معرفى اجمالى
"الديباج الوضى"، اثر يحيى بن حمزه كه تأليف اين كتاب را به زبان عربى در ربيع الآخر سال ٧١٨ ه ق به پايان برده است. اين كتاب شرحى است، سه جلدى بر كتاب نهج البلاغه اميرالمومنين.
ساختار كتاب
الدّيباج الوضى، بر بنياد چينش متن نهج البلاغه كه - به ترتيب- سخن رانى ها و نامه ها و (گزينْ گفتارها) را در برگرفته است، شامل سه «قطب» است و در هر «قطب»، يكى از اين بخش هاى سه گانه را به شرح و گزارش نشسته است. در پايان كتاب نيز افزونه اى بر نهج البلاغه كه در پاره اى در دست نوشته هاست، آمده است و گزارش شده، و پس از آن گزارشى است، از نقش هاى انگشترى هاى اميرمؤمنان عليه السلام كه نويسنده خود افزوده است.
گزارش محتوا
شيوه ى او چنين است كه عبارات نهج البلاغه را در بخش هاى خرد خرد - و حتّى يك كلمه اى- تقطيع كرده توضيح مى دهد. شرح او بر نهج البلاغه برخلاف برخى شرح هاى ديگر اين متن، اهتمام به توضيح عبارات خود كتاب دارد و از مباحث حاشيه اى دامنه دار استقبال چندانى نمى كند. متأسّفانه برخى از شروح متداول و مهمّ نهج البلاغه به راستى در گشايش عبارات و فرانمودن مقاصد مشخّص و ويژه اى كه در پس جمله ها و كلمه هاى خاصّ فلان خطبه يا نامه ى امام عليه السلام بوده، كوتاهى كرده و به جاى آن در مباحث حكْمى و كلامى و تاريخى دامنه دارى فرو رفته اند كه به جاى خويش سودمند و دربايست است. يحيى در متن ديباج پاره اى از اشكالات را در قالب «پرسش» و «پاسخ» و زير سرنويس هايى از همين دست، مورد بحث قرار داده است. وى به شرح نهج البلاغه ى شريف علىّ بن ناصر حسينى، موسوم به اعلام نهج البلاغه، نظر داشته و گاه به نقد گفتارها و راى هاى اين شارح كوشيده است. يحيى با آنكه حجم انبوهى از موادّ دانش هاى نقلى را در الدّيباج الوضى در ميان آورده، اغلب از
منابع و مآخذ خود نامى نمى برد و در گفتاوردها به عباراتى چون «و يحكى» يا «حكى» يا «يروى» يا «روى» و مانند آن بسنده مى كند. گاه نيز نام گوينده را مى برد بى آن كه به مأخذ گفتار و نام كتاب آن گوينده تصريح نمايد. نمونه را، مى گويد كه: قاضى عبدالجبّاربن احمد چنين و چنان باز گفته است و خواننده نمى داند كه مرد پرنويسى چون قاضى عبدالجبّار در كدام يك از نگارش هايش چنين سخنى به ميان آورده است؛ اگرچه پس از جست و جو روشن مى شود، سرچشمه ى گفتار يحيى بن حمزهء كتاب مغنى قاضى عبدالجبّار است كه نويسنده ى الدّيباج الوضى به ويژه در پرسمان هاى امامت و رخدادهاى روزگار عثمان و گزارش كردارهاى طلْحه و زبير و عايشه و معاويه و اهل جمل و اهل شام بسيار بر آن كتاب اعتماد نموده، فى الجمله، منابع و مآخذى كه در الدّيباج الوضى به روشنى از آن ها نام رفته است، اندك شماراند. ديدگاه هاى حتّى جزئى نويسنده ى الدّيباج الوضيى -كه بايد به جاى خود مورد بررسى و تحليلى فراخ دامنه قرار گيرد-، اگرچه به تفاريق در اين سو و آن سوى كتاب پراكنده است، به ويژه چون نمودار دينْ نگرى زيدى در عهود متأخّر مى باشد، شايان باريك بينى بسيار است. يحيى بن حمزه در آغاز بخشى كه از براى گزارش نقوش انگشترى هاى اميرمؤمنان على عليه السلام در پايان الدّيباج الوضى افزوده است، توضيحى جالب توجّه به رقم آورده، در اين توضيح، به ويژه يارى جستن گوينده از سنّت علوى براى روشن ساختن گوشه هايى از سنّت نبوى كه مبْهم يا مجْمل مانده، سخت نگريستنى است.
يحيى، ديباجه ى شريف رضى را در شرح خود نياورده و گزارش نكرده است، ليك خود ديباجه اى نه چندان كوتاه به قلم آورده كه در آن - از جمله- به معرّفى نهج البلاغه شريف رضى و تبيين شيوه ى شرح خويش دست يازيده است. وى در اين ديباجه، پس از معرّفى شريف رضى و بيان اين كه «... هو من فضلاء الإماميّهء و المشار إليهم منهم» مى نويسد: «و حكى الحاكم ابوسعد [ يعنى حاكم چشمى ] أنّه كان زيدىّ المذهب يرى راى الزّيديّه».
انصاف آن است كه زيدى شمردن شريف رضى سخنى شگفت و نمود بى اطّلاعى يا غرضْ ورزى است. بماند كه اى بسا تبار مادرى رضى و اين كه مام وى از خاندان ناصر اطروش بوده و هم چنين بى قرارى سياسى و ژكيدن هاى پيدا و پنهان او با دستگاه خليفه ى عبّاسى، او را در ديده ى برخى ناظران كم اطّلاع به سادات شورنده ى زيدى مذهب؛ مانند كرده باشد. به هر روى، يحيى از مرده ريگ قلمى رضى آگاهى چندانى نداشته و به صراحت گفته است كه: «و لم أظفر بشى ءٍ من مصنّفاته سوى هذا الكتاب يعنى غريب آن است كه او المجازات النبويّه ى رضى را مى شناخته است، ليك نسبت كتاب را به رضى نفى كرده و آن را از صدرالدّين على بن ناصر حسينى دانسته!
يحيى بن حمزه در ديباجه ى شرحش از مهجور و مهمل و متروك ماندن نهج البلاغه (احتمالاً: در جامعه ى زيدى پيرامونش) گله مى كند و آن گاه به چرائى اين چگونگى پرداخته، مهجوريّت نهج البلاغه را ناشى از دشوارى آن و باريكى راز و رمزهايش، به ويژه در پرسمان هاى خداشناختى، و مباحث الاهيّات، قلم مى دهد. اگر از سيماى كلّى يحْيى بن حمزه در مقام شارح نهج البلاغه جويا شويم، سيماى او سيماى اديبى است كه به شرح نهج البلاغه نشسته و جايگاه الدّيباج الوضى در ميان شروح ادبى است.
وضعيت كتاب
الدّيباج الوضى را، خالد بن قاسم بن محمّد المتوكّل، تحت إشراف پژوهنده ى نامى ميراث زيديّه، عبدالسّلام بن عبّاس الوجيه، پژوهيده و ويراسته و آماده ى نشر ساخته است. پايه ى اين پژوهش، دو دست نوشت از الدّيباج الوضى بوده. يك دست نوشت نيز به عنوان منبع كمكى مورد استفاده قرار گرفته است.
منابع مقاله
پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله سفينه، بهار ١٣٨۵ شماره ١٠، عنوان مقاله: بازتاب، الديباج الوضى، شرحى زيدى بر نهج البلاغه، از نيمه نخست سده هشتم، نويسنده: جويا جهان بخش
