کلمات کلیدی:

خطبه خطبه البیان کتاب کتابخانه کتابخانه استان قدس رضوی تطنجیه فهرست کتابخانه فهرست استان قدس رضوی

در شماره 22 فصلنامه علوم حدیث درباره کتاب مشارق انوار الیقین حافظ رجب برسی به تفصیل سخن گفتیم و به مباحث کتاب مذکور و انتقادها و دفاعیات از مضامین ان کتاب اشاره نمودیم و در انجا یاداور شدیم که یکی از مطالب مهم درباره مشارق الانوار، بحث از دو خطبه منسوب به امیرالموءمنین(علیه السلام) است که به نامهای خطبه الافتخار و خطبو تطنجیه مشهور گشته است.

رجب برسی این دو خطبه را در کتاب خود اورده و به مضامین ان انتقادی وارد نساخته، بلکه از مجموع مطالب وی استفاده می شود که مطالب مطرح شده در این دو خطبه را پذیرفته است.

در انجا وعده کردیم که بحث درباره این دو خطبه را در مقاله ای مستقل مطرح نماییم. اکنون سخنی کوتاه در این باره تقدیم داشته، بحث تفصیلی را به فرصتی دیگر وامی گذاریم. گفتنی است انچه برسی در مشارق الانوار به عنوان خطبه الافتخار اورده، تنها بخشی از خطبه البیان است که الفاظ ان متفاوت با نسخه های دیگر است، ولی در معنا و مضمون شبیه به ان است.

کتابشناسی و نسخه شناسی خطبه البیان

خطبه البیان از سخنان منسوب به امیر موءمنان(علیه السلام) است که سید رضی ان را در نهج البلاغه نیاورده است. ابن شهراشوب یکی از خطبه هایی را که در نهج البلاغه نیامده خطبه الافتخار ذکر نموده، که ظاهرا با خطبه البیان یکی است؛ البته در کتابهای متعددی به مضمون این خطبه اشاره شده است ؛ همچون البدا و التاریخ مقدسی، تاریخ طبری، رجال الکشی، المراتب اسماعیل بن احمد بستی (م حدود 420 ق)، بصایر الدرجات صفار قمی، الاختصاص منسوب به شیخ مفید، روضه التسلیم طوسی، الدر المنظم فی السر الاعظم محمد بن طلحه شافعی(م 652 ق) و هفت باب بابا سیدنا . در برخی از کتابهای مذکور بندهایی از این خطبه درج شده است.

رجب برسی بخشهایی از این خطبه را با عنوان (خطبه الافتخار) به روایت اصبغ بن نباته1 در مشارق انوار الیقین اورده است.2 سید حیدر املی از خطبه البیان در مبحث ولایت یاد کرده؛ چنان که داوود قیصری (شارح فصوص الحکم) نیز چنین کرده است.3 ملاصدرا نیز به بخشی از خطبه به عنوان سخن امام علی(علیه السلام) استدلال نموده و ان را شرح کرده است.4

متن خطبه البیان در الانسان الکامل عبدالرحمان بدوی (ص 109 112) و علایم الظهور شبر درج شده، و ابرتلس در فهرست نسخه های خطی اسماعیلی بدخشان (ش 185 و 186) از ان یاد کرده است. بنابراین، و پیداست که فاطمیان بدخشان نیز بدان ارج می نهاده اند.5

اسماعیلیه هم شرح ان را به حسن صباح منسوب نموده اند. در رساله تراب نامه از متون حروفیه نیز به خطبه البیان استشهاد شده است.6

این خطبه به صورت مستقل و یا ضمن کتب دیگر بارها به چاپ رسیده است؛ از جمله چاپ منشورات دارالفنون بیروت در سال 1417 ق . مرحوم میرجهانی خطبه را به همراه ترجمه و بحثی در مدارک ان، در نوایب الدهور7 اورده و مطالب او با ویرایش جدید به وسیله موءسسه تحقیقاتی فرهنگی جلیل با عنوان گفتار امیر موءمنان در شناخت امام و حوادث اخر الزمان، به صورت کتاب مستقلی در سال 1416ق به چاپ رسیده است.

