا بِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَنْشَأَ الْأَرْضَ فَأَمْسَکهَا مِنْ غَیرِ اشْتِغَالٍ وَ أَرْسَاهَا عَلَی غَیرِ قَرَارٍ وَ أَقَامَهَا بِغَیرِ قَوَائِمَ وَ رَفَعَهَا بِغَیرِ دَعَائِمَ وَ حَصَّنَهَا مِنَ الْأَوَدِ وَ الِاعْوِجَاجِ وَ مَنَعَهَا مِنَ التَّهَافُتِ وَ الِانْفِرَاجِ أَرْسَی أَوْتَادَهَا وَ ضَرَبَ أَسْدَادَهَا وَ اسْتَفَاضَ عُیونَهَا وَ خَدَّ أَوْدِیتَهَا فَلَمْ یهِنْ مَا بَنَاهُ وَ لَا ضَعُفَ مَا قَوَّاهُ هُوَ الظَّاهِرُ عَلَیهَا بِسُلْطَانِهِ وَ عَظَمَتِهِ وَ هُوَ الْبَاطِنُ لَهَا بِعِلْمِهِ وَ مَعْرِفَتِهِ وَ الْعَالِی عَلَی کلِّ شَی‏ءٍ مِنْهَا بِجَلَالِهِ وَ عِزَّتِهِ لَا یعْجِزُهُ شَی‏ءٌ مِنْهَا طَلَبَهُ وَ لَا یمْتَنِعُ عَلَیهِ فَیغْلِبَهُ وَ لَا یفُوتُهُ السَّرِیعُ مِنْهَا فَیسْبِقَهُ وَ لَا یحْتَاجُ إِلَی ذِی مَالٍ فَیرْزُقَهُ خَضَعَتِ الْأَشْیاءُ لَهُ وَ ذَلَّتْ مُسْتَکینَةً لِعَظَمَتِهِ لَا تَسْتَطِیعُ الْهَرَبَ مِنْ سُلْطَانِهِ إِلَی غَیرِهِ فَتَمْتَنِعَ مِنْ نَفْعِهِ وَ ضَرِّهِ وَ لَا کفْ‏ءَ لَهُ فَیکافِئَهُ وَ لَا نَظِیرَ لَهُ فَیسَاوِیهُ هُوَ الْمُفْنِی لَهَا بَعْدَ وُجُودِهَا حَتَّی یصِیرَ مَوْجُودُهَا کمَفْقُودِهَا وَ لَیسَ فَنَاءُ الدُّنْیا بَعْدَ ابْتِدَاعِهَا بِأَعْجَبَ مِنْ إِنْشَائِهَا وَ اخْتِرَاعِهَا وَ کیفَ وَ لَوِ اجْتَمَعَ جَمِیعُ حَیوَانِهَا مِنْ طَیرِهَا وَ بَهَائِمِهَا وَ مَا کانَ مِنْ مُرَاحِهَا وَ سَائِمِهَا وَ أَصْنَافِ أَسْنَاخِهَا وَ أَجْنَاسِهَا وَ مُتَبَلِّدَةِ أُمَمِهَا وَ أَکیاسِهَا عَلَی إِحْدَاثِ بَعُوضَةٍ مَا قَدَرَتْ عَلَی إِحْدَاثِهَا وَ لَا عَرَفَتْ کیفَ السَّبِیلُ إِلَی إِیجَادِهَا وَ لَتَحَیرَتْ عُقُولُهَا فِی عِلْمِ ذَلِک وَ تَاهَتْ وَ عَجَزَتْ قُوَاهَا وَ تَنَاهَتْ وَ رَجَعَتْ خَاسِئَةً حَسِیرَةً عَارِفَةً بِأَنَّهَا مَقْهُورَةٌ مُقِرَّةً بِالْعَجْزِ عَنْ إِنْشَائِهَا مُذْعِنَةً بِالضَّعْفِ عَنْ إِفْنَائِهَا وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یعُودُ بَعْدَ فَنَاءِ الدُّنْیا وَحْدَهُ لَا شَی‏ءَ مَعَهُ کمَا کانَ قَبْلَ ابْتِدَائِهَا کذَلِک یکونُ بَعْدَ فَنَائِهَا بِلَا وَقْتٍ وَ لَا مَکانٍ وَ لَا حِینٍ وَ لَا زَمَانٍ عُدِمَتْ عِنْدَ ذَلِک الْآجَالُ وَ الْأَوْقَاتُ وَ زَالَتِ السِّنُونَ وَ السَّاعَاتُ فَلَا شَی‏ءَ إِلَّا اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ الَّذِی إِلَیهِ مَصِیرُ جَمِیعِ الْأُمُورِ بِلَا قُدْرَةٍ مِنْهَا کانَ ابْتِدَاءُ خَلْقِهَا وَ بِغَیرِ امْتِنَاعٍ مِنْهَا کانَ فَنَاؤُهَا وَ لَوْ قَدَرَتْ عَلَی الِامْتِنَاعِ لَدَامَ بَقَاؤُهَا لَمْ یتَکاءَدْهُ صُنْعُ شَی‏ءٍ مِنْهَا إِذْ صَنَعَهُ وَ لَمْ یؤُدْهُ مِنْهَا خَلْقُ مَا خَلَقَهُ وَ بَرَأَهُ وَ لَمْ یکوِّنْهَا لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا لِخَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ نُقْصَانٍ وَ لَا لِلِاسْتِعَانَةِ بِهَا عَلَی نِدٍّ مُکاثِرٍ وَ لَا لِلِاحْتِرَازِ بِهَا مِنْ ضِدٍّ مُثَاوِرٍ وَ لَا لِلِازْدِیادِ بِهَا فِی مُلْکهِ وَ لَا لِمُکاثَرَةِ شَرِیک فِی شِرْکهِ وَ لَا لِوَحْشَةٍ کانَتْ مِنْهُ فَأَرَادَ أَنْ یسْتَأْنِسَ إِلَیهَا ثُمَّ هُوَ یفْنِیهَا بَعْدَ تَکوِینِهَا لَا لِسَأَمٍ دَخَلَ عَلَیهِ فِی تَصْرِیفِهَا وَ تَدْبِیرِهَا وَ لَا لِرَاحَةٍ وَاصِلَةٍ إِلَیهِ وَ لَا لِثِقَلِ شَی‏ءٍ مِنْهَا عَلَیهِ لَا یمِلُّهُ طُولُ بَقَائِهَا فَیدْعُوَهُ إِلَی سُرْعَةِ إِفْنَائِهَا وَ لَکنَّهُ سُبْحَانَهُ دَبَّرَهَا بِلُطْفِهِ وَ أَمْسَکهَا بِأَمْرِهِ وَ أَتْقَنَهَا بِقُدْرَتِهِ ثُمَّ یعِیدُهَا بَعْدَ الْفَنَاءِ مِنْ غَیرِ حَاجَةٍ مِنْهُ إِلَیهَا وَ لَا اسْتِعَانَةٍ بِشَی‏ءٍ مِنْهَا عَلَیهَا وَ لَا لِانْصِرَافٍ مِنْ حَالِ وَحْشَةٍ إِلَی حَالِ اسْتِئْنَاسٍ وَ لَا مِنْ حَالِ جَهْلٍ وَ عَمًی إِلَی حَالِ عِلْمٍ وَ الْتِمَاسٍ وَ لَا مِنْ فَقْرٍ وَ حَاجَةٍ إِلَی غِنًی وَ کثْرَةٍ وَ لَا مِنْ ذُلٍّ وَ ضَعَةٍ إِلَی عِزٍّ وَ قُدْرَةٍ.

