شماره ردیف: <1>

شماره نسخه: <3827>

نام اثر: نهج البلاغة

از: سیّد ابوالحسن محمّد بن حسین، موسوی بغدادی مشهور به <شریف رضی> (د. 406هـ)

زبان: عربی

آغاز: <بسملة، أمّا بعد حمدالله الذی جعل الحمد ثمناً لنعمائه و معاذاً من بلائه و وسیلاً إلی جنانه و سبباً لزیادة إحسانه...>.

انجام: <... و هذا حین انتهاء الغایة إلی قطع المختار من کلام أمیرالمومنین صلوات الله علیه حامدین لله سبحانه... و سلّم تسلیماً کثیراً>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ مُعرب، نام کاتب: حسین بن حسن بن حسین المودّب، تاریخ کتابت: ذی القعده سال 469، عناوین و نشانی ها: مشکی درشت، نوع کاغذ: شرقی (خانبالیغ)، تعداد برگ: 171گ، تعداد سطر: 21س، اندازه متن کتاب: 5/13*5/9 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/26*5/12 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج مشکی، ضربی، با ترنج و لچک ترنج.

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح گردیده و حاشیه نویسی اندکی دارد. هشت برگ آغازین  نسخه نو نویس شده و روی برگ نخست و جاهای دیگر مهرهای بیضی: <سید علی الموسوی> و <الراجی زین العابدین بن عبدعلی الموسوی> وچند مهر ناخوان دیگر آمده است. چهار برگ قبل از آغاز کتاب، مطالبی در مورد خطبه شقشقیه به نقل از شرح ابن میثم ( مصباح السالکین) مشاهده می گردد. در پایان جزء نخست نسخه قرائتی است از ابن بندر (محمّد بن علی بن احمد بن بندار) با این عبارت: <قرا علی هذا الجزء شیخی الفقیه الأصلح، ابوعبدالله الحسین رعاء الله و کتب  محمّد بن علی بن احمد بن بندار بخطّه فی جمادی آخره سنة تسع وتسعین و أربعماة هجریة عظّم الله یمنها بمنّه> اراین عبارت بر می آید که <ابن المودب> (کاتب نسخه) استاد ابن بندار بوده است و معمولاً درآن قرون، استاد کتاب را برای شاگرد خویش می خوانده و این یکی از راههای اجازات نقل حدیث بوده است شرح حال این المودّب، در چند موضع از جلد دوم کتاب ریاض العلماء، تألیف مولی عبدالله افندی اصفهانی (از انتشارات این کتابخانه) آمده است. در برخی مصادر[ درباره ابن مؤدّب چنین آمده است: <ابوعبدالله الحسین بن الحسن بن الحسین المودبّ الفقیه، من الأعلام المقرّبین لعصر الراضی و المرتضی وهو من علماء الشیعة و قد أجازه تلمیذه الشیخ محمّد بن علی بن احمد بن  بندار روایة نهج البلاغه بإجازة...> و عبارت همان است که از <ابن بندار> نقل شد. ناگفته نماند که این نسخه همان است که مرحوم میرزا عبدالله افندی در کتاب ریاض العلماء از آن نام می برد و در کتابخانه شخصی او قرار داشته و هم اکنون در این کتابخانه نگهداری می شود. تاریخ کتابت این نسخه دقیقاً سال 469 هـ است. لیکن برخی احتمال داده اند که سال 499هـ و حال آنکه با حروف کتابت نسخه مغایرت دارد.

 این نسخه خطی نفیس به مناسبت یک هزارمین سال درگذشت <شریف رضی> در سال 1406هـ در قم به صورت تصویر برگردان (فاکسیمیله) همراه یک مقدمه منتشر گردیده است.

شماره ردیف: <2>

شماره نسخه: <4918>

نام اثر: نسخه دیگری از نهج البلاغة (2)

آغاز: افتاده <... و لا أصفیتهم به و جرموه و لقد نزلت بکم البلیة حائلاً حطامها ...>.

انجام: <... و منتهی الطمأنینة و تحف الکرامة و من کلام له لما قاله ...> افتاده.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ مُعرب، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 5هـ، عناوین و نشانی ها: ثلث، مشکی درشت، نوع کاغذ: شرقی (خانبالیغ)، تعداد برگ: 65گ، تعداد سطر: 17س، اندازه متن کتاب: 5/16*13 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/20*17 سانتیمتر،  نوع جلد: تیماج مشکی با ترنج.

ویژگی های نسخه: نسخه ای بسیار نفیس از اواخر سده پنجم هجری است، این نفیس دارای حاشیه نویسی اندکی دارد. برخی تصحیحات، این نسخه مشتمل بر باب اول (خطب) و بخش هایی اندک از باب دوم این کتاب شریف است.

شماره ردیف: <3>

شماره نسخه: <2310>

نام اثر: نسخه دیگری از نهج البلاغة (3)

آغاز: <مانند نسخه شماره 3827>.

انجام: <... و من کلام له علیه السلام فی معنی طلحة و الزبیر ...> افتاده.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ معرب، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اوایل سده 6 هـ، عناوین و نشانی ها: ثلث مشکی درشت، نوع کاغذ: شرقی (خالبالیغ)، تعداد برگ: 109گ، تعداد سطر: 11س، اندازه متن کتاب: 19*5/11 سانتیمتر، اندازه جلد: 24*16 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج قهوه ای تیره ضربی (ترمیم شده در سده 7هـ)

ویژگی های نسخه: این نسخه نفیس در حاشیه تصحیح گردیده است؛ روی برگ آغاز اجازه ای به خطّ <مصدّق بن حسن بن حسین> که برای <ابوالمظفر محمّد بن ابوالعزّ زین الدین احمد بن جلال الدین ابی المظفر محمّد بن عبیدالله بن جعفر> در ماه رجب سال 529هـ نوشته است. در یک برگ پیش از آغاز، تملّک <علاء الدین الشعار> و <نجم الدین بن محمّد الحلبی الحنفی الانصاری> معروف به <ابن الحلفا> و <احمد بن احمد الهاشمی> باتاریخ 8 ماه جمادی الاولی سال 705هـ و نیز تملک <هادی بن ابراهیم  بن علی بن محمّدبن علی بن فرج> و همچنین <درویش علی بن علاء الدین الشعار> دیده می شود. این نسخه نیز از نظر قدمت و تاریخ کتابت، بسیار نفیس و فوق العاده اهمیت دارد.