نسخه های خطی فراوانی از خطبه مذکور در کتابخانه های شخصی و عمومی ایران و خارج از ایران یافت می شود. تاکنون حدود پنجاه نسخه از این خطبه در کتابخانه های ایران، شناسایی شده که قدیمی ترین انها ضمن نسخه ای از نهج البلاغه است که در سال 729 ق کتابت شده8 و پس از ان، نسخه ای است با تاریخ کتابت 860 ق ،9 و سپس نسخه شماره 7136 کتابخانه استان قدس رضوی که همراه با ترجمه فارسی در سال 875 ق، تحریر شده است.10

و از ان جمله نسخه مدرسه حبیبیه فردوس که به خط معین شیرازی در سال 909 ق تحریر شده11 و همچنین نسخو دانشگاه لس انجلس که در سال 910 ق، تحریر شده است.12 پس از ان نسخه شماره ء2398 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است که در محرم 912 ق کتابت شده،13 و بعد از ان نسخه حسینیه شوشتریها که در سال 911ق تحریر شده14 و سپس نسخه استان قدس رضوی به خط درویش علی مقری در 923 ق، و سپس نسخه شماره 2576 مکتبه احمد ثالث در استانبول که در سال 960 ق تحریر شده15 و پس از ان نسخه شماره 245 کتابخانه ایت الله مرعشی قم که به خط نسخ حسن بن علی حسینی بحرانی در ذیقعده ء971 ق استنساخ شده است.16

نسخه های خطبه البیان در عبارات اختلاف دارند و از جهت زیادتی و نقصان با یکدیگر متفاوتند. شیخ علی بارجینی یزدی حایری سه نسخه مختلف از این خطبه را در الزام الناصب اورده است.

این خطبه از زمانهای دور مورد توجه ارباب حکمت و عرفان و اصحاب دانش و پژوهش بوده است. از این رو، نظم و ترجمه و شروح بسیاری بر ان صورت تحریر پذیرفته که برخی از انها ناشناخته مانده است. فهرست عناوین برخی از انها عبارت است از:

1 . ترجمه فارسی منظوم شاپور کاشانی، سروده در 846 ق، که دانش پژوه ان را از روی دو نسخه در مجله دانشکدو ادبیات، ش 11، ص 3، 4 و 385 410 چاپ کرده است.17

2 . ترجمه احمد بن سعد الدین حسینی، که نسخه ای از ان با شماره 3086 در کتابخانه جامع یزد موجود است.

3 . گزارشی از سید شریف (گویا گرگانی، یا نقطوی) که باید پیش از سال 913 ق نوشته شده باشد و تاکنون چند نسخه از ان در کتابخانه های دانشگاه استانبول و دانشگاه تهران و دانشکده حقوق و کتابخانه های مجلس و ملک تهران و مرعشی قم شناسایی شده است.18

4 . خلاصه الترجمان فی تاویل خطبه البیان، محمد دهدار عیانی شیرازی، نوشته سال 1013 ق، که 28 نسخه خطی از ان شناسایی شده و تصحیح ان از روی دو نسخه و به اهتمام محمد حسین اکبری ساوی به وسیله انتشارات صایب در تهران به سال 1379 ش ، به چاپ رسیده است.19

5 . گزارش منظوم نور علی شاه طبسی (م 1212 ق) در 150 بیت.20

6 . معالم التاویل و التبیان فی شرح خطبه البیان، میرزا ابوالقاسم رازذهبی شیرازی (م 1286 ق) که سه نسخه از ان در شیراز شناسایی شده است ؛ از جمله نسخه ای به خط موءلف که به شماره 4 و 59 در خانقاه احمدیه شیراز نگهداری می شود.21 این کتاب به ضمیمه (انهار جاریه) در شیراز به صورت سنگی به چاپ رسیده است.22

7 . حدیقه الاسلام در ترجمه و شرح خطبه البیان، از محمد کریم بن محمدحسین موسوی، که نسخه ای از ان در کتابخانه مفتاح تهران با تاریخ کتابت 1244ق موجود بوده است. نسخه مذکور به کتابخانه دانشکده الهیات مشهد منتقل شده است.23

