شماره ردیف: <62>

شماره نسخه: <4/13729>

نام اثر: نسخه دیگری از اختیار مصباح السالکین (11)

آغاز[viii]: <بسملة، قال السید الشریف ذوالحسبین ... الحمدلله الذی جعل الحمد، ثمناً لنعمائه ...، باب المختار من خطبه و یدخل فی ذلک ... فمن خطبته علیه السلام، یذکر فیها خلق السماء و الأرض ... قال السید: التصدیق بذکره تعالی واجب لانّه المبدأ الأوّل بجمیع الموجودات ...>.

انجام: <مانند نسخه شماره 910>.

گزارش نسخه:نوع خط: نستعلیق، نام کاتب: فرج الله بن محمّد، تاریخ کتابت: سال 1074هـ، محلّ کتابت: بصره، عناوین و نشانی ها: قرمز، نوع

کاغذ: شرقی نخودی، تعداد برگ: 103گ (19ب ـ 122ب)، تعداد سطر: 27س، اندازه متن کتاب: 5/20*5/8 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/25*13 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج یشمی (زیتونی) تیره، ضربی، مجدول با ترنج و سرترنج زمینه گل و بوته با طرح های اسلیمی، رقم کاتب: <کتبه الحقیر الفقیر المعترف بالذنب و التقصیر بید نفسه، لنفسه فرج الله ابن محمّد، عفی الله عنهما و عن کافّة المؤمنین و المؤمنات بمنّه و لطفه، و قد وافق ذلک أصیل الجمعه ثالث عشر شهر عاشورا الحرام فی البصرة المحمیة بعنی عنایة الملک العلاّم، أحد شهور سنة أربع و سبعین بعد الألف و الحمدلله ربّ العالمین>.

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح گردیده است. حاشیه نویسی اندکی با نشان های <م>، <12>، <ص> و غیر آن ها دارد. برخی عناوین به خطّ نسخ خفی در هامش برگ ها نگاشته شده است لیکن بر اثر برش نابجا، هنگام صحّافی، بخش هایی از آن ها ساقط گردیده است. برافزودگی هایی از کاتب، در برگِ آغازین و پایانی نسخه، از جمله فایده ای درباره تعبیر خواب و غیر آنها آمده است.

شماره ردیف: <63>

شماره نسخه: <1089>

نام اثر: بهجة الحدائق فی شرح کلمات کلام الله الناطق

از: سید علاءالدین محمّد بن امیرشاه ابوتراب، حسینی اصفهانی مشهور به <گلستانه> (د. 1110هـ)

