فرزدق یکی از شعرای طبقه اول دوره­ی اموی محسوب می­شود. او شاعری بدیهه سرا و سخت کوش بود. هفتاد و سه سال شعر گفت و لغت عرب را حفظ نمود و از همین روی مورد توجه جامعه عرب قرار گرفت. شیعیان نیز به جهت سروده­هایش در مدح اهل بیت ارادت خاصی به او دارند.
  نام او همام بن غالب بن صعصعه بن عقال[1] و کنیه­اش ابوفراس[2] بود. وی از بزرگان قوم تمیم به حساب می­آمد.[3] پدرش غالب نیز فردی بخشنده و شریف و از بزرگان قوم خویش بود[4] و مادرش لیلی بنت حابس خواهر اقرع بن حابس تمیمی صحابی بود.[5] در منابع تاریخی سخن دقیقی از سال تولد او به میان نیامده است و با اختلافی که در ثبت تاریخ وفات او وجود دارد، می­توان ولادت او را بین سال­های 19 تا 23 تخمین زد. وی پنج فرزند به نام­های لبطه، سبطه، خبطه، رکضه و زمعه داشت که زمعه نیز شاعر بود.[6]
   روایت شده است که فرزدق با پدرش بر امیرالمومنین علی(ع) وارد شد، حضرت(ع) پرسید: «او کیست؟» غالب پاسخ داد: «پسرم است که شاعر است.» حضرت فرمود: «به او قرآن بیاموز که بهتر از شعر است.»[7] آمده است که وی پس از این جریان پاهای خویش را در بند کرد تا قرآن را حفظ نمود.[8]
 
فرزدق و شعر
   شعر و شاعری در فرهنگ جوامع پیشین به ویژه جامعه­ی عرب، تنها جنبه ­ی ذوقی و هنری نداشته است؛ بلکه به عنوان یکی از موثرترین مکانیسم­های فرهنگی، نقش فزاینده­ای در تثبیت یا تزلزل موقعیت و جایگاه اجتماعی و سیاسی یک فرد یا قوم و طایفه داشته است. بر این اساس یک شاعر به عنوان یک مبلغ موثر با مدح طایفه­ای موقعیت او را در جامعه ارتقا می­داد و با هجو و مذمت، ممکن بود، شخص یا طایفه­ای را به خاک مذلت بنشاند.
   فرزدق به عنوان یکی از شعرای معروف و نامدار از چنین جایگاهی برخوردار بود. وی از شعرای بزرگ عصر اموی محسوب می­شد.[9] بدوی بودن وی،[10] حضور وی در افصح قبایل عرب،[11] و حدت و تیز هوشی او در پاسخ­گویی،[12] بستر مناسبی جهت شکوفایی ذوق شعری وی فراهم آورد. معروف است که اگر شعر فرزدق نبود، ثلث لغت عرب از دست می­رفت و نیمی از روایات و اخبار نابود می­شد.[13] در کنار او دو شاعر دیگر؛ یعنی جریر و اخطل نیز از متقدمان شعرای اسلام محسوب می­شوند[14] که در برتری آن­ها اختلاف نظر وجود دارد. فرزدق را به زهیر بن ابی سلمی که از شعرای طبقه اول عصر جاهلی بود، تشبیه می­کنند.[15] با این حال برخی از اهل ادب نیز بر او خرده گرفته­­اند. ابو بحر عبدالله بن اسحاق مولای حضر که علامه­ی علم نحو و لغت بود، بر فرزدق خرده می­گرفت و عیب او را آشکار می­کرد و شعر او را لحن و غلط می­دانست.[16]
   ذوق شاعرانه­ ی فرزدق بیشتر با هجو تناسب داشت[17] و محتوای بیشتر اشعار او در قالب هجو و یا فخر قبیلگی سروده شده است. در واقع ساختار ذهنی فرزدق بر مبنای نگاه عرب به نظام قبیلگی و طایفه­ای استوار است. نمونه­ی مشهور آن اشعار هجوی است که میان او و جریر رد و بدل شده است؛ فرزدق به عنوان این که جزء خاندان تمیم است بر جریر سرافرازی می­کرد و هر یک از این دو رسوایی­های شاخه­ی دیگر را بر می­شمردند.[18] مدح اهل بیت(ع) و مدح و ذم فراوان خاندان اموی از شاخصه­های دیگر شعر او محسوب می­شود. از وی دیوان شعری به جا مانده است.
 
