بررسی شبهه «ناقص‌العقل بودن زن در نهج‌البلاغه» در تلویزیون
1401/01/27
در برنامه سوره با حضور ناهید طیبی خطبه 80 نهج‌البلاغه و شبهه نقصان عقل و ایمان زنان مورد بررسی قرار گرفت.
به گزارش خبرنگار حوزه اندیشه خبرگزاری فارس، در چهاردهمین قسمت از برنامه «سوره؛ فصل نهج‌البلاغه» موضوع «عدالت جنسیتی» با حضور «ناهید طیبی» مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفت.
مسعود دیانی، بحث را با این سوال آغاز کرد که به طور کلی جایگاه زن در نهج‌البلاغه کجاست؟
اسلام و گفتمان جدیدی از «زن»
«ناهید طیبی» در پاسخ به این پرسش اظهار کرد: اگر بخواهید در مورد جایگاه زن در یک قطعه زمانی بررسی کنید، نمی‌توانید فقط همان برهه را در نظر بگیرید، قطعا باید یک دورخیز داشته باشید، درست مثل کسی که می‌خواهد از جوی پرش کند، او برای درست پرش کردن باید چند قدمی عقب برود و بعد آن پرش را انجام دهد. اگر بخواهید ببینید امام علی (علیه السلام) در مورد زن و جایگاه زن چه دیدگاهی دارد، به نظرم حتما باید نگاهی به جایگاه زن در عصر جاهلی داشته باشیم و اینکه زن را چگونه تعریف می‌کردند و چه حقوقی برایش قایل بودند و پس از آن به عصر نبوی بیاییم و در ادامه وارد عصر علوی شده و دیدگاه حضرت را بررسی کنیم.
این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: عموما دیالوگ‌ها در هر زمانی بر اساس گفتمان‌های موجود شکل می‌گیرد یعنی شما نمی‌توانید آنها را جدا از یکدیگر ببینید. در عصر جاهلی زن به ارث، رهن گذاشته می‌شود، دختران را در برخی از قبایل ننگ می‌دانند و زنده به گور می‌کنند. بعد اسلام ظهور می‌کند و برای اینکه این گفتمان و نگاه را تغییر دهد اتفاقات مهمی برای زنان می‌افتد.
طیبی تصریح کرد: از جمله این اتفاقات آن است که زنان در بیعت حضور دارند، در هجرت حضور دارند، سوره کوثر نازل می‌شود، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رفتار خاصی با فاطمه زهرا (س) دارن؛ با همسران دیگر رفتارهای ویژه‌ای دارند که همه نشان‌دهنده آن است که ما می‌خواهیم یک گفتمان جدید از جایگاه زن ارائه دهیم و این یک ارتقای بسیارعالی است؛ به این معنا که برای خداوند هیچ کاری نداشت که شش پسر به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) عطا کند اما بناست و اراده الهی بر این قرار گرفته که با وجود اینکه حضرت هیچ فرزند پسری ندارد؛ آن هم در یک چنین جامعه‌ای که فقط داشتن فرزند پسر را دلیل شرافت خانوادگی و مثلا عظمت افراد می‌دانند، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) چندین دختر دارند و رابطه شان با آنها بسیار رابطه خوبی است و سخنانی که حضرت راجع به زنان می‌گویند سخنان سطح بالایی است اما در کنار این موارد مجموعه سخنانی را داریم که در جایگاه خاص و برای یک اتفاق خاص گفته شده و فرد خاصی هم مد نظر است.
گل مظهر تمام زیبایی‌هاست
وی گفت: بعد از این مرحله به حضرت امیر (علیه السلام) می‌رسیم. به نظر من کلیدواژه اصلی شخصیت زن یا جایگاه زن در نگاه امیرالمومنین (علیه السلام) را در آن نامه ۳۱ می‌توانیم پیدا کنیم که فرمودند: « فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ». این نگاه حضرت امیر(علیه السلام) به زن است که باید زن را مثل گل دانست. گل بسیار خاصیت دارد به خصوص برای مردم کوفه و برای عرب، گل مظهر تمام زیبایی‌هاست. یک وقت یک فرد در سرزمینی خاص زندگی می‌کند که اطرافش پر از گل است، اما حضرت زیباترین جمله و واژه را پیدا می‌کند و می‌فرماید کارهای سنگین و سخت به زنان واگذار نکنید و مراعات جسم شان را بکنید. نه به این معنا که ضعیف هستند.