متن فارسی

در توحید
از جمله خطبه ای است از امیرالمومنین علیه السلام این خطبه چیزهایی از اصول علم را در بر دارد که در هیچ خطبه دیگری گرد نیامده است: 
 هر کس برای خدا کیفیتی قائل شده، او را واحد و بی همتا ندانسته و هر که بر او مثل و مانندی قرار داده، به حقیقت شناخت وی نرسیده است و هر کس او را به چیزی شبیه نموده به حقیقت او متوجه نشده و آن که به طرف او اشاره کرده و در گمان خود صورت و هیاتی برای او به تصور آورده، وی را منزه و پاک از عیوب ندانسته است، هر چیزی که با خودش شناخته شده باشد، ساخته شده کس دیگری است و کسی که قائم به غیر خود باشد، دیگری باعث بوجود آمدن او بوده است.
 خداوند، فاعل و خالق است، اما نه با آلت و ابزاری به وجود آورنده اندازه و تدبیر هر چیزی است اما نه با به کار انداختن فکری، توانگر و بی نیاز است اما نه با کسب ثروت و مال و بهره گیری از آن، زمان با او همراه نمی گردد، اسباب و وسائل، به او یاری نمی دهد، هستی او بر زمان و وجود او بر عدم پیشی گرفته و ازلی و همیشگی بودن او بر آغاز زمان سبقت یافته است و از به وجود آوردن و آماده ساختن مشاعر و مراکز حواس برای مخلوقات خود، چنین دان سته می شود که خود او دارای مراکز حواس نمی باشد و با ایجاد تضاد در میان امور گوناگون چنین شناخته می گردد که برای او ضدی وجود ندارد و از همراه ساختن و قرین نمودن اشیاء با یکدیگر معلوم می شود که خود او قرین و همراهی ندارد، نور را با ظلمت، واضح بودن را با مبهم بودن، (یا سفیدی را با سیاهی) خشکی را با تری، گرمی را با سردی، ضد یکدیگر قرار داد، او به وجود آورنده الفت در میان اشیاء متفاوت و دور از یکدیگر و قرین سازنده چیزهای جدا از یکدیگر است، و نزدیک سازنده اشیاء دور از هم به یکدیگر و جدا کننده چیزهای نزدیک به همدیگر، از یکدیگر می باشد.
 حد و تعریفی شامل او نمی شود و با شماره ای حساب نمی گردد، جز این نیست که اسباب و ادوات، چیزهایی همچون خود را که قابل اندازه گیری است محدود می سازد و اندازه گیری می کند و آلات و حواس به چیزهایی که نظیر خود آنها هستند (یعنی جسمها و لازمه آنها که حواس است) اشاره می نماید.
 اطلاق لفظ منذ (که به معنی آغاز زمان است) بر آلات و ادوات و حواس، قدیمی بودن آنها را منع می کند همچنین اطلاق لفظ قد (که برای نزدیک ساختن زمان گذشته به زمان حال است) از ازلی بودن و همی شگی بودن آن اشیاء جلوگیری می نماید و نیز اطلاق لفظ لولا (که در مفهوم وجود چیزی است که مانع کامل شدن، چیز دیگری است) آنها را از کامل شدن دور می سازد.