زبان: عربی

گزارش متن: شرحی موجز بر کتاب شریف نهج البلاغة می باشد که بعد از حاشیه نهج البلاغة و حدائق الحقائق، نگاشته شده است. شارح در مقدّمه کتاب می نویسد (نقل به مضمون): <هنگامی که از تألیفِ برخی اجزای حدائق  الحقائق فی شرح کلمات کلام الله الناطق فراغت یافتم و آن هنگام که حاجتم در شرح خطبه شقشقیه از دفع شبهات و تسکین شقشقه ها پایان یافت، متوجّه شدم که جمعی کثیر از مردمان روزگار از درک مفاهیم آن عاجز و همتشان کوتاه است و به مطالب موجز و مختصر خالی از اطناب و عاری از دقائق بیشتر گرایش دارند، لذا در این اثر به توضیح الفاظ مشکله و بیان معانی به نحو ایجاز پرداختم ... و آن را مانند دیباچه و طلیعه ای برای حدائق الحقائق قرار دادم و آن را بهجة الحدائق مسمّی ساختم ...> انتهی کلام شارح رحمة الله. از عباراتِ فوق و جاهای دیگر[i] برمی آید که شرح مختصر شارح به نام بهجة الحدائق پس از فراغت از تألیفِ اجزای سه گانه حدائق الحقائق نگاشته شده، نه پیش از آن، علی رغم آنچه که مرحوم آقا بزرگ تهرانی در الذریعة (ج6، ص284) آورده است. حال با توجّه به مقدّمه حدائق الحقائق که شارح نگاشته آن را پس از شرح مختصر خویش، تألیف نموده است و همچنین با توجّه به مقدّمه بهجة الحدائق که می گوید آن را پس از شرح کبیر خویش بر نهج البلاغة (حدائق الحقائق) به رشته تألیف درآورده است! در ظاهر یک تضادّی بین این دو مقدّمه در تقدّم و تأخّر شرحی آن دو بر یکدیگر می باشد و دقیقاً این تضادّ ظاهری و عدم توجّه موشکافانه به مقدّمه دو شرح مذکور مرحومان ابن یوسف شیرازی و آقابزرگ تهرانی را به اشتباه انداخته تا حکم به این کنند که بهجة الحدائق قبل از حدائق الحقائق نگاشته شده و متأسفانه آن دو اشتباه، به بسیاری از منابع کتاب شناختی  نیز راه  یافته است؛ گفتنی است نقطه و منشأ اشتباه این بوده که شارح اثر مورد گفتگو (بهجة الحدائق)، در مقدّمه حدائق الحقائق گفته است: <پیش از این بر نهج البلاغة، شرحی مختصر که پاره ای از مشکلات آن را حلّ می نمود، نگاشته، ولی چون دیدم که حقایق آن... آشکار نگردید... شروع به شرح با تفصیل کامل نموده و...؛ البته باید دقّت شود که مراد از شرح مختصر، کتاب بهجة الحدائق وی نیست چون خودِ شارح در مقدّمه بهجة الحدائق تصریح به متأخّر بودن آن بر حدائق الحقائق دارد، بلکه منظور حاشیه  مختصر دیگر وی، با عنوان حاشیه نهج البلاغة است که شارح بزرگوار ما، پیش از دو شرح مذکور به نحوِ اختصار بر کتاب شریف نهج البلاغة تعلیقه زده بود و اکنون نیز نسخه اصل آن را به خطّ خود شارح و محشّی آن به شماره <806> در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار (= دانشگاه شهید مطهری) در تهران نگهداری می شود و دو نسخه از آن نیز که شامل بخش هایی از حاشیه مذکور است، در این کتابخانه عامره (آیت الله العظمی مرعشی) به شماره های <8152> و <2/11457> موجود است که در متن آن دو نسخه، متن خودِ کتاب شریف نهج البلاغه کتابت شده و در هامش کتاب، تعلیقاتی بر آن نوشته شده است و بین آنها نیز حواشی مرحوم <گلستانه> با رمز علاء الدین محمّد> ثبت گردیده است و آن در واقع بخشی از حاشیه نهج البلاغه اوست؛ همچنین این تعلیقات در هامشِ نسخه چاپ سنگی نهج البلاغة در تهران، به چاپ رسیده است؛ گفته شده مرحوم گلستانه، شرح چهارمی نیز بر نهجالبلاغه نگاشته که آن شرح مفصّل وی بر خطبه همامن) است؛ او تمامی این شرح را در فصل بیست و نهم کتابِ خود روضةالعرفاءفیشرحالاسماءالحسنی درج نموده است[ii]. به هر تقدیر، بخش نخستِ کتاب (تا خطبه 176) در نوزدهم ماه ربیع الاول سال 1092، به پایان رسیده است. نسخه حاضر مجلّد اوّل و مشتمل بر شرح خطبه نخستین تا خطبه 178 کتاب شریف نهج البلاغة می باشد. باید افزود گویا تا این تاریخ (1393)، هیچ یک از شروح اصلی شارح، یعنی دو کتابِ بهجة الحدائق و حدائق الحقائق، به چاپ نرسیده است.

آغاز: <بسملة؛ الحمد لله الذی أبلج نهج البلاغة فی مناهج البلاغ لیکون للمستبصرین علماً مستنیراً ...؛ أمّا بعد فیقول المرتجی ...؛ إنی لما فرغت من تألیف بعض أجزاء حدائق الحقائق فی شرح کلمات کلام الله الناطق و قضیت الوطر فی شرح الخطبة الشقشقیة من دفع الشبه و تسکین الشقاشق رأیت کثیراً من أهل الدهر قاصر الفطنة عن صعود مراقیه ...>.

انجام: <... و من خطبة له علیه السلام: لایشغله شأن و لایغیره زمان ... و أشهد أنّ محمّداً عبده و رسوله ... و بها سمّیت شرط السلطان لانهم جعلوا لأنفسهم علامات یعرفون بها کذا قال أبوعبید و حکی عن بعض ...> افتاده.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ (متن) و نسخ معرب (شرح)، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13هـ، عناوین و نشانی ها: قرمز، نوع کاغذ: فرنگی آهار مهره، تعداد برگ: 270گ، تعداد سطر: 26س، اندازه متن کتاب: 20*5/11 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/28*5/19 سانتیمتر، نوع جلد: مشمعی زرشکی، عطف تیماج قرمز.