فرزدق و خاندان اهل بیت(ع)
   در منابع اهل سنت، فرزدق شیعه دانسته شده است.[19] ملاقات وی با امیرالمومنین(ع) و حفظ قرآن بنا بر فرمایش ایشان،[20] سرودن اشعاری در مذمت ابن ملجم،[21] رفت و آمد به کوفه[22] که پایگاه شیعیان است، ملاقات با امام حسین(ع) در مسیر حرکت ایشان به کوفه[23] و سرودن ابیاتی در رثای ایشان[24] و اصحابشان از جمله مسلم بن عقیل و هانی بن عروه[25] و به عنوان مهم­ترین نشانه جریان سرودن شعر در مدح امام زین العابدین(ع) در حضور هشام،[26] شاید از شاخص­ترین دلایلی باشد که وی را در ردیف شیعیان برشمرده­ اند.
  نقل است که وی در راه مکه در صفاح امام حسین(ع) را دید و امام از او احوال مردم کوفه را جویا شدند. وی در پاسخ گفت: «آنان را پشت سر گذاشتم در حالی که دل هایشان با تو و شمشیرهایشان بر ضد تو بود.[27]»
  ارادت فرزدق به خاندان اهل بیت امر مبهم و پوشیده­ای نیست. مدح و ستایش امام زین العابدین(ع) در فضای خفقان سیاسی، آن هم در حضور هشام، پسر حاکم اموی[28] و تحقیر وی به جهت انکار شناخت امام نه تنها گواه شهامت و شجاعت در خور تقدیر وی است، بلکه بر ارادت وی به این خاندان گواهی می­دهد. آمده است زمانی که حضرت امام سجاد(ع) از حبس او مطلع شدند، مبلغ دوازده هزار درهم برای او فرستادند. او مبلغ را پس داد و گفت: «من مدح تو برای رضای خدا گفتم، نه عطا.» حضرت(ع) مبلغ را باز فرستاده فرمودند: «ما که اهل بیتیم، چون چیزی به کسی بخشیم باز نستانیم.»[29]
  در جریان دیگری وقتی کمیت بن زید اسدی که پیوند قبیلگی با فرزدق داشت «قصاید هاشمیات» را گفت، برای محک زدن اشعار خود که در مدح اهل بیت بود، نزد فرزدق آمد. فرزدق پس از شنیدن اشعار او در پاسخ  چنین گفت: «پسرم آفرین خوب گفته­ای که از اراذل و اوباش دست برداشته­ای و هرگز تیرت به خطا نخواهد رفت و گفتارت را تکذیب نخواهند کرد... انتشار بده و با دشمن دست به گریبان شو که تو از همه­ی گذشتگان و حاضران شاعرتری.»[30]
   با این حال توجه او به خلفای اموی و حضور وی در دستگاه آنان، با توجه به نقش و جایگاه اجتماعی یک شاعر و میزان تاثیرگذاری شعر در آن عصر، تامل برانگیز است. در نهایت شاید بتوان وی را تحت عنوان شیعه­ی محب قرار داد که به جهت علاقه­اش به این خاندان اشعاری در مدح آنان سروده است؛ اما در مجموع اشعار او متاثر از نظام قبیلگی، سرشار از هجو و فخر و...است.[31] بنابراین نمی­توان وی را در ردیف کمیت و دعبل که سراسر شیفته­ی اهل بیت بودند قرار داد.
 
فرزدق و دستگاه اموی
   به رسمیت شناختن فرزدق به عنوان یکی از شعرای عصر اموی،[32] نشان دهنده­ی حضور وی در دستگاه خلافت و حمایت معنوی آنان بوده است. وی در دربار خلفای اموی از جمله ولید، سلیمان، عمر بن عبدالعزیز و... حضور داشت و در تایید جایگاه و مقام خلیفه اللهی آنان اشعاری سروده است، به عنوان مثال درباره­ی عبدالملک چنین سروده است:
فالارض لله ولاها خلیفه                          وصاحب الله فیها غیر مغلوب                    
زمین از آن خداست که آن را به دست خلیفه­اش داده و صاحب خدا در زمین شکست نمی­خورد.
و درباره­ی ولید گفت:
اما ولید فان الله اورثه                              بعلمه فیه ملکا ثابت الدعم [33]                   
ولید، خداوند او را به علم خود وراثت داده که در آن پادشاهی استوار است.
و درباره­ی سلیمان بن عبدالملک گفت:
به امن الله البلاد فساکن                             بکل طرید لیلها ونهارها [34]
خداوند به دست او امنیت بلاد را تامین کرد؛ آن گونه که در شب و روز هر مطرودی را آرامش داد.
  این اشعار مبین دیدگاه نظری فرزدق درباره­ی جایگاه امامت و خلافت است و دست کم وی را از قلمرو شیعه­ی اعتقادی بیرون می­راند.
  وی در موقعیت­های مورد نیاز در رثا، هجا و یا پاسخ گویی به حریف شعر می­سرود. به عنوان مثال در پاسخ به پادشاه روم به درخواست ولید شعری گفت[35] در مدح طلحه بن عبدالله حاکم مدینه دو هزار درهم دریافت کرد و در رثای عمر بن عبدالعزیز پس از مرگش اشعاری سرود.[36]
  با این حال نمی­توان وی را شاعر درباری محض دانست. وی در مقابل رفتار برخی از امرای عرب که خلاف مبانی اسلام رفتار می­کردند نیز اشعاری به هجو سروده است. هجو زیاد بن ابیه[37] و معاویه[38] از این جمله­اند. وی خالد را به جهت خراب کردن مناره­های مساجد هجو نمود[39] و حجاج را به جهت طغیان و سرکشی­اش[40] مورد هجو و مذمت قرارداد؛ البته هجو برخی از امرا نیز به دستور خلفای اموی صورت می­گرفت.[41] شاید از این گفته­ی او بتوان سیاست وی را در مدح و ذم امرا و بزرگان دریافت. نقل است به فرزدق گفته شد: «حجاج را تا آن زمان که زنده بود مدح می­کردی، چون مرد او را هجو می­کنی؟» وی در پاسخ گفت: «ما تا زمانی که خداوند با آنان است، با آنان هستیم؛ وقتی خدا آنان را ترک کرد ما هم آنان را ترک می­کنیم.[42]
 