8 . حل مشکلات خطبه البیان، اسحاق سوگندی، رساله ای است به عربی که نسخه ای از ان به شماره 6123 در کتابخانه استان قدس رضوی موجود است تاریخ کتابت نسخه 1094 ق است.24

9 . شرح خطبه البیان، سید حسین قدسی شریفی، تالیف در 1362 ق.25

10 . شرح خطبه البیان، میرزا ابوالقاسم گیلانی قمی (م 1231 ق)، گفتاری است از میرزای قمی در جامع الشتات در پاسخ به پرسشی که درباره خطبه مذکور شده است.26

11 . شرح ترکی خطبه البیان، سید حسین بن سید غیبی، که از سنیان بوده است. چند نسخه از شرح وی تاکنون شناخته شده است؛ از جمله در کتابخانه تربیت تبریز(فهرست، ص 13، ش 16)، و کتابخانه ایت الله مرعشی قم، به شماره 5144 (فهرست، ج 13 ، ص 349، بدون نام شارح)، و کتابخانه ایت الله گلپایگانی قم، به شماره 131/ 6 (فهرست چاپ نشده کتابخانه ایت الله گلپایگانی). نسخه اخیر در جمادی الاولی 985 ق کتابت شده است و شارح، این خطبه را در هفتاد بخش شرح کرده و هر قسمت از خطب را یک (کلمه) نامیده است. ترجمه ترکی خطبه البیان در کتابخانه شخصی سید حسین شهشهانی در اصفهان بوده که ممکن است از سید حسین غیبی باشد.27 و نیز نسخه شماره B617 کتابخانه دانشگاه لس انجلس که مشتمل بر شرح مذکور است.28

12 . شرح خطبه البیان، محمدتقی مجلسی (م 1070 ق). این شرح به فارسی است و نسخه ای از ان به شماره 1573 در کتابخانه ملک نگهداری می شود.29

13 . قاضی سعید قمی نیز قسمتی از خطبه را ضمن شرح حدیث غمامه شرح کرده است.

14 . گویا عبدالرحیم دماوندی نیز شرحی بر خطبه دارد. شیخ اقا بزرگ تهرانی در الذریعه (ج 26، ص 310)، ضمن معرفی القضا و القدر دماوندی، مطالبی از این کتاب را درباره خطبه البیان نقل می کند.

15 . شرح منسوب به ابن عبدالفتاح.

16 و 17 . دماوندی در القضا و القدر درباره خطبه البیان به نحوی سخن گفته که علامه تهرانی از بیان او استفاده نموده که ابن شهراشوب (م 588 ق) و شیخ ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی (م548ق) نیز شروحی بر خطبه البیان داشته اند.30

18 . مناجات مرتضوی در شرح خطبه البیان، از امیر محمد صالح، که نسخه ای از ان در دانشگاه لاهور پاکستان موجود است.31

19 . افتتاح خطبه البیان، رساله فارسی در شرح خطبه، نسخه شماره 760 دارالکتب قاهره .32 حدود بیست نسخه از شروح و ترجمه های ناشناخته از خطبه البیان در فهارس نسخ خطی معرفی شده است.33

کتابشناسی و نسخه شناسی خطبه تطنجیه

خطبه تطنجیه نیز از خطبه های منسوب به امیرالموءمنین(علیه السلام) است که در نهج البلاغه نیامده است، ولی در المجموع الرایق سید هبه الله موسوی، تالیف 703 ق، و مشارق انوار الیقین برسی و الزام الناصب بارجینی درج شده است.

در پایان این خطبه از اقالیم چهارگانه یاد شده، و شیخ اقا بزرگ تهرانی احتمال داده است که این خطبه با (خطبه الاقالیم) که ابن شهراشوب در المناقب از ان یاد کرده متحد باشد.34 این خطبه نیز بارها به صورت مستقل و ضمن کتابهای دیگر به چاپ رسیده است35 و نسخه های خطی متعددی از ان را در کتابخانه های دانشگاه تهران، مجلس، وزیری یزد و مسجد اعظم قم سراغ داریم.36

این خطبه را به جهت اشتمال بر جمله (انا الواقف علی التطنجین) که به معنای دو خلیج از اب است و یا به معنای دنیا و اخرت است، خطبه تطنجیه خوانده اند.

