ولادت

علامه محقق، حجت الاسلام و المسلمين  علی دوانى در 23 ربيع الثانى 1348 قمرى برابر با 5 مهر 1308 شمسى در روستاى دوان، واقع در شمال كازرون به دنيا آمد.

تحصيلات

 در هفت سالگى همراه با خانواده از دوان به آبادان مهاجرت كرد. تحصيلات ابتدايى را در آنجا گذراند و سپس به آموزشگاه فنى شركت نفت وارد شد.

در سن 14 سالگى بر اثر شور و شوقى كه به تحصيلات حوزوى داشت، به نجف اشرف رفت و به مدت پنج سال و نيم از محضر استادان و فضلاى آنجا تلمذ كرد. در 1327 شمسى به كشور بازگشت و در همان سال با خاندان آيت الله آقا احمد آل آقا نهاوندى (از نوادگان وحيدى بهبهاني) وصلت نمود و در قم سكونت گزيد.

اساتيد

در اين شهر از محضر بزرگانى چون آيات: فكور يزدي، سيدمحمدباقر سلطاني، سيدرضا صدر، منتظري، مشكينى و از دروس خارج فقه و اصول آيت الله بروجردي، امام خمينى و آيت الله شريعتمدارى و فلسفه و تفسير علامه طباطبايى استفاده كرد.

علامه دوانى ـ چنانكه در كتاب خاطرات خود (نقد عمر) اشاره نموده است ـ از همان آغاز طلبگي، هدف خود را در دو رشتة نويسندگى و خطابه قرار داد.

از اين رو از اوايل دهة، 30، به نگارش مقالاتى علمى ـ دينى در نشريات مذهبى قم پرداخت و در 1331 شمسى نخستين كتابش را به نام شرح زندگى جلال الدين دوانى تأليف كرد و سه سال بعد آن را به چاپ رسانيد. عالمان بزرگى چون حضرات آيات: سيداحمد زنجاني، مرعشي نجفي، حاج ميرزا خليل كمره اى و علامه طباطبايى بر آن تقريظ نوشتند و از نويسندة جوان آن تقدير و تمجيد فراوان به عمل آوردند.

آن محقق فرزانه، سه سال بعد كتاب شرح زندگانى استاد كل آقامحمدباقر بهبهاني، معروف به وحيد بهبهانى را منتشر ساخت كه مورد تشويق بي سابقة آيت الله بروجردى قرار گرفت و به خواهش آن مرجع بزرگ، جلد سيزدهم بحارالانوار علامة مجلسى را با مقدمه و پانويس هاي جامع و مبسوط، با نام مهدى موعود در سال 1339 انتشار داد كه تاكنون بيش از 30 بار به چاپ رسيده است.

رشتة اصلى فعاليت علمى علامة محقق، شرح حال نگارى علما و دانشمندان شيعه بود كه آن را علاوه بر كتب ياد شده، به صورت سلسله مقالاتى تحت عنوان «مفاخر اسلام» در مجلة دينى و علمى مكتب اسلام ـ كه نخستين مجله علمى حوزه علميه قم به شمار مي رفت ـ درج مي كرد و سپس آنها را با شرح و بسط و اضافاتى به صورت دورة مجلدات مفاخر اسلام منتشر نمود كه تاكنون ده جلد آن چاپ و منتشر شده است. ساختار و سبك نگارش مفاخر اسلام، متماميز با آثار مشابه قدما بود. به تعبير مقام معظم رهبرى (دام ظله) «علامه دواني» علم رجال را از دانشى تخصصى و ويژه اهل فن، به دانشى عمومى تبديل كرد و در دسترس همگان قرار داد». وى در معارف اسلامى به ويژه رجال و تراجم، تاريخ اسلام، سيره معصومين (علیهم السلام) و نيز موضوعات مهدويت و نهضت هاى اسلامى در ايران، صاحبنظرى كم نظير بود و اطلاعات وسيع و تتبعات فراوانى داشت.