 خداوند با آفرینش این آلات و ادوات (یعنی حواس و مشاعر) در عقلها تجلی کرد و به وسیله همین آلات و ادوات مسلم ساخت که دیدن او با چشم ممتنع است، ساکن بودن و حرکت داشتن بر خداوند جریان ندارد، و چگونه ممکن است چیزی که خداوند، خود آن را وجود آورده و به جریان انداخته، بر خود او جاری می شود ؟ و امری که خود، آن را پدیدار ساخته، به خود او باز گردد؟ و چیزی که خود آن را بوجود آورده، در خود او به وجود آید؟ که اگر چنین باشد، ذات او متفاوت خواهد بود و حقیقت ذات وی به چند جزء خواهد شد و معنی و کنه ذات او از ازلی بودن ممتنع خواهد بود، و (چون لازمه چنین چیزی جسم بودن می باشد، پس) هر گاه جلو رویی، برای او یافته شود، هر آینه پشت سری هم برای وی متصور است (و بنابراین به دو قسمت منقسم می شود.و نیز اگر سکون و حرکت بر او جریان یابد) چون (با سکون بدون حرکت) نقص بر او وارد می آید (با رفتن از حالت سکون به حرکت) جویای راه کمال خواهد بود و در این صورت نشانه مصنوع بودن و مخلوق بودن بر او اقامه و ثابت می گردد، و (در نتیجه) پس از آنکه همه موجودات دلیل بر پروردگاری او بودند، خود او دلیل بر پروردگاری خدای دیگری خواهد شد و با برهان امتناع و اینکه وجود اموری مربوط به مخلوقات، در ذات مقدس او ممتنع می باشد، از این امر که آنچه در غیر او موثر واقع می شود در او نیز موثر گردد، خارج شد، خداوندی که نه دگرگون می شود نه فانی می گردد و نه غروب کردن و نهان شدن درباره او جائز است، فرزندی از وی به وجود نیامده تا در نتیجه آن، خود از دیگری به وجود آمده باشد و خود از پدری تولد نیافته تا آغاز وجود او محدود به زمان تولد گردد.
 خداوند از پذیرفتن و برگزیدن فرزندان (برای خود) بالا و والاست و از لمس کردن زنان پاک و منزه است، وهمها و گمانها بدو نمی رسد تا وی را اندازه گیری کند و محدود سازد، هوشهای تیز، قدرت توهم درباره وی را ندارد تا بتواند او را به تصور آرد، حواس بشری، توانایی درک وی را ندارد، تا قادر باشد او را احساس کند دستها قدرت لمس کردن وی را ندارد، تا بتواند به او دست بزند، حال او دگرگون نمی شود و حالتهای گوناگون عارض او نمی گردد، تا تبدیل و تغییری در وی راه یابد، گذشت شبها و روزها، او را کهنه و فرسوده نمی سازد روشنایی و تاریکی وی را تغییر نمی دهد، به دارا بودن جزئی از اجزاء بدن و عضوی از اعضاء تن، وصف نمی گردد، (همچنین) نمی توان او را به داشتن یکی از چیزهایی که عارض ذات می شود و نیز به دارا بودن اجزایی که بعضی از آنها مغایر بعضی دیگر است، وصف کرد، (همچنین) نمی توان گفت که او دارای حد و اندازه و نهایتی و یا انقطاع و پایانی است، و نه اینکه چیزهای دیگر وی را در بر می گیرد و او را بالا می برد و پایین می آورد و یا اینکه چیزی، وی را در بر می دارد و به سمتی متمایل می سازد یا راست نگاه می دارد، نه در درون چیزی جای دارد و نه در بیرون چیزی قرار، خبر می دهد (یعنی سخن می گوید) اما نه با زبان بزرگ و زبان کوچک، می شنود اما نه با سوراخ گوش و آلات و ادوات شنیدن، سخن می گوید اما نه با لفظی که از لب و دهان خارج شود، مخلوقات خویش را از آسیب و خطر حفظ می کند اما خود او نیازی به محافظت از خود ندارد (یا اینکه اعمال بندگان را بی کم و کاست نگاه می دا رد، اما نگاهداری آنها برای او زحمت و رنجی ندارد) اراده می کند، اما نه با اندیشیدن و از ضمیر قلب گذراندن، دوست می دارد و خشنود می شود اما نه با رقت و نازکدلی، دشمن می دارد و به خشم می آید، اما نه همراه با رنج و ناراحتی هر چیزی را که پدیدار شدن آن را اراده کند، می گوید: پدید آی، و او به وجود می آید، اما این فرمان نه با صدایی است که گوش را بکوبد یا ندایی که شنیده شود، جز این نیست که کلام خدای سبحان، فعلی است که وی آن را انشاء و ایجاد کرده سخن او سخنی است که همانند آن قبلا وجود نداشته است و اگر سخن خدا (مانند ذات احدیت) قدیم بود، هر آینه آن سخن، خدای دومی به حساب می آمد.