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح شده است، در آغاز تملّکِ <محمّد بن رضی الدین هروی> با مهر مربع ناخوان  <... منّ الله علی الرضی> و یک مهر بیضی ناخوان دیگر و نیز در پشتِ آغازین برگِ دستخطّ مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی، با عبارتِ <کتاب بهجة الحدائق فی شرح نهج البلاغة للعلامة السید علاء الدین گلستانه> دیده می شود. باید افزود که افتادگی از انجام یکی ـ دو برگ، بیش نیست؛ اثراتِ رطوبت بسیار ناچیزی بر لبه پایین برگ ها مشاهده می شود.

شماره ردیف: <64>

شماره نسخه: <1847>

نام اثر: نسخه دیگری از بهجة الحدائق (2)

آغاز: <مانند نسخه شماره 1089>.

انجام: <... قد ذکرها الشارح عبدالحمید بن أبی الحدید فی شرح قوله علیه السلام: قبّح الله مصقلة فعل فعل السادة و فرّ فرار العبید؛ تمّ  الشطر الأوّل من کتاب بهجة الحدائق فی شرح کلمات کلام الله الناطق و کان الفراغ من تألیفه فی تاسع عشر شهر ربیع الأول من شهور سنة اثنی و تسعین بعد الألف من الهجرة و الحمدلله أوّلا و آخراً و الصلوة علی سید أنبیائه محمّد و عترته الطیبین الطاهرین المعصومین، تمّ>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ (متن) و نسخ معرب (شرح)، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اوائل سده 12هـ، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 237گ، تعداد سطر: 25س، اندازه متن کتاب: 19*12 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/25*5/19 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج دارچینی، ضربی، باترنج.

ویژگی های نسخه: نسخه حاضر مجلّد نخستین و از آغاز تا خطبه 181 را شامل است. این نسخه در حاشیه تصحیح گردیده است و حاشیه نویسی مختصری نیز با رموز <ق> و <ص> دارد، در آغاز وقف نامه پاک شده نسخه با مهر بیضی محو شده و چند یادداشت متفرقه و نیز شرح مختصر حدیث معروف منقول از امام علی علیه السلام: <أنا أصغر من ربّی بسنتین> گویا از <عبدالنبی> و همچنین دستخطّ مرحوم آیت الله العظمی مرعشی با این عبارت آمده است: <شرح نهج البلاغة للعلامة السید علاء الدین محمّد گلستانه؛ شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی 1397>آمده است؛ برخی برگ های آفت دیده، در بخش مرمّت این کتابخانه، ترمیم گردیده است.

شماره ردیف: <65>

شماره نسخه: <6005>

نام اثر: نسخه دیگری از بهجة الحدائق (3)

آغاز: <مانند نسخه شماره 1847>.

انجام: <مانند نسخه شماره 1089>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: اسماعیل بن حاجی ابراهیم، عامری سبزواری چِشُمی (جشمی)، تاریخ کتابت: دهه آخر جمادی الثانی سال 1130، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی آهار مهره، تعداد برگ: 256گ، تعداد سطر: 25س، اندازه متن کتاب: 17*12 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/23*18 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج یشمی، مجدول.

ویژگی های نسخه: نسخه ای ارزنده  مشتمل بر مجلّد نخستین و از آغاز تا خطبه 181 کتابِ شریف نهج البلاغه است. در آغاز وقف نامه نسخه با مهر مربع محو شده آمده است و اینکه بانی صحافی نسخه در سال 1351هـ <محمّدباقر بن محمّدحسن بیرجندی> بوده است؛ باید افزود که این دانشمند فرزانه (علامه محمّدباقر بیرجندی) است که دارای تألیفات و آثار بسیاری است و بسیاری از آنها در این کتابخانه عامره موجود است و بیش ترین آنها به خطّ خود وی می باشد. در آغاز و انجام نسخه مهر و امضای مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) آمده است. اثرات رطوبت و آفت زدگی در برخی لبه های برگ های نسخه دیده می شود.

شماره ردیف: <66>

شماره نسخه: <9137>

نام اثر: نسخه دیگر بهجة الحدائق (4)

آغاز: افتاده <... إحصائها بثمن میسور قریب التناول لایعدمه أحد لعمومه الوارد مع قلّة العوائق عن الوصول إلی واحد من أفراده ... و وسیلاً إلی جنانه و سبباً ...>.

