«شرح محقق خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم»، از بهترین شروح فارسی کتاب شریف غررالحکم و دررالکلم ، به قلم جمال الدین محقق خوانساری است. مقدمه و تصحیح استاد محدث ارموی بر ارزش اثر افزوده است.
ساختار کتاب

کتاب در هفت مجلد مننشر شده است. شش جلد اول به شرح کلمات شریف حضرت و جلد آخر به فهرست موضوعی اختصاص یافته است.

گزارش محتوا

تالیف این اثر به خواهش شاه سلطان حسین بوده است که از آقا جمال خوانساری درخواست کرده که غررالحکم را به فارسی شرح کند تا فارسی زبانان نیز بتوانند از آن گنج گهر استفاده کنند.
عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد تمیمی آمدی ، از عالمان بزرگ شیعی قرن پنجم، با دیدن صد سخن گزیده جاحظ، آن را برای بیان بلاغت حضرت کافی ندانست و خود دست به جمع آوری سخنان آن حضرت زد و با آنکه چندین و چند برابر آن را گرد آورد؛ اما خود را در انجام وظیفه اش ناتوان دید و این سخنان را «نمی از یمی» دانست. از آن پس، این کتاب به دست ناسخان و شارحان افتاد و هر یک، فراخور حال خویش، چیزی بر آن افزود و به ارجمندی این مجموعه افزود.
ترتیب سخنان امام در «غررالحکم»، بسیار ساده و براساس حروف الفباست که شیوه‌ای است آسان یاب.
آمدی، تنها به زیبایی معنوی جملات حضرت نظر داشته و آنچه را گوش نواز و مقبول عقل دیده، با حذف اسناد و راویان آن و گاه با تقطیع اصل سخن به چند پاره، به ترتیب حروف الفبا ذکر کرده است.
این مجموعه، در قرن دوازدهم به دست آقا جمال الدین خوانساری ترجمه و شرح شد و در دو جلد رحلی در دسترس جویندگان معرفت قرار گرفت. این شرح، تقریبا از همه شروح دیگر کتاب، مفصل تر و جامع تر است.
مرحوم میر جلال الدین حسینی ارموی ، نزدیک به چهل سال پیش، این ترجمه و شرح را تصحیح کرد که در هفت مجلد بارها منتشر شده است. جلد اول این مجموعه، در برگیرنده مقدمه مصحح در بیش از یکصد صفحه است. این مقدمه، شامل سه بخش اصلی است: ۱- شخصیت امام علی علیه‌السّلام ، ۲- زندگی، آثار و شخصیت آمدی، و ۳- شخصیت و زندگی آقا جمال خوانساری. ارموی، به تفصیل اظهارات دیگران در باب مصنف و شارح «غرر» را از منابع متعدد نقل می‌کند و گزارش‌های نسخه شناختی مختلفی را می‌آورد و در آخر، نسخه مورد اعتماد خود را معرفی می‌کند.

مقدمه

این مقدمه مفصل، از نظمی شایسته برخوردار نیست و در آن، مطالب به انحای مختلف، گفته و باز گفته شده و سیر منطقی ندارد. پس از آن، مقدمه مترجم (آقا جمال خوانساری) آمده است که در آن، به اختصار، هدف خود را از ترجمه، «استفاده عام از این اثر در خور» ذکر کرده و گفته است که در موارد لزوم، به ترجمه اکتفا نکرده، بلکه به شرح و تقریر (ایضاح و افصاح مراد) دست یازیده است.
در بخشی از این مقدمه می‌خوانیم: «تا آنجا که بر حسب تتبع ارباب تحقیق معلوم شده است، دو شرح بر غرر الحکم آمدی نوشته شده است: ۱- شرح آقا جمال خوانساری: این شرح معروف‌ترین و مهم‌ترین شرحی است که بر این کتاب شریف نوشته شده است، بلکه شرح منحصر به فرد این کتاب است، زیرا شرح دوم، چنانکه معلوم خواهد شد، شرح کتاب دیگری است؛ به این معنی که شارح قبل از شرح کلمات و اخبار کتاب غررالحکم را طبق نظر خود بر موضوعاتی تقسیم نموده و در واقع کتاب آمدی را از وضع اصلی بیرون کرده و کتاب دیگری نموده است. سپس به شرح آن کتاب مستخرج از کتاب اصلی که خودش استخراج نموده پرداخته است؛ لیکن آقا جمال مرحوم بدون هیچ گونه تصرفی در وضع کتاب به شرح آن پرداخته است».

