امام على(علیه السلام) براى جنگ با لشکر جمل، احتیاج به نیروهاى رزمنده بیشترى داشت و شهر کوفه، بهترین شهرى بود که مى توانست چنین نیروهایى را براى یارى او روانه سازد. این، بدان جهت بود که کوفه، شهرى نظامى بود و تعداد سپاهیان رزمنده موجود در آن، بسیار فراوان بود، برخلاف مکّه، مدینه و یمن و... .
افزون بر آن، کوفه نزدیک ترین نقطه به بصره (پایگاه اصحاب جمل) بود و بدین جهت، بهترین مکان براى اعزام نیرو محسوب مى شد.
مشکل بزرگى که بر سر راه اعزام نیرو از کوفه وجود داشت، حضور ابو موسى اشعرى (فرماندار منصوب عثمان بر این شهر) بود که مردم را از پیوستن به سپاه على(علیه السلام) باز مى داشت.
بدین جهت، امام على(علیه السلام) نامه اى را به همراه نمایندگانى به کوفه فرستاد تا مردم کوفه را به حضور در سپاه ایشان، دعوت و تشویق کنند. طبیعى است که این نمایندگان، باید از وجهه خوبى در میان مردم کوفه برخوردار مى بودند تا قدرت مُحاجّه با ابو موسى اشعرى را نیز دارا باشند.
درباره نمایندگان امام(علیه السلام) ، گزارش هاى بسیار گوناگونى در منابع تاریخى وجود دارد.
که در اینجا به آن اشاره می کنیم:
1 . طبرى، در گزارش نمایندگان على(علیه السلام) و ترتیب آنان را این گونه آورده است:
الف ـ محمّد بن ابى بکر، محمّد بن عون، امام حسن(علیه السلام)، عمّار بن یاسر و مالک اشتر.
ب ـ در گزارش سیف بن عمر، در همین کتاب؛ ترتیب نمایندگان، چنین آمده است: محمّد بن ابى بکر و محمّد بن جعفر؛ مالک اشتر و عبد الله بن عبّاس؛ امام حسن(علیه السلام) و عمّار بن یاسر.
ج ـ محمّد بن ابى بکر؛ هاشم بن عتبه؛ امام حسن(علیه السلام) و عمّار یاسر.
2 . نقل کتاب الکامل فى التاریخ هم تقریباً همانند تاریخ الطبرى است(1).
3 . در البدایة والنهایة نیز تنها گزارش هاى سیف بن عمر از طبرى نقل شده است(2).
4 . کتاب أنساب الأشراف، نمایندگان را این گونه برشمرده است: هاشم بن عتبه؛ عبد الله بن عبّاس و محمّد بن ابى بکر؛ امام حسن(علیه السلام) و عمّار بن یاسر.
در این کتاب، همچنین آمده که امام حسن(علیه السلام) همراه با ده هزار مرد جنگى به خدمت امام على(علیه السلام) رسیدند و نامى از مالک اشتر در بین نمایندگان امام(علیه السلام) نیست(3).
5 . در کتاب الجَمل، اسامى نمایندگان على(علیه السلام) این گونه آمده است: هاشم بن عتبه (از ربذه)؛ امام حسن(علیه السلام) و عمّار بن یاسر و قیس بن سعد؛ مالک اشتر.
در همین کتاب و در گزارش دیگرى از واقدى، نمایندگان، این چنین معرّفى شده اند: محمّد بن حنفیّه و محمّد بن ابى بکر؛ امام حسن(علیه السلام) و عمّار (یا ابن عبّاس) (4).
6 . در شرح نهج البلاغة، ترتیب نمایندگان اعزامى على(علیه السلام) به کوفه عبارت است از: هاشم بن عتبه؛ عبد الله بن عبّاس و محمّد بن ابى بکر (یا محمّد بن جعفر بن ابى طالب و محمّد بن ابى بکر، چنان که در گزارش محمّد بن اسحاق آمده است)؛ امام حسن(علیه السلام) و عمّار بن یاسر و زید بن صوحان و قیس بن سعد(5).
7 . در کتاب الامامة والسیاسة از این افراد، نام برده شده است: عمّار بن یاسر و محمّد بن ابى بکر؛ امام حسن(علیه السلام) و عبد الله بن عبّاس و عمّار بن یاسر و قیس بن سعد(6).