انجام: <مانند نسخه شماره <1847>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ (متن) و نسخ معرب (شرح)، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 11 یا اوائل سده 12هـ (عصر شارح)، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: فرنگی نخودی، تعداد برگ: 229گ، تعداد سطر: 29س، اندازه متن کتاب: 22*13 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/29*5/19 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج مشکی.

ویژگی های نسخه: نسخه گرانسنگی است شامل مجلّد نخستین و همانند نسخه سابق از خطبه آغازین تا خطبه 181 را داراست. این نسخه در حاشیه تصحیح و با عبارتِ <بلغ قبالاً> توسّط <محمّد بن سلیمان بسطامی> مقابله گردیده است. ضمناً عبارتِ پایانی مقابله در انجام نسخه، چنین آمده است: <قد تمّ و کمل بحمدالله و حسن توفیقه مقابلة هذا الکتاب المستطاب مع نسخه قلت من نسخة الأصل و بالغت فی مقابلته بقدر الوسع و طاقة البشر إلاّ ما زاغ عنه البصر وسألت فی حین الإتمام من الله أن یحشرنا و جمیع المؤمنین فی زمرة الائمة الاثنی عشر و أنا الغریق فی بحر العصیان علاء الدین محمّد بن سلیمان البسطامی فی سنة 1102>؛ در آغاز دستخط مرحوم <حاج فرهاد میرزا قاجار> که مطالبی نیز در معرّفی نسخه مرقوم داشته اند، دیده می شود. باید افزود افتادگی از آغاز یک یا دو برگ بیش نیست. اثراتِ اندکی از چربی و رطوبت در برگ های آغازین و پایانی نسخه مشاهده می گردد و برخی برگ ها نیز ترمیم گردیده است. روی بسیاری از برگ ها، از جمله برگ سوم، و نیز پایان نسخه، مُهرِ مربّع <وقف لطف الله> آمده است.

شماره ردیف: <67>

شماره نسخه: <29/187>

نام اثر: ترجمه عهد مالک اشتر

از: علامه محمّدباقر بن محمّدتقی، مجلسی اصفهانی (د. سال1110هـ)

زبان: فارسی

گزارش متن: رساله ای در شرح و ترجمه عهدنامه مالک اشتر (نامه 53 نهج البلاغة) در کیفیت سلوک والیان عدل با مردم و کیفیت مراوده حاکمان با مردم است، که در دو فصل تنظیم گردیده است؛ فصل نخست ترجمه مختصر عهدنامه و فصل دوم نیز ترجمه دو حدیث دیگر شامل نامه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به عثمان بن حنیف هنگامی که به ولایت بصره منصوب گردید و حدیث دیگر نیز در ترجمه نامه حضرت صادق علیه السلام در پاسخ به سؤال نجاشی حاکم اهواز است.

آغاز: <بسمله، الحمدلله و سلام علی عباده الذین اصطفی محمّد و آله خیر الوری؛ امّا بعد این رساله ایست در ترجمه بعضی از احادیث شریفه که در کیفیت سلوک ولات ...>.

انجام: <... و اتمام حجّت بر آن سرگشته بادیه کفر و ضلالت آمده بود که شاید هدایت یابد و حجّت بر او تمام گردد و الله تعالی یعلم حقائق الأمور و هو الهادی إلی سواء السبیل>.

گزارش نسخه: نوع خطّ: نسخ زیبا، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: [سال 1125هـ]، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: فرنگی آهار مهره، تعداد برگ: 15گ (273 الف ـ 287ب)، تعداد سطر: 22س، اندازه متن کتاب: 5/16*5/10 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/21*16 سانتیمتر، نوع جلد: مشمعی (گالینگور) مشکی، عطف: تیماج مشکی.

ویژگی های نسخه: این نسخه در حاشیه تصحیح گردیده است.

شماره ردیف: <68>

شماره نسخه: <12/8839>

نام اثر: نسخه دیگری از ترجمه عهد مالک اشتر (2)

آغاز: <مانند نسخه شماره 29/187>.

انجام: <مانند نسخه شماره 29/187>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ مایل به نستعلیق، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12هـ، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی آهار مهره، تعداد برگ: 11گ (164ب ـ 175 الف)، تعداد سطر: 23س (میانگین)، اندازه متن کتاب: 17*11 سانتیمتر، اندازه جلد: 23*15 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج قهوه ای روشن، فرسوده.

ویژگی های نسخه: حاشیه نویسی اندکی در برگ <169> دارد.

منبع :حسین متقی ؛گزارشی از دستنويس های کهن نهج البلاغه، شروح، گزيده ها و ترجمه های آن موجود در کتابخانه حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)