شماره ردیف: <4>

شماره نسخه: <12452>

نام اثر: نسخه دیگری از نهج البلاغة (4)

آغاز: <مانند نسخه شماره 3827>.

انجام: <.... فیه المضمار الذی یجزون فیه إلی الغایة فإذا بلغوا ...> افتاده.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ تحریری، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اوایل سده 6هـ، عناوین و نشانی ها: ثلث، مشکی درشت، نوع کاغذ: شرقی (خانبالیغ)، تعداد برگ: 184گ، تعداد سطر: 17س، اندازه متن کتاب: 5/15*10 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/23*16 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج نارنجی ساده، صحافی و عطف از نوع مصری.

ویژگی های نسخه: این نسخه ارزشمند، علاوه بر قدمت و نفاست و حواشی و متنوع کهن، هنچنین دارای مزایای بسیاری نسبت به سایر نسخ آن دارد که از آن جمله افزودگی هایی در آخر ابواب است با عناوین: <زیادة من نسخة کتبت علی عهد المصنّف رض> که توضیح و تشریح این مزیت، نیازمند مقدّمه مختصری است؛ مصنّف بزرگوار، در مقدّمه کتاب شریفِ نهج البلاغه می گوید: <... و مفصّلاً فیه أوراقاً، لتکون مقدّمةً لاستدراک ما عساه یشذّ عنی عاجلاً و یقع إلی آجلاً ...>؛ یعنی <در آخر هر باب  برگ های نانوشته ای قرار دادم تا آن چیزی که احتمالاً اکنون از خاطرم برود، سپس در آینده به یاد بیاورم، درآن ثبت نمایم>؛ بنابر این از 400هـ (سال تصنیف نهج البلاغه) تا سال 406هـ ( سال درگذشتِ مصنّف، رحمه الله)، فرصتی بود تا افزوده هایی به آخر هر باب افزوده شود؛ ولی نسخه های موجود، چیزی از این فرضیه را بر ما روشن نمی کنند، زیرا ما نمی دانیم که آیا مصنّف مطالبی بر کتاب افزوده است یا نه، یا همین نسخه های موجود، براساس نسخه اولیه تکثیر شده است؟ و مقصود از این مقدّمه جواب این سؤال است و ذکر امتیاز این نسخه مورد گفتگو، در برگ<127>، پس از عنوان <باب المختار من کتب أمیرالمومنین علیه السلام> با خطّ قرمز درشت چنین آمده: <زیادة من نسخه کتبت علی عهد المصنّف رض>، سپس دو برگ که شامل 6 قطعه از فرموده های آن حضرت علیه السلام است، افزوده شده است و در پایان این افزوده، با خطّ قرمزی نوشته شده: <انتهت الزیادة> دربرگ 161 عبارات این چنینی دیده می شود؛ آنگاه قطعه ای از یکی از نامه های آن حضرت را آورده و در پایان می گوید: <هذا آخر ما خرج من المکاتبات> و بالاخره در برگ آخر نیز عنوان سابق تکرار شده، لیکن متأسفانه برگ انجام نسخه افتاده است. حال با درنظر گرفتن اینکه این افزودگی ها، غالباً در نسخه های  موجود خطی و چاپی درج شده اند، نتایج ذیل به دست می آید:

الف) نسخه حاضر ابتدا، بر پایه نسخه نخستین مؤلّف کتابت شده، سپس مطالب نسخه دیگری که مؤلّف در آن تجدید نظر کرده به آن افزوده شده است.

ب) نسخه دیگری هم در عصر تألیف موجود بوده که مؤلف افزوده های خود را در آن نسخه در جایگاه شایسته خود قرار داده، مانند نسخه های موجود شایع که در رأس آنها نسخه شماره <3827> این کتابخانه عامره با تاریخ کتابت 469هـ قرار دارد که به قول زنده یاد استاد سید محمّد محیط طباطبائی: <امّ النسخِ نهج البلاغه های موجود> می باشد و نهایت اینکه مصنّف بزرگوار، بر پایه قرارِ خود که در دیباچه کتاب عنوان کرده، موفق به نگارش و افزودن بازیافته های خود شده و شاید اختلاف کمّی بعضی از نسخه ها با یکدیگر نتیجه همین اصل باشد و تفصیل این مطلب بیرون از حوصله نسخه شناسی است.

از ویژگی های دیگر این نسخه، حاشیه نویسی بسیار از زمان کتابتِ نسخه تا سده 8 یا 9هـ و نسخه بدل ها و تصحیحاتِ فراوان می باشد. باید افرود که آیات قرآنی در میان خطب با خطّی درشت نوشته شده است. یادداشتی از <احمد بن محمّد> با تاریخ 812هـ در برگ <50> و یک مهر مدوّر: <... بشرف المرتضی و ابنیه الحسن و الحسین> در برگ <3> دیده می شود.

منبع :حسین متقی ؛گزارشی از دستنويس های کهن نهج البلاغه، شروح، گزيده ها و ترجمه های آن موجود در کتابخانه حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)