جلد ششم و هفتم

سپس متن «غررالحکم» و شرح آن آورده می‌شود که تا پایان جلد ششم ادامه می‌یابد و ۱۱۰۵۰ سخن کوتاه را در برمی گیرد. جلد هفتم این مجموعه، شامل فهرست موضوعی کتاب است و در آن، مباحث به صورت موضوعی طبقه بندی شده است. پاره‌ای از عناوین این جلد از این قرارند: ایمان ، مؤمن ، بلا ، بطر ، بلاغت ، وطن ، ذلت ، تحقیق ، سوء خلق ، خلقت ، مجالست ، جوار ، احتکار ، صدیق ، صمت ، صوم ، صبر ، قضا ، تهمت ، هیبت ، یتیم و یقین .

شیوه شرح آقا جمال

شیوه شرح آقا جمال، به این صورت است که نخست متن سخن امام را می‌آورد و در صورتی که مفردات این حدیث نیاز به توضیحی داشته باشد، آن را بیان می‌کند. آنگاه ترجمه تحت الفظی و درست آن، در چارچوب ساختار زبان مبدا آورده می‌شود و سپس ترجمه آزادتر یا شرح آن نقل می‌شود و اگر لازم باشد، اندکی به تفصیل می‌گراید.
ترجمه و شرح‌ها یکسان نیستند؛ گاه بسیار موجز و گاه مفصل‌اند.
برای مثال در شرح کلمه ۸۲ «الصمت وقار، الهذر عار» [۱] تنها می‌نویسد: « خاموشی ، تمکین و وقار است و هرزه سرایی ، عیب و عار ». اما در شرح کلمه ۷۷ «الفقد احزان» [۲] نزدیک به یک صفحه توضیح می‌دهد و اختلاف نسخ را در باب «الفقد» یا «الفقر»، نقل می‌کند. گاهی نیز، احتمالات معنایی گوناگون را در باب یک سخن بیان می‌کند.

شرح کلمه الفاجر مجاهر

برای مثال، در شرح کلمه ۱۲۲ «الفاجر مجاهر» [۳] چنین می‌نویسد:
«گناهکار، آشکارا کننده است؛ یعنی هر گناهکاری چنین است و گناه را پنهان نتوان کرد؛ زیرا که هر چه کرده شود، بر خدا آشکار است و هر گاه بر خدا آشکار باشد و کسی از او حیا نکند، پس از پنهان کردن از خلق ، چه سود. بلکه این هم بی شرمی دیگر که از خلق شرم کند و از خدا شرم نکند و ممکن است که مراد، این باشد که هر چند کسی آشکارا نکند و پنهان دارد، به زودی آشکار می‌شود. پس کسی که خواهد، فسق او آشکار نشود، چاره او این است که فسق نکند و ممکن است که معنای کلام، این باشد که فاجر و فاسق ، کسی را توان گفت که فسق و فجور را آشکارا کند. پس اگر کسی آن را پنهان دارد از مردم، اگر کسی بر آن مطلع شود، او را فاسق و فاجر نگویند. چنانکه در شرع وارد شده که کسی که گناهی را آشکارا و علانیه کند، غیبت او و نیت آن گناه به او جایز است؛ اما اگر پنهان دارد، غیبت او جایز نیست».
نکته قابل توجه در « غرر » که مؤلف نیز در مقدمه بدان اشاره می‌کند، این است که بسیاری از سخنان به ظاهر مستقل، در حقیقت، فقرات یک سخن بوده‌اند. برای مثال، کلمات ۵۵۶۱ و ۵۵۶۲ «سلاح المذنب الاستغفار» [۴] و «سلاح الحازم الاستظهار» [۵] در حقیقت، یک جمله بوده‌اند.
این شیوه مؤلف که در سراسر کتاب دیده می‌شود، با هدف سهولت بخشیدن به حفظ کردن جملات و «اوقع بودن در نفوس» انجام گرفته است. یعنی مؤلف، به عمد سخنان چند بخشی را تقطیع کرده و آن‌ها را به صورت جملاتی مستقل در می‌آورده است تا حفظ آن‌ها آسان تر باشد. اما اینکه این شیوه تا چه حد مؤثر بوده، جای پرسش است.