شخصیت روایی
   فرزدق از امام حسین(ع)، ابوهریره، ابوسعیدخدری، فرجعه بن اسعد، زراره بن کرب و طرماح بن عدی شاعر روایت نموده است و از او خالد حذاء و مروان اصغر وحجاج بن حجاج و... روایت کرده­اند.[43]
 
سال وفات
  فرزدق بنا به نقل مشهور در سال صد و ده[44] در سن نود و یک سالگی در بصره[45] وفات یافت و به خاک سپرده شد.

پی نوشتها:

[1]. بلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417، چاپ اول، ج 12، ص 65.
[2]. کوفی، ابن اعثم؛ الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، تحقیق غلامرضا طباطبایی مجد، تهرات، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372، ص 1049.
[3]. مستوفی، حمدالله بن ابی بکر؛ تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364، چاپ سوم، ص 709.
[4]. امین، سید محسن؛ مستدركات اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف المطبوعات، ج 10، ص 267.
[5]. تاریخ گزیده، پيشين.
[6]. انساب الاشراف، پیشین، ص 66.
[7]. دمشقی، اسماعیل بن عمر بن کثیر؛ البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ج 9، ص 265.
[8]. اعیان الشیعه، پیشین، ج 6، ص 451 و البدایه و النهایه، پیشین، ص 265 و اناب الاشراف، پیشین، ص 68. ( البته در دو منبع پیشین توصیه ی امیر مومنان(ع) به حفظ قرآن نقل نشده است.)
[9]. کلبی، هشام بن محمد؛ الاصنام، تحقیق احمد زکی پاشا، تهران، نشر نو، 1364، چاپ دوم، ص 83.
[10]. البدایه و النهایه، پیشین.
[11]. امین، سید محسن؛ مستدرکات اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف المطبوعات، ج 3، ص 291.
[12]. همان.
[13]. الفتوح، پيشين.
[14]. تاریخ گزیده، پیشین، ص 708.
[15]. الفتوح، پیشین.
[16]. ابن اثیر، عزالدین علی؛ الکامل، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، 1371، ج 10، ص 285.
[17]. بلعمی؛ تاریخنامه ی طبری، تحقیق محمد روشن، تهران، البرز، 1373، چاپ سوم، ج 5، ص 1552.
[18]. الاصنام، پیشین و انساب الاشراف، پیشین، ص 94.
[19]. الکامل، پیشین، ج 14، ص 358 و مقدسی، محمد بن احمد؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مترجم علی نقی منزوی، تهران، مولفان و مترجمان ایران، 1361، چاپ اول، ج 2، ص 618.
[20]. اعیان الشیعه، پيشين.
[21]. محدث اربلی؛ کشف الغمه فی معرفه الائمه، تبریز، بنی هاشمی، 1381، چاپ اول، ج 1، ص 582.
[22]. الکامل، پیشین، ج 10، ص 353.
[23]. طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر، 1375، چاپ پنجم، ج 7، ص 2969.
[24]. فرزدق، همام بن غالب؛ دیوان الفرزدق، مقدمه و شرح مجید طرد، بیروت، دارالکتاب العربی، 1414، چاپ دوم، ج 1، ص 7 و اعیان الشیعه، پيشين، ج 10، ص 268.
[25]. ابن طباطبا، محمد بن علی؛ الفخری، ترجمه وحید گلپایگانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360، چاپ دوم، ص 156 و برخی منابع این ابیات را به عبد الله بن زبیر اسدی نسبت داده اند و الکامل، پيشين، ج 11، ص 144.
[26]. تاریخ گزیده، پیشین، ص 709.
[27]. اخبار الطوال، پيشين، ص 293 و تاریخ طبری، پیشین، ج 7، ص 2969 و تاریخ گزیده، پیشین، ص 264.
[28]. همان.
[29]. تاریخ گزیده، پیشین، ص 710 و کشف الغمه، پیشین، ج 2، ص 80. ( در این نقل مبلغ ده هزار درهم عنوان گردیده است.)
[30]. مسعودی، علی بن حسین؛ مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجره، 1409، چاپ دوم، ج 2، ص 231.
[31]. در نقلی آمده است که در جریان ملاقات امام حسین با قرزدق، ایشان مبلغی را به فرزدق دادند و چون پرسی

منبع:سایت پژوهه ؛قدسيه خدامي