 نمی توان گفت که خداوند، بعد از اینکه وجود نداشت، به وجود آمد که در این صورت صفات مخلوقات بر وی جاری می شود و میان مخلوقات و او، فاصله ای باقی نمی ماند و نیز برای او، نسبت به مخلوقات فضیلتی حاصل نمی گردد که در چنین حالی، خالق و مخلوق، با یکدیگر مساوی خواهند بود و آفریننده و آفریده شده، برابر خواهند گشت.
 خداوند ، مخلوقات را بی آنکه نمونه ای از خلقت پیش از آن وجود داشته باشد، بیافرید و در آفرینش موجودات از هیچیک از مخلوقات خود یاری نخواست، زمین را آفرید و بی آنکه نگهداری آن وی را مشغول سازد آن را نگاه داشت و آن را بی آنکه بر پایگاهی قرار داشته باشد، استوار و ثابت ساخت، و آن را بدون ستونی بر پا داشت و بی تکیه گاهی بر افراشت و از خم شدن و کج گردیدن محفوظ داشت و از فرو افتادن و شکاف بر داشتن نگاه داشت، میخهای زمین را محکم کرد (یعنی کوهها را همچون میخی برای زمین فرو برد) و کوههای آن را بر قرار ساخت، چشمه های زمین را روان کرد و دره ها و مجرای رودهای آن را بشکافت، پس آنچه او بنا نهاده بود، سست نگشت و هر چه او نیرومند ساخته بود، ضعیف نشد.
 اوست خدایی که با سلطنت و عظمت خود، بر زمین چیره است و اوست خدایی که با علم و معرفت خویش از امور نهانی آن آگاه و نسبت به آن داناست و با عظمت و قدرت خود بر هر چیزی از زمین تسلط و احاطه دارد، خواستن هیچ چیزی از زمین او را عاجز نمی گرداند، و آن چیز از این امر (یعنی خواستن خداوند) امتناع نمی ورزد تا در نتیجه این امتناع بر اراده خداوند غالب گردد آنچه در زمین شتابان است از نظر او دور نمی ماند تا آن چیز بر وی پیشی گیرد، به صاحب مالی احتیاج ندارد تا آن صاحب مال به او روزی دهد.
 همه چیز در برابر او خاضع و خاشع است و همه چیز در مقابل عظمت او خوار و فروتن است، که هیچیک توانایی گریختن از قدرت و سلطنت خدا و رفتن به سوی کسی غیر از او را ندارد تا با پناه بردن به آن غیر از توجه به سود و زیان از سوی خدا امتناع ورزد، برای او همتایی نیز نیست تا آن همتا بتواند با وی برابری بکند، همانندی هم ندارد تا آن همانند، با او مساوی باشد، اوست فانی کننده و نیست کننده موجودات، پس از اینکه وجود داشته اند، آنگونه فنایی که در اثر آن آنچه موجود بوده، همچون نابود شدگان می گردد و گویی هرگز وجود نداشته است.
 نابودی دنیا، پس از به وجود آمدن آن، از پدیدار گشتن و آفرینش آن، عجیبتر نیست و چگونه ممکن است، عجیبتر باشد در حالی که اگر همه موجودات زنده دنیا، چه مرغان و چهارپایان و چه آنها که در پناهگاههای خود آرمیده اند و چه آنها که در مرغزارها می چرند و نیز انواع جاندارانی که در اصل با همدیگر مشترکند و آنها که همجنس هستند، و چه مردمانی که گروههای تشکیل دهنده آنها کودن و کم هوشند و چه زیرکان و هوشمندان از امتهای روی زمین، (اگر همه اینها) گرد آیند، تا پشده ای را بیافرینند، قدرت آفریدن آن را ندارند، حتی به این امر هم پی نمی برند که راه پرداختن به چنین کاری چیست؟ و هر آینه عقلهای آنها در برابر اطلاع از انجام چنین امری حیران می ماند و از خود بیخود می شود و نیروی عقلی ایشان به عجز می گراید و پایان می پذیرد و آن عقلها سر افکنده و ناتوان، از پیمودن چنین راهی باز می گردند، در حالی که به شکست خود عارف و آشنا و به ناتوانی خویش در آفریدن یک پشه اقرار دارند و به ضعیف بودن و قادر نبودن خود در نابود ساختن آن معترفند.