طیبی افزود: در کنار این مساله سیره حضرت امیر(علیه السلام) با زنان را می‌بینیم؛ رفتار حضرت با مادر، همسرش و با زنان بستگان و حتی زنان بیرونی یعنی زنانی که در جامعه هستند. اگر سیره حضرت امیر(علیه السلام) را بررسی کنیم چیزی که به عنوان مخاطب عائمان می‌شود این است که حضرت برای زن حرمت قایل شده اند و یک جایگاه ویژه‌ای را برای زن تعریف کردند. وقتی سیره امام علی(علیه السلام) را بررسی می‌کنیم و بحث وافدات را می‌بینیم، متوجه می‌شویم که رفتار امام (علیه السلام) با زنان احترام‌آمیز است.
بررسی خطبه ۸۰ نهج‌البلاغه
در ادامه دیانی به طرح این مساله پرداخت که به هرحال بخش‌هایی از نهج‌البلاغه متهم بوده یا خوانش‌هایی از نهج‌البلاغه چنین تصویری را ارائه کردند که امیرالمومنین نگاه مثبتی به زنان ندارند و از سوی دیگر در میان منتقدان، کسانی که یا منتقد اسلام یا تشیع هستند، این دستاویز و بهانه نیز قرار داشته که به طور خاص آنچه که باز هم مرسوم است که آن را خطبه خطاب کنند، باید مورد سنجش قرار گیرد که خطبه است یا نامه. منظور بحث خطبه ۸۰ نهج‌البلاغه است که زنان با واژه نقصان گره می‌خورند و به نقصان عقل، نقصان ایمان و موارد دیگری که در این خطبه هست متهم می‌شوند. برویم سراغ این خطبه و درباره جایگاه خطبه مذکور نظرتان را بگویید.
طیبی برای پاسخ به این گرسش به طرح مقدمه‌ای پرداخت و اظهار کرد: وقتی درمورد خطبه ۸۰ نهج‌البلاغه بحث می‌کنیم، در جایگاه جنسیتی خود نیستیم. در اینجا می‌خواهم یک بحث علمی فقه‌الحدیثی را ارائه کنم. فقه به معنای فهم است. ما به عنوان فردی که ارزیابی درونی و بیرونی را نسبت به این خطبه می‌خواهد انجام دهد بحث را مطرح و از بُعد فراجنسیتی بررسی می‌کنیم.
این محقق گفت: من حدود دو دهه قبل کتابی به نام «روانشناسی زن در نهج‌البلاغه» را نوشتم. زمانی که این کتاب با همکاری دوستم تالیف شد، هنوز مقوله بر فرض صدور برایم جا نیفتاده بود. بر فرض صدور یعنی به فرض اینکه کلامی از معصوم صادر شده باشد. آیت‌الله جوادی آملی می‌فرماید: بر فرض صدور از امام علی(علیه السلام) این خطبه دلالت دارد بر اینکه مثلا عقل عملی و عقل نظری با هم متفاوت است و مردان در عقل نظری قوی‌تر هستند و زنان در عقل عملی قوی‌ترند و نقص هرکدام از آنها در یکی از این عقل‌ها است.
وی ادامه داد: آن زمان در کتابم به لحاظ روانشناسی ثابت کردم که زنان با مردان با یکدیگر تفاوت دارند، در ۸۰ صفحه این کتاب تفاوت‌های جنسیتی، علمی، مدیریتی و بیولوژیک را مطرح و البته در انتهای کتاب اشاره کردم که همه مطالبی که در این اثر ارائه کرده‌ایم، در صورتی که این کلام از امام صادر شده باشد می‌توانیم به آن تمسک کنیم اما اگر ثابت شود که امام نفرمودند، اصلا نیاز نداریم که توجیه کنیم.