همان گونه که ملاحظه مى شود، اختلاف بسیارى در تعداد نمایندگان و ترتیب آنان وجود دارد. و به نظر مى رسد که ترتیب صحیح نمایندگان، این گونه باشد:
1 . هاشم بن عتبه
امام على(علیه السلام) از ربذه (در نزدیکى مدینه)، هاشم بن عتبه را با نامه اى به سوى ابو موسى اشعرى (فرماندار کوفه) فرستاد و از او خواست تا مردم را به جنگیدن علیه سپاه جمل فرا خوانَد. دلیل انتخاب هاشم بن عتبه نیز مشخّص است. هاشم، از سران سپاه اسلام بود و در کوفه از وجهه خوبى برخوردار بوده است.
هاشم بن عتبه، به کوفه رفت و نامه امام(علیه السلام) را ابلاغ کرد؛ ولى با مخالفت ابوموسى اشعرى روبه رو شد. هاشم از کوفه، نامه اى به امام نوشت و ایشان را از اوضاع آن جا آگاه کرد. به دنبال آن، خود هاشم به حضور على(علیه السلام) رسید و جریان را مفصّلاً توضیح داد.
2. محمّد بن ابى بکر
نماینده دوم امام على(علیه السلام) محمّد بن ابى بکر است که از وجهه مناسبى در نزد همه مسلمانان، بخصوص شورش کنندگان بر ضدّ عثمان برخوردار بود. متون تاریخى در مورد اعزام محمّد بن ابى بکر، اتّفاق نظر دارند، اگرچه درباره ترتیب فرستاده شدن او اختلاف است. بعضى اعزام او را قبل از هاشم بن عتبه دانسته اند(7) . و بعضى آن را بعد از بازگشت هاشم از کوفه(8). و بعضى هم زمانى را براى آن ذکر نکرده اند(9). درباره همراهیان محمّد بن ابى بکر هم اختلاف است. برخى از محمّد بن عون(10)، برخى از محمّد بن جعفر(11) ، برخى از محمّد بن حنفیّه(12) و برخى از عبد الله بن عبّاس نام برده اند(13).
3 . حسن بن على و عمّار بن یاسر
امام حسن(علیه السلام) و عمّار بن یاسر، به طور قطع از نمایندگان امام على(علیه السلام) به کوفه اند. پس از آن که سایر نمایندگان امام على(علیه السلام) نتوانستند ابو موسى و مردم کوفه را به همراهى با على(علیه السلام) ترغیب کنند، امام(علیه السلام) این دو بزرگوار را به کوفه فرستاد. متون مربوط به سخنرانى هاى ایشان در کوفه و بحث و گفتگوهاى آنان با ابو موسى اشعرى در کتب تاریخى و حدیثى ذکر شده است. اینان، در نهایت نیز به همراه لشکر کوفه به سپاه امام على(علیه السلام) ملحق شدند. برخى متون، اعزام سپاه کوفه را نتیجه فعّالیت هاى این دو تن مى دانند(14) و بعضى دیگر، از اعزام اشتر به کوفه و اخراج ابو موسى از قصر حکومتى سخن گفته اند(15).
4. مالک اشتر
از مالک اشتر نیز به عنوان فرستاده امام على(علیه السلام) یاد شده است. بیشتر متون، او را آخرین فرستاده دانسته و گفته اند: بر اثر کوشش وى، مردم کوفه بسیج شدند و لشکرى براى کمک به على (علیه السلام) فراهم آمد(16) .(17)
پی نوشتها:
1 . الکامل فى التاریخ : ج 2 ص 324ـ329 .
2 . البدایة والنهایة : ج 7 ص 235ـ237 .
3 . أنساب الأشراف : ج 3 ص 31 و 32 .
4 . الجمل : ص 242ـ257 .
5 . شرح نهج البلاغة : ج 14 ص 16 .
6 . الإمامة والسیاسة : ج 1 ص 85 و 86 .
7 . تاریخ الطبرى : ج 4 ص 499 .
8 . أنساب الأشراف : ج 3 ص 31 ، شرح نهج البلاغة : ج 14 ص 10 .
9 . الجمل : ص 257 .
10 . تاریخ الطبرى : ج 4 ص 477 .
11 . تاریخ الطبرى : ج 4 ص 478 ، شرح نهج البلاغة : ج 14 ص 8 .
12 . الجمل : ص 257 .
13 . أنساب الأشراف: ج 3 ص 31، شرح نهج البلاغة: ج 14 ص 8.
14 . أنساب الأشراف: ج 3 ص 32، الجمل: ص 261 و 262.
15 . تاریخ الطبرى: ج 4 ص 486، الکامل فى التاریخ: ج 2 ص 329، شرح نهج البلاغة : ج 14 ص 17.
16 . تاریخ الطبرى: ج 4 ص 486، الکامل فى التاریخ: ج 2 ص 329، شرح نهج البلاغة : ج 14 ص 17.
17 . محمد محمدی ری شهری، دانش نامه امیرالمؤمنین، ج 5، ص 69.