علاوه بر آن، ايشان متناسب با نيازهاى سياسى و فرهنگى جامعه، كتاب هايى به رشتة تحرير درآورد كه مي توان به: نهضت دوماهة روحانيون ايرام (قم، 1341)، داستان هاى اسلامي (تهران، 1346)، سيماى جوانان در قرآن و تاريخ اسلام (قم، 1348)، تاريخ فتوحات اسلامى در اروپا (قم، 1348)، نهضت روحانيون ايران (تهران، 1357 ـ 1360)، علما و مردان نامى بوسنى و هرزگوين (تهران، 1372) و بانوى بانوان جهان (تهران، 1385) اشاره كرد.

علامه محقق، در طول عمر پربركت خود، 110 جلد كتاب در موضوعاتى چون: اصول اعتقادات، سيره معصومين (علیهم السلام)، تاريخ اسلام، فرهنگ و تمدن اسلامي، شرح حال علما و دانشمندان شيعه، نهضت هاى اسلامي، داستان هاى اسلامي، سفرنامه و مناقب اهل بيت (ع)، تأليف، تصنيف، ترجمه و يا تصحيح نمود و صدها مقاله، مصاحبه و سخنرانى در نشريات گوناگون و رسانه از خود به يادگار گذارد. آن فقيد سعيد پس از انقلاب اسلامى به صورت استاد ميمهان در چند دانشگاه، از جمله دانشگاه تهران، دانشگاه امام صادق (ع) و دانشگاه امام حسين  (ع) به تدريس تراجم رجال، تاريخ اسلام، سيره معصومين (علیهم السلام)، و جنگ هاى صدر اسلام پرداخت و در 35 كنگره بين المللى داخل و خارج كشور سخنرانى كرد و به مناسب اعياد و وفيات مذهبى و يا مناسبت هاى تاريخى در گفت و گوها و ميزدگردهاى صدا و سيما شركت نمود. علاوه بر اين گفتارها، علامه دوانى در كنار تحصيل و پژوهش در تمام سال هاى عرم خويش، در شهرهاى مختلف داخل و خارج از كشور، به ويژه چندين سال در كويت و دو سال در آلمان (برلين) و يك بار در اتريش (وين) در ايام مذهبى به منبر رفت. منابر ايشان محققانه، آموزنده و به دور از تكلف و فضل فروشى بود و مشتاقان فراوانى داشت. از آغاز سال 1358 شمسى به دليل عارضة كسالت، منبر را به مدت ده سال ترك كرد و سپس به دعوت مراكز متعلق به بسيج، سپاه، ارتش، شهدا و جانبازان، گهگاه منبر را مي پذيرفت.

آن مرحوم در عين احترام كامل و پايبندى به اصول، ارزش ها و آداب اصيل روحانيت شيعه، انديشه اى نوگرايانه داشت و براى اصلاح حوزه، تلاش فراوانى نمود.به همين منظور در سال 1337 شمسى به همراه جمعى از فضلاى حوزه، مجلة مكتب اسلام را تأسيس كرد و در 1343 شمسى در تأسيس «دار التبليغ اسلامي» مشاركت فعال نمود. هدف ايشان آن بود تا نسل جديدى از طلاب آشنا با دانش هاى حوزوى و دانشگاهى پرورش يابند كه نه فقط با جريان هاى فكرى و فلسفى معارض، كه محيط فرهنگى جامعه، به ويژه طيف هاى دانشجويى را به شدت تهديد مي كرد مقابله نمايند، بلكه پاسخگوى نيازهاى امروز در پنج قاره جهان باشند.

در اين راه، مرحوم آيت الله طالقانى و استاد شهيد آيت الله مرتضى مطهرى همفكر و هم سخن او بودند؛ اما ملاحظات جديدى موجب دلسردى و ترك دارالتبليغ در سال 1350 شمسى و مهاجرت وى به تهران گرديد؛ هر چند شهيد مطهرى به دلايلى تدريس خويش را در آنجا همچنان ادامه داد. دوستان و همفكران وى در تهران، شهداى بزرگوار: استاد مطهرى و آيت الله بهشتى بودند و با خطيب شهير حجت الاسلام و المسلمين فلسفى نيز روابط صميمانه اى داشت.