دیانی در ادامه افزود: آیا شما معتقدید که آنچه که به عنوان خطبه ۸۱ است خطبه نیست بلکه نامه است؟ اگر موافق هستید فرازهای مهم و حساسیت برانگیز آن را مطرح کنید. فراز خاصی در آن در انگاره‌های زن ستیزانه مورد توجه است.
علت نقصان عقل زن در کلام مولا
طیبی در پاسخ گفت: در عنوان نهج‌البلاغه در مساله مورد بحث در مورد نگاه مزمت آمیز برای زن صحبت شده که نمی‌شود این را انکار کرد. خطبه این است: « مَعَاشِرَ النَّاسِ إِنَّ النِّسَاءَ نَوَاقِصُ الْإِیمَانِ نَوَاقِصُ الْحُظُوظِ نَوَاقِصُ الْعُقُولِ» در ادامه حضرت یک به یک برای این سه مورد نواقص دلیل می‌آورند که : «فَأَمَّا نُقْصَانُ إِیمَانِهِنَّ فَقُعُودُهُنَّ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الصِّیَامِ فِی أَیَّامِ حَیْضِهِنَّ وَ أَمَّا نُقْصَانُ عُقُولِهِنَّ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَیْنِ کشَهَادَةِ الرَّجُلِ الْوَاحِدِ وَ أَمَّا نُقْصَانُ حُظُوظِهِنَّ فَمَوَارِیثُهُنَّ عَلَى الْأَنْصَافِ مِنْ مَوَارِیثِ الرِّجَالِ فَاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ...».
وی ادامه داد: به نظر من اصلا منطق مرحوم سید رضی برای گزینش این مطلب همین لف و نشر مرتب است. البته این برداشت من است. یا جناسی که در آن وجود دارد به هرحال یک جمله ادبی است و ذیل آن حضرت می‌فرماید زنان این سه نقص را دارند و در ادامه می‌فرماید که نقص ایمان از آن جهت است که زمانی در ماه را نماز نمی خوانند و روزه نمی گیرد، نقص حظوظ از این جهت است که ارث شان نصف مردان است و نقص عقول از این جهت است که شهادت دو زن برابر با شهادت یک مرد است.
در ادامه دیانی گفت: تمرکز ما در این بحث بر آن عبارت سه گانه اول است. اما بر فرض صدور، یعنی جایی که حساسیتی نبود تا محققان اصل مساله را بررسی کنند سوال این است که آیا این سخن برای حضرت امیر(علیه السلام) هست یا خیر؟ این جملات دست مایه برداشت‌های منفی و زن ستیزانه هم قرار گرفته است، اما سوال این است که در مجموع چه خوانش‌هایی از این سخن صورت گرفته است؟
طیبی در پاسخ اظهار کرد: «عباس مخلصی» مقاله‌ای دارد که پیشنهاد می‌کنم مخاطبان با برای آنکه با تمام دیدگاه‌های این خطبه آشنا شوند آن را مطالعه کنند. در این مقاله واکاوی دیدگاه‌ها در مورد همان مساله خطبه ۸۰ ارائه شده است. در بررسی که شخصا داشتم دیدگاه‌ها نسبت به خطبه مذکور به این صورت بوده است که برخی به راحتی مساله را پذیرفتند، حتی جالب است که دختر برادر مرحوم سید رضی که دختر مرحوم سید مرتضی است، در نهج‌البلاغه بسیار کمک عمویش می‌کند و حتی جالب است که اجازه روایت نهج‌البلاغه برای دیگران را نیز از عمویش داشت و بخش‌هایی از نهج‌البلاغه را بررسی کرد. حتی برای او هم سوال ایجاد نشده بود که چرا خطبه ۸۰ به این شکل است و آیا واقعا با مساله جامعه بیرون هماهنگی دارد یا ندارد؟ سوال نشده بود که آیا این خطبه با زنان عاقله کامله‌ای که ما داریم، آیا هماهنگی دارد یا خیر؟
دیانی در ادامه بحث به طرح این مساله پرداخت که در فضای سیاسی اجتماعی قرن سوم و چهارم که زمان تدوین نهج‌البلاغه است، نگاه نسبت به زن کجاست؟ چراکه امروز به هرحال نگاه به زن نگاهی متعالی و مثبتی است و قاعدتا این پرسش برای هر خواننده‌ای مطرح می‌شود که زن با این جایگاه در اسلام، در جامعه، این میزان زن نخبه و ... این عبارت چیست. آیا در قرون سوم و چهارم زنان این جایگاه را داشته اند که این حساسیت در دختر مرحوم سید مرتضی ایجاد بشود یا نشود؟ آیا می‌توانیم تخطئه کنیم که چرا این حساسیت را نداشته است؟
طیبی در پاسخ گفت: اصلا حساسیتی وجود نداشته است. قرن سوم و چهارم اتفاقات مهمی در تاریخ اسلام تاآن زمان اتفاق افتاده است. نهضت ترجمه در این دوره و در زمان منصور عباسی شکل می‌گیرد. در نهضت ترجمه کتاب‌های ارسطو، افلاطون، کتاب‌های ایرانیان و رومی‌ها را وارد پایگاه حکومت اسلامی کرده و شروع به ترجمه این آثار کردند.