نسبت این کتاب با نهج البلاغه

نکته دیگر، نسبت این کتاب با «نهج البلاغه» است که ظاهرا از اقبال بیشتری در جامعه شیعی - و حتی سنی - برخوردار بوده و به انحای مختلف، شرح و تفسیر شده است؛ اما «غرر» از این منظر، چندان موفق نبوده است. علت این ناکامی، نیاز به بررسی بیشتری دارد؛ اما آنچه در این مختصر می‌توان بدان اشاره کرد، این است که شریف رضی ، با شناخت عمیقی که از انواع سخن و اغراض آن داشته، توانسته است. فصل بندی منطقی و مقبولی برای تالیف خود در نظر بگیرد و آن را در سه بخش سامان دهد: خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امام. این تقسیم بندی، «نهج البلاغه» را بسیار خواندنی کرده است، به گونه‌ای که هر کس آن را از آغاز تا پایان بخواند- حتی اگر با تاریخ اسلام آشنا نباشد- درست در فضایی که امام در آن می‌زیسته، قرار می‌گیرد و می‌تواند وضعیت بحرانی آن روزگار را دریابد و تصویر درستی از مخالفان و موافقان آن حضرت به دست آورد.
شریف رضی ، از سخنان کوتاه و حکیمانه‌ای که از هر گونه مرز زمانی و مکانی فراتر می‌رود نیز غفلت نکرده و حدود پانصد سخن کوتاه حکمت آمیز را نقل کرده است تا کسانی که خواستار چنین سخنانی هستند، نیز از این دریای حکمت و راه بلاغت برخوردار شوند. حال اگر فرضا شریف رضی همه کتاب خود را به سخنان کوتاه امام- بی هیچ اشاره‌ای به مخاطبان آن- اختصاص می‌داد، معلوم نبود، توفیق امروزی، نصیب کتابش گردد. لیکن با شیوه خاص خود، توانست هر خواننده‌ای را مجذوب کند.
آمدی، از این تنوع و گونه گونی سخن که لازمه محبوبیت و پایایی آن است، غفلت ورزیده و حدود یازده هزار سخن را نقل می‌کند که غالبا تقطیع شده و جدا از بافت فکری و جغرافیای خاص خود است. لذا کتاب او امکان رقابت با کتابی چون «نهج البلاغه» را از دست داده است.
ضعف اساسی کار آمدی، آن است که پنداشته هر چه کمیت چنین سخنانی بیشتر شود، قوت آن افزایش می‌یابد؛ حال آنکه انتخاب دقیق جاحظ و گزینش گری او و اکتفا به تنها یکصد سخن و یا شیوه شریف رضی و ارائه سخنان گوناگون حضرت، بیان کننده آن است که قوت تاثیر، نتیجه ایجاز و اختصار است.
از این رو، به نظر می‌رسد که این کتاب عظیم و ارجمند، علی رغم ارزش ادبی و تاریخی خود، نیازمند بازآفرینی است. کسی چونان خود مؤلف، باید دست به کار شود و از این مجموعه گران سنگ، احادیثی را برگزیند و آن را با نظمی درونی و فکری- نه به ترتیب الفبایی- عرضه کند. البته تاکنون کتاب‌هایی تحت عنوان «تصنیف غررالحکم»، «معجم غررالحکم» و... منتشر شده است؛ اما هنوز کار در همان افق است و باید همتی دیگر ورزید و طرحی نو در افکند. باید روح «نهج البلاغه» را در کالبد «غررالحکم» دمید و آن را در قالبی جدید عرضه کرد.

وضعیت کتاب

نسخه اصل این کتاب شریف را که از آغاز تا انجام به خط آقا جمال خوانساری می‌باشد، در نزد استاد ارموی موجود بوده است. در تصحیح کتاب ضمن استفاده از نسخه اصل با دو نسخه دیگر دقیقا مقابله و به اختلافات اشاره شده است. هدف ارموی تنها انتشار کتاب بوده و در مطالب شرح دخالت نکرده است. از جمله تصرفات اندک وی عددگذاری در اول سخنان حضرت است.

پانویس

 
۱.شرح محقق خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، جمال الدین محقق خوانساری، ج۱، ص۳۱.
۲.شرح محقق خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، جمال الدین محقق خوانساری، ج۱، ص۲۸.
۳.شرح محقق خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، جمال الدین محقق خوانساری، ج۱، ص۴۰.
۴.شرح محقق خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، جمال الدین محقق خوانساری، ج۴، ص۱۳۰.
۵.شرح محقق خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، جمال الدین محقق خوانساری، ج۴، ص۱۳۰.

منبع:نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).