علامه دوانى اراده اى قوي، همتى بلند و پشتكارى مثال زدنى داشت. ايشان علاوه بر كمالات علمي، داراى فضايل اخلاقى فراوانى بود. مردى صادق، راستگو، شجاع، درست كردار و متواضع بود و با همگان رفتارى نيكو داشت. او گرچه هيچگاه سمتى رسمى و غير رسمي نداشت و فقط از راه تأليف، ترجمه و تدريس امرار معاش مي كرد، با اين وجود بسيار بلندنظر و گشاده دست بود و به مستمندان و خانواده هاى بدون سرپرست از هيچ كمكي دريغ نداشت.

علامه محقق على دوانى در كتاب نقد عمر بدينگونه از الطاف بيكران الهى شكرگزارى مي كند:

از روزى كه قلم به دست گرفتم و مطلب نوشتم و در اغلب سخنراني هاى دينى كه تاكنون داشته ام، سعى من بر اين بوده كه در لباس روحانيت ... دين خود را نسبت به اسلام و مسلمين و روحانيت ـ كه خود از گمنامان آنها به شمار مي روم ـ ادا كنم ... خدا را بر اين نعمت شكر مي كنم ... زيرا منظورى كه داشتم عملى شده است.

تاليفات

1ـ نهضت روحانيون ايران (11 جلد)، تهران: بنياد فرهنگى امام رضا (ع)، چاپ اول، 1360 ـ 1357، چاپ دوم (10 جلد در 5 جلد)، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1377.

2ـ مفاخر اسلام (10 جلد)، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ دوم، 1377 ـ 1379.

3ـ مهدى موعود؛ ترجمه جلد سيزدهم بحارالانوار، نوشته علامه مجلسي، ترجمه على دواني، تهران: دارالكتب الاسلاميه، چاپ سى ام، 1384.

4ـ فروغ هدايت: در شايستگى حضرت اميرالمؤمنين و ائمه معصومين براى زمامدارى مسلمانان، نوشته آيت الله سيد على بهبهاني، ترجمه على دواني، تهران: رهنمون، چاپ دوم 1382.

5ـ اجتهاد در مقابل نص، نوشته سيد عبدالحسين شرف الدين عاملي، ترجمه على دواني، قم: دفتر انتشارات اسلامي، چاپ اول 1351، چاپ هشتم 1357.

6ـ تاريخ و سفرنامه حزين، نوشته شيخ محمد على حزين لاهيجي، تحقيق و تصحيح على دواني، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1357.

7ـ مرآت الاحوال جهان نما (جلد 1 و 2) نوشته آقاى احمد كرمانشاهى (بهبهاني)، مقدمه و تصحيح على دواني، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ دوم 1357.

8ـ خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفي، تدوين على دواني، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول 1376، چاپ چهارم 1383.

9ـ تاريخ فتوحات اسلامى در اروپا، نوشته شكيب ارسلان، ترجمه على دواني، قم: چاپخانه علميه، 1348، چاپ چهارم 1383.

10ـ موعودى كه جهان در انتظار اوست، قم: دارالعلم، چاپ دوم 1349.

11ـ خاندان آيت  الله بروجردي، نوشته آيت الله العظمى بروجردي، ترجمة على دواني، قم: انصاريان، چاپ اول 1371: نشر مطهر 1372.

12ـ علما و شعرا و مردان نامى بوسنى و هرزگوين، نوشته محمد خانجى بوسنوي، ترجه علي دواني، تهران: مركز فرهنگى نشر قبله، چاپ اول 1373، چاپ دوم 1374.

13ـ على (عليه السلام) چهره درخشان اسلام، نوشته ابن ابى الحديد معتزلي، ترجمه علي دواني، تهران: دفتر نشر اسلامي، 1379.

14ـ سيد رضى مولف نهج البلاغه، تهران: دفتر نشر اسلامي، 1364.

15ـ راز نماز در نهج البلاغه، تهران: نشر مطهر، 1373.

16ـ فرقه وهابى و پاسخ به شبهات آنها، نوشته سيد محمد حسن قزويني، ترجمه على دواني، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامي، 1366؛ نشر رهنمون، 1382.

17ـ مباحثى در معارف اسلامي، نوشتة آيت الله سيدعلى بهبهاني، ترجمه على دواني، تهران: مركز نشر فرهنگى رجاء، 1364: نشر رهنمون، 1382.