دیانی در ادامه گفت: و مولفه‌های زن ستیزانه در این آثار ذیل ترجمه منتقل شد؟
طیبی تصریح کرد: بله دقیقا، کتاب ارسطو و زن از دیدگاه ارسطو، همین افکار و روایت‌هایی که اکنون منتسب به اهل بیت (علیه السلام) هست را در یونان می‌بینید؛ جالب است که که ابن ابی الحدید در کتاب شرح نهج‌البلاغه وقتی به خطبه ۸۰ می‌رسد شروع می‌کند چندین صفحه دیدگاه‌های مختلف بقیه مردم و ملل را در مورد زن برای توجیه این خطبه می‌آورد. می‌گوید قبل از امام علی هم دیگران این اعتقادات را داشتند. از اینجا می‌توانید ببینید که نگاه ایرانیان، یونانی‌ها ورومی‌ها چه طور بود البته ایرانیان نسبت به زن نگاه بهتری داشتند.
وی ادامه داد: به هرحال نهضت ترجمه شد و بعد در دوران مامون بیت الحکمه ایجاد شد که موسسه عریض و طویل با افراد بسیار زیادی است آثار یونانی را ترجمه می‌کنند و بعد از آن متاسفانه می‌بینیم که اسم افلاطون و ارسطو برداشته می‌شود و دیدگاه‌های آنان می‌ماند. می‌خواهم بگویم یک سری اتفاقات مهم در تاریخ اسلام داشتیم که باعث شد یک سری دیدگاه‌ها وارد شود. از طرفی مگر چند سال با عصر جاهلی فرق داریم.
طیبی تصریح کرد: بعد از رحلت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نگاه به زن یک دفعه دوباره برگشت. از سوی دیگر در مورد فرض صدور و دیدگاه‌ها نیز یک دهه پذیرش صد درصدی بود و گفتند نهج‌البلاغه است و از امام علی (علیه السلام) است؛ یعنی شک و شبهه‌ای به عنوان بهترین میراث مکتوب نداشتند اما نهج‌البلاغه که مثل قرآن قطعی الصدور نیست. از قرآن به این طرف مجموعه سخنان اهل بیت(علیه السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) تا امام زمان (عج) را نمی توانیم قطعی الصدور بگوییم. باید فقه‌الحدیثی روی این موارد کار کنیم و ببینیم که آیا از معصوم صادر شده است یا نخیر. نهج‌البلاغه ارزش خودش را دارد.
وی با اشاره به ترجمه نهج‌البلاغه و خطبه ۸۰ از «احمد سپهر» افزود: او می‌نویسد: «هیزمی چند بر این آتش می‌نهم گو اینکه زنان را خوش نیاید»، بعد شروع می‌کند یک سری مطالبی را در مورد زنان می‌گویند از جمله اینکه حیوانی مو درازند و ... و مطالبی را می‌گوید که اصلا قابل قبول نیست. این موارد همان مطالبی است که در تفکر یونانی بوده است. یک عده دیگر هستند که توجیه اش می‌کنند.
منبع:خبرگزاری فارس