 به راستی و حقیقت، خدای سبحان، بعد از فانی شدن جهان، به همان حال تنهای که قبل از خلقت جهان داشت، باز می گردد و دیگر چیزی با او نخواهد بود، دیگر نه وقت و مکانی وجود خواهد داشت و نه هنگام و زمانی، در چنین حالی، مدتها و سر آمدن زمانها و وقتها، معدوم می شود و سالها و لحظه ها از میان می رود، پس هیچ چیز جز خداوند یگانه و قاهر و غالب که بازگشت همه امور به سوی اوست، باقی نمی ماند، جهانی که نه در آغاز آفرینش خود دارای قدرتی بود و نه هنگام نابودی، توانایی اباء و امتناع از نابود شدن خواهد داشت که اگر قدرتی بر امتناع از نابودی دارا باشد، جاودانه، باقی می ماند، خداوند، در آن وقت که چیزهای مربوط به جهان را می آفرید، آفرینش هیچ چیزی از آن برای او دشوار نبود و هر چه از آنها را که خلق می کرد و می آفرید بر او سنگینی نکرد، خداوند موجودات را برای استحکام و ثبات قدرت خود نیافرید، همچنین خلقت آنها برای بیم داشتن از زوال و نابودی یا نقصان و کمبودی، نبود، برای یاری خواستن از آن در برابر همتایی قدرتمند و غالب نیز نبود، برای دوری جستن از دشمنی مهاجم به وسیله آن هم نبود.
 برای این نیز نبود که با آفرینش آنها ملک خود را افزون سازد یا بر شریکی در مورد شرکتی که میان او و آن شریک وجود داشت، چیره گردد به علت وحشت او (از تنهایی) هم نبود تا با آفرینش موجودات بخواهد با آنها انس گیرد (تا وحشت تنهایی او از میان برود).
آن گاه خداوند موجودات را پس از اینکه آنها را آفریده است، نابود می سازد و این نابود ساختن به علت خستگی و پریشان خاطری که به واسطه تصرف در کارهای مربوط به آنها و تدبیر امور آنها در او حاصل شده باشد، یا برای آسایشی که پس از نابود شدن آنها به او می رسد، یا به سبب سنگینی چیزی از آنها بر او نخواهد بود، (زیرا) طولانی شدن بقاء اشیاء او را خسته نکرده است تا به شتاب کردن در فانی ساختن آنها، وادارش سازد.
 لیکن خدای سبحان، امور مخلوقات را با لطف خود به تدبیر آورد و آن را با فرمان خویش نگاه داشت و با قدرت خود، آن را استوار و ثابت ساخت، سپس خداوند، بعد از نابود کردن، آنها را باز می گرداند بی آنکه به آنها نیازی داشته باشد یا اینکه به چیزی از آن موجودات برای خود آنها یاری خواهد، همچنین باز گردانیدن آنها برای بازگشت خود از حالت وحشت تنهایی به حالت انس گرفتن با موجودات یا انصراف از جهل و نادانی به حالت علم و دانایی و جستجو نیست، برای برگشتن از حالت فقر و احتیاج به حالت بی نیازی و فراوانی هم نیست، برای انصراف از خواری و زیر دست بودن، به حالت عزت و قدرت نیز نمی باشد.