18ـ در پيرامون نهج البلاغه، نوشته سيد هبه الدين شهرستاني، مقدمه و تصحيح و تحشيه، على دواني، تهران: دفتر انتشارات اسلامي، چاپ اول 1364، چاپ دوم 1378.

19ـ علما و مردان نامى بوسنى و هرزگوين، قم: انتشارات انصاريان، چاپ اول، 1372.

20ـ دانشمندان عامه و مهدى موعود، تهران: دارالكتب اسلاميه 1353.

21ـ شرح زندگانى جلال الدين دوانى (فيلسوف شهير سده نهم هجري)، قم، چاپخانه حكمت، چاپ اول 1334.

22ـ تاريخ اسلام، از آغاز تا هجرت، تهران: دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دهم، 1370.

23ـ پيامبر اسلام از نظر دانشمندان شرق و غرب، قم: انتشارات پيام اسلام، چاپ اول: 1354.

24ـ شاهراه هدايت، در اثبات امامت شاه ولايت، نوشته آيت الله سيد على بهبهاني، مقدمه و تصحيح على دواني، قم: چاپخانه حكمت، 1335.

25ـ وحيد بهبهاني، سرآمد محققين و دانشمندان شيعه در سده دوازدهم هجري، قم: دارالعلم، چاپ اول: 1337؛ چاپ سوم: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1378.

26ـ زندگانى زعيم بزرگ عالم تشيع آيت الله بروجردي، قم چاپخانه حكمت، 1340؛ چاپ چهارم با تجديدنظر و انضافات، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1379.

27ـ علامه مجلسي، بزرگمرد علم و دين، تهران، اميركبير، 1370.

28ـ شوق مهدي، نوشته ملا محسن فيض كاشاني، مقدمه و تصحيح على دواني، تهران: دارالكتب الاسلاميه، 1354، چاپ ششم، قم: انصاريان، 1379.

29ـ غدير خم (حديث ولايت)، تهران: نشر مطهر 1381.

30ـ جهانگردى و جهانگردان نامي، تهران: نشر ميزان، چاپ دوم

31ـ شعاع وحى بر فراز كوه حرا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات حقايق، 1361.

32ـ سيماى جوانان در قرآن و تاريخ اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى چاپ نهم، 1379.

33ـ آيه الله حاج شيخ هادى نجم آبادى و دانشمندان خاندان وي، تهران: اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1376.

34ـ نهضت دو ماهه روحانيون ايران، قم: چاپ حكمت، 1341.

35ـ تاريخ قم، نوشته محمد حسين ناصر الشريعه، مقدمه و تعليقات و اضافات: على دواني، قم: دارالفكر 1350؛ تهران: رهنمون، 1383.

36ـ صحنه هاى تكان دهنده در تاريخ اسلام، نوشته محمد عبدالله عنان، ترجمه على دواني، چاپ اول 1348؛ چاپ دهم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1375.

37ـ شرح حال، افكار و آثار آيت الله بهبهاني، تهران: نشر قبله، چاپ دوم، 1378.

38ـ داستانهاى اسلامى (دو جلد)، تهران: كانون انتشارات محمدي، چاپ دوم 1362.

39ـ داستانهاى ما (سه جلد)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1366.

40ـ نظرى اجمالى به جنگ هاى صدر اسلام (آماده چاپ)

41ـ اصول اعتقادى و فروع عملى اسلام، تهران: انتشارات حقايق، 1361، چاپ قم: دفتر انتشارات اسلامي، 1368.

42ـ امام زمان در گفتار ديگران، تهران: نداى ايمان، 1358.

43ـ پيشوايان بزرگ ما (سلسله مقالات مجله مكتب اسلام، آماده چاپ)

44ـ بحثى پيرامون همسران پيامبر (صلی الله علیه و آله) (سلسله مقالات مجله مكتب اسلام، آماده چاپ)

45ـ زن در قرآن، تهران، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دهم، 1373.

46ـ سير اجتهاد در اسلام (يادنامه اولين كنگره نهج البلاغه، تهران)

47ـ سيره ائمه طاهرين (ع)(آماده چاپ)

48ـ شيعه در اندونزى (سلسله مقالات مجله مكتب اسلام، آماده چاپ)

49ـ مجموعة مقالات (در روزنامه ها و نشريات ديني، آماده چاپ)

50ـ محدث نامى حاج شيخ عباس قمي، تهران: دارالكتب الاسلاميه، چاپ اول، 1355.