چند شرح بر خطبه مذکور نگاشته شده که مشهورترین انها ارشاد المسترشدین تالیف سید کاظم رشتی است که در سال 1270 ق به چاپ رسیده و هفده نسخه خطی از ان در کتابخانه های ایران موجود است؛ از جمله در کتابخانو دانشکده الهیات مشهد و ملی تهران و ملی تبریز و فاضلی خوانسار.37

محمد کریم کرمانی نیز شرحی بر خطبه تطنجیه نگاشته که نسخه خطی ان در کتابخانه سپهسالار نگهداری می شود. تاریخ کتابت نسخه مذکور، سال 1299ق است.38

شرحی ناشناخته بر خطبه تطنجیه در فهرست کتابخانه دانشگاه تهران (ج 2، ص 703، شماره 1067) معرفی شده است. علی و خطبه تطنجیه، از دوره معارف و عرفان معصومان، تالیف دکتر عبدالعلی گویا به وسیله انتشارات زواره در سال 1379 ش به چاپ رسیده است.

بحثی درباره محتوای خطبه البیان و خطبه تطنجیه

برخی از بزرگان بر اثر بعضی از جملات موحش و الفاظ غریب و لغات نامانوسی که در خطبه مندرج است، و همچنین به سبب سیاق عبارات ان که در بادی نظر بر خلاف سایر خطب و کلمات صادر شده از امیر موءمنان است، استشمام رایحه جعل و وضع و غلو کرده، در مقام انکار صدور خطبه برامده اند. از ان جمله، علامه مجلسی و میرزای قمی در درستی نسبت ان شک کرده اند.

میرزای قمی در شرح خطبه می اورد:

این خطبه در مصادر کهن حدیثی مانند کتابهای کلینی و... نیامده، جز انکه برخی از دانشمندان شیعی مانند حافظ رجب برسی در مشارق انوار الیقین، بسیاری از عبارتهای دو خطبه بیان و تطنجیه را اورده اند. و قاضی سعید قمی در شرح حدیث غمامه، خطبه بیان را اورده و گفته که چون در میان دانشمندان شیعی و غیر شیعی شایع است، نیازی به یاد کردن سند روایت ندارد... بسیاری از وصفها که شایسته خداوند است بر زبان علی(علیه السلام) رفته... در قره العیون این دو خطبه از علی(علیه السلام) دانسته شده است. گذشته از شک در استناد انها، قران هم می رساند که این گونه سخنها از مردمی نباید سر بزند و با تجسم و حلول و غلو و تفویض سازگار است، و خبرهایی از امامان داریم که در انها دارندگان این گونه رایها و سخنها نکوهش شده است... اگر هم بپذیریم که علی(علیه السلام) چنین سخنی گفته باشد، باید مانند متشابهات قرانی انها را تاویل درست نمود. در بصایرالدرجات، باب (نوادر فی الایمه و اعاجیبهم) از امام صادق(علیه السلام) روایت نموده که خداوند در شب معراج به پیامبر(ص) گفته: هو (علی) الاول و الاخر و الظاهر والباطن، و سپس تاویل درست ان دو را[به او] اموخت، مانند این حدیث در اختصاص مفید هم دیده شده است.

دانشمند معاصر، جعفر مرتضی عاملی در جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت با بررسی جامعی نقلهای مختلف خطبه البیان را ذکر نموده و بر سند و متن نقلهای مذکور اشکالات متعدد و مهمی وارد ساخته است.39 برخی معتقدند ذکر این مطالب به صورت خطبه در حضور جمعی که وصایت حضرت از رسول اکرم(ص) را به سختی می پذیرفتند، نامیسر است. نیز پاره ای از فقرات ان غلط ادبی و محتوایی دارد.

هاشم معروف حسنی نیز در کتاب الموضوعات فی الاثار و الاخبار بر رجب برسی به خاطر درج این دو خطبه در مشارق الانوار انتقاد نموده می گوید:

بسیاری از اوصافی که در ان به علی(علیه السلام) نسبت داده شده، نسبت ان به غیر خدا جایز نیست، و این مطالب از غرایب و عجایب و اساطیر و افترایات بر ایمه هدی(علیه السلام) است.40

از طرف دیگر، جمعی از بزرگان به دفاع از برسی برخاسته، مضامین این دو خطبه را صحیح می دانند و صدور ان را از غیر معصوم مشکل می شمارند. انها بر این اعتقادند که با مراجعه به مجموع اخبار وارد شده در فضایل و مناقب امیرالموءمنین(علیه السلام)، رفع شبهه می شود؛ البته انها متذکر می گردند که اخبار هم مانند ایات، محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مفصل و تنزیل و تاویل دارد. پس بر شخص منصف است که به مجرد دیدن حدیث یا خبری که ظاهر ان در نظر او با اصول و قواعد همسویی ندارد، فورا به انکارش اقدام ننماید، بلکه در ان تامل و تدبر نماید و ان را با کلمات دیگری که از معصومان(علیه السلام) رسیده و مفسر این اخبار است مقایسه نماید؛ چرا که کلمات انان مانند ایات قران، برخی برخی دیگر را تفسیر و تبیین می کند.41

استاد علامه حسن زاده املی در این باره می فرماید:

اگر به زبان احادیث اشنا باشیم، خواهیم دید بسیاری از کتب چون مشارق انوارالیقین، تالیف حافظ رجب برسی و تفسیر فرات کوفی صحیح است و غلوی در کار نمی باشد.42

ایشان در جای دیگر اورده است:

در اصول کافی کلینی رضوان الله علیه یازده حدیث درباره انسان کامل است که در یک یک انهاباید دقت شود. در حدیث هشتم امیرالموءمنین(علیه السلام) فرمود: (انا عین الله و انا ید الله، و انا جنب الله، و انا باب الله) (باب نوادر کتاب توحید). روایات این باب، مصدق همه روایات کتاب مشارق الانوار شیخ اجل جناب حافظ رجب برسی و نیز مصدق بسیاری از خطب و احادیث صعب و مستصعب صادر از خزانه علم الهی است.43

حکیم فرزانه، جناب سید جلال الدین اشتیانی درباره این خطبه می نویسد:

مولانا حافظ رجب انار الله برهانه این خطبه را در کتاب خود اورده است. برخی از محدثان شیخ رجب را به واسطو نقل این خطبه رمی به غلو نموده اند.

اشخاصی که از مقام ولایت و نحوه احاطه وجود ولی بر کاینات بی خبرند، این قبیل از مطالب را غلوامیز می دانند درحالی که غلو امر دیگری است، در عین اثبات این شیون برای مقام ولایت، باید ولی را عبد مربوب دانست و از برای او استقلال وجودی قایل نبود و همه کمالات او را از حق دانست. ما فوق مراتبی که در این خطبه و امثال ان ذکر شده است در مطاوی شرح تبعا للاعلام و المحققین برای مقام ولایت ثابت کرده ایم و کسی که ما را رمی بر غلو نماید او را تحمیق می کنیم: (چه داند انکه اشتر می چراند)، اطلاع از کیفیت سریان ولایت علی(علیه السلام) در عوالم وجودی از غامض ترین مسایل عرفان و فن ربوبی است، کثیری از روات عامه از پیامبر از این قبیل مضامین را در شان علی(علیه السلام) زیاد روایت کرده اند...

این خطبه را اعاظم از عرفا در کتب و مسفورات خود ذکر کرده اند. از حیث سند قابل خدشه است، ولی مدلول ان اگر این خطبه از حضرت مولا هم نباشد، در کمال صحت و اتقان است و متعاضد است با روایات دیگری که دارای مضامین بلندتر و کامل تر از مدلول این روایت می باشد.

علاوه بر این روایات، عقل صریح حکم می کند بر اینکه انسان کامل به واسطه استعداد تام قدرت سیر در مراتب ملکوت و ظهور در عالم وجود را دارا می باشد، ماخذ مختار عرفای اسلامی همین روایات است. نباید توقع داشت کسانی که عمر خود را صرف تحقیق مسایل کلامی و فقهی و مبانی اصول کرده اند و حول این قبیل مسایل عالیه نگشته اند، این قسم از مبانی را تصدیق کنند؛ چون فهم این روایات در نهایت غموض است. لذا در بین قدمای از روات اخبار اهل بیت(علیهم السلام) و اقدمین از حاملان اخبار شیعه رضوان الله علیهم کسانی هستند که به واسطه نقل پاره ای از احادیث در شان ایمه که دارای مضمون بلندی بوده است، متهم به غلو شده اند.

برخی از قدمای محدثان امامیه جماعت زیادی را رمی به غلو کرده اند و بعدها متاخرین از اهل رجال و اعاظم از اهل درایه و حدیث انها را از ثقات شمرده اند...

انکار این قبیل از روایات به اعتبار مضمون و مدلول، انکار فضایل اهل بیت عصمت و طهارت و انکار مقامات معنوی انهاست. اعراض از همه این روایات، به عقیده نگارنده، ظلم به اهل بیت(علیهم السلام) است.

ای کاش خدشه در سند برخی از این روایات می نمودند، ولی مدلول ان را انکار نمی کردند... روایات فراوانی که دارای همین مضامین هستند در بحارالانوار (ج 39، ص 335، و ج 25، ص 22 و 23 و 372) و مفاتیح الجنان (دعای ناحیه مقدسه که در هر روز از ماه رجب خوانده می شود و زیارت مطلقه امام حسین(علیه السلام) و توحید صدوق (ص 117 و 118 و 150 152 و 164 167 و 182) قابل مشاهده می باشد...

جمله (فبهم ملات سمایک و ارضک...) که در توقیع شریف در دعای هر روز ماه رجب امده دلالت صریح دارد بر اینکه ایمه اطهار به واسطه واجد بودن مقام وساطت در فیض، جمیع مراتب وجودی را واجدند و معیت وجودی با جمیع حقایق دارند و مراتب سماوات ارواح و اراضی اشباح، مملو از ظهور وجودی و تجلی نوری ایمه(علیه السلام) است...44.

ملا عبدالصمد همدانی از جمله کسانی است که چند دلیل در اثبات استناد خطبه به حضرت امیر(علیه السلام) و صحت مطالب ان مطرح کرده است. او در بحر المعارف در ضمن بحث از مقام و منزلت امام می گوید:

انسان کامل موصوف به صفات کامله ای که به حق موصوف به ان صفات است غیر از وجوب ذاتی و غنا یا چنانچه حدیث تخلقوا باخلاق الله دلالت بر ان دارد... در این مرتبه از کمال، مشیت ایشان متعلق نمی شود، مگر به چیزی که مشیت الهی به ان تعلق گرفته است.45

درباره این دو خطبه و مضامین شگفت ان بحث بسیار است. انچه اوردیم نگاهی گذرا و نظری به اجمال بود و تفصیل بحث مجال دیگری را می طلبد.

پی نوشتها:

1. درباره وی، ر.ک: معجم رجال الحدیث، ایت الله خویی، ج 3، ص 222 ؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 9، ص 103 104، مدخل (اصبغ بن نباته).

2. مشارق انوار الیقین، ص 170 172 ؛ الذریعه، ج 7، ص 198 و 200.

3. دنباله جستجو در تصوف ایران، عبدالحسین زرین کوب، ص 140 141 و 323 325 .

4. اسفار، ج 7، ص 32.

5. فرمان مالک اشتر، ترجمه حسین علوی اوی، با دیباچه محمد تقی دانش پژوه، ص 31 ؛ فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، علی نقی منزوی، ج 2، ص 108 116 ؛ فهرست نسخه های خطی موجود در ولایت بدخشان تاجیکستان، موجانی، ص 113 .

6. فهرست متون حروفیه، توفیق سبحانی، ص 86 .

7. نوایب الدهور فی علایم الظهور، ج 2، ص 24 152 .

8. فهرست استان قدس رضوی(چاپ قدیم)، ج 1، ص 97 ؛ الذریعه، ج 7، ص 198.

9. نشریه نسخه های خطی، ج 10، ص 273.

10. فهرست استان قدس رضوی، ج 14، ص 138 .

11. فهرست مدرسه حبیبیه فردوس، محمد ترابیان (مخطوط).

12. نشریه نسخه های خطی، دفتر 11، ص 705.

13. فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 9، ص 1002 و ج 2، ص 108 و ج 5، ص 129 .

14. نشریه ءنسخه های خطی، دفتر 12، ص 844 .

15. فهرس المخطوطات المصوره (فی المعهد المخطوطات العربیه)، ج 1، ص 520، رقم 724 ادب.

16. الذریعه، ج 7، ص 201؛ فهرست کتابخانه ایت الله مرعشی، ج 1، ص 273. البته بندهایی از این خطبه در ضمن کتابهایی همچون الدر المنظم و المراتب نقل شده و نسخه های قدیمی از این کتب موجود است. (ر.ک: الذریعه، ج 7، ص 201 ؛ اهل البیت فی المکتبه العربیه، سید عبدالعزیز طباطبایی، ص 460 462) .

17. ر.ک: الذریعه، دفتر 9 ، 491 ؛ فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج 2، ص 115 ؛ نشریه نسخه های خطی، ج 4، ص 429؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، مشار، ج 1، ص 1312.

18. ر.ک: الذریعه، ج 13، ص 218 و 210؛ فهرست نسخه های خطی فارسی، منزوی، ج 2، ص 1231 ؛ فهرست دانشگاه تهران، ج 2، ص 108، نسخه شماره 1105 با تاریخ کتابت 913 ق، و ج 10، ص 1744، نسخه شماره 2896 .

19. ر.ک: الذریعه، ج 7، ص 219؛ فهرست کتابخانه ملی تهران، ج 1، ص 194 ؛ فهرست کتابخانه ایت الله مرعشی، ج 22، ص 244 ؛ فهرست کتابخانه ایت الله گلپایگانی، ج 1 ، ص 125 ؛ فهرست مشترک پاکستان، ج 3، ص 1430.

20. ر.ک: فهرست کتابخانه مجلس، ج 3، ص 433 ؛ فهرست نسخه های خطی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، منزوی، ج 1 ، ص 149 و 302.

21. ر. ک: نشریه نسخه های خطی، دفتر 5، ص 214 و 268 .

22. فهرست کتابهای چاپی فارسی، مشار، ج 4، ص 4807.

23. ر.ک: نشریه نسخه های خطی، ج 7 ، ص 145 ؛ فهرست دانشکده الهیات مشهد، ج 2 ، ص 457 ، شماره 1316.

24. ر.ک: فهرست الفبایی استان قدس رضوی، ص 227.

25. ر.ک: الذریعه، ج 7، ص 200.

26. ر.ک: فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج 5، ص 1193، و ج 8 ، ص 243.

27. میراث اسلامی ایران، ج 5، ص 598.

28. نشریه نسخه های خطی، دفتر یازدهم و دوازدهم، ص 434.

29. ر.ک: فهرست کتابخانه ملک، ج 3 ، ص501.

30. ر.ک: الذریعه، ج 26 ، ص 310.

31. ر.ک: فهرست مشترک پاکستان، ج 4 ، ص 2468.

32. المخطوطات الفارسیه، ج 1، ص 23.

33. ر.ک: فهرست کتابخانه ملک، ج 5، ص417، ش 2058 و ج 7 ، ص 325 و ج 8 ، ص 383 ، ش 5445 ؛ فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج 2، ص 703 ، ش 1067 و ج 8 ، ص 639 ، ش 2021؛ فهرست کتابخانه مجلس، ج 5، ص 410، ش 1918 ؛ فهرست کتابخانه استان قدس رضوی، ج 14، ص 138 و ج 15، ص 19 ؛ فهرست کتابخانه ایت الله گلپایگانی، ش36187 ؛ فهرست کتابخانه غرب(مدرسه اخوند همدان)، ص 349 ؛ فهرست کتابخانه گنج بخش پاکستان، منزوی، ج 2، ص 605 ؛ فهرست مشترک پاکستان، ج 3، ص 1594 و