51ـ نگاهى كوتاه به زندگانى پر افتخار سيد رضى مؤلف نهج البلاغه (يادنامه كنگره هزاره نهج البلاغه، تهران).

52ـ فيلسوف نامى صدر المتألهين شيرازى (آماده چاپ)

53ـ دو مكتب فلسفى شرق و غرب: قرطبه و اصفهان (آماده چاپ).

54ـ سفرنامة اروپا  (آماده چاپ)

55ـ معاصران (آماده چاپ)

56ـ سير و سياحت در اسلام (آماده چاپ)

57ـ مشاهير فقها و مراجع تقليد شيعه (آماده چاپ)

58ـ هنر نويسندگي، تهران: نشر مطهر، چاپ چهارم، 1377.

59ـ خاطرات من از استاد شهيد مطهري، تهران: انتشارات صدرا، چاپ چهارم 1375.

60ـ امام خمينى در آئينه خاطره ها، تهران: نشر مطهر، چاپ دوم 1381.

61ـ يادواره شهيد عبدالمجيد محمد باقري، تهران: نشر قبله، 1374.

62ـ چهل حديث از حضرت اميرالمؤمنين (ع) درباره علم و علما، تهران: نشر رهنمون، 1384.

63ـ نقد عمر (دو جلد)، تهران: نشر رهنمون، 1384.

64ـ آغاز وحى و بعثت پيامبر در تاريخ و تفسير طبرى (آماده چاپ)

65ـ فرقه ضاله و سرقت آيات و احاديث (آماده چاپ)

66ـ محمدبن جرير طبرى (آماده چاپ)

67ـ دو بانوى نمونه از خاندانى بزرگ، تهران: [بي نا]، 1381.

68ـ هزاره شيخ طوسى (دو جلد)، تهران: انتشارات اميركبير، چاپ دوم 1362.

69ـ اميرالمؤمنين، خليفه الله، صديق اكبر و فاروق اعظم، تهران: نشر مطهر، 1382.

70ـ اميرالمؤمنين در شعر فقها، حكما و عرفاى نامى از فردوسى تا امام خميني، تهران: نشر رهنمون، 1382.

71ـ بانوى بانوان جهان، تهران: نشر رهنمون، 1385.

72ـ آثار تمدن اسلامى در اسپانيا و پرتغال (سلسله مقالات مجله مكتب اسلام، آماده چاپ)

73ـ جامع المسائل، قم، دارالعلم، چاپ اول

74ـ سير حديث در اسلام، تهران: انتشارات گنجينه، 1354

75ـ فروغ ايمان، تهران: انتشارات كتابخانه صدر، چاپ اول، 1396 ق.

76ـ نگاهى به آثار فقهى شيخ طوسي، قم، دارالفكر، چاپ اول

77ـ خاندان علامه مجلسى.

78ـ تنبيه الغافلين، در رد صوفيه، تهران: نشر رهنمون، 1385.

79ـ قيام ابر مردان سيستان براى خونخواهى امام حسين، زابل: نشر دانشگاه، 1384.

80ـ افتخارات مردان مرد سيستان در دفاع از اميرالمؤمنين و اعتراض به فاجعه عاشورا، تهران: نشر رهنمون، 1384.

حجت‌الاسلام والمسلمين علی دوانی، مورخ شهیر تاریخ اهل بیت(ع) و مروج فرهنگ غدیر در حالی که به تحریر آخرین اثر خود «دایره‌المعارف علوی» مشغول بود، در آخرین ساعات روز عید غدیر خم در سال 1385 در گذشت. از وي آثار متعددی به جا مانده است.

وفات

سرانجام پس از يك عمر فعاليت و مجاهدت بي وقفه، در شامگاه عيد سعيد غدير 1347 قمري، برابر با 18 دى 1385 در سن 77 سالگى به لقاء الله پيوست و پس از تشييع با شكوه در صحن عتيق حضرت معصومه (س) در شهر مقدس قم كه آرزوى ديرينش بود به خاك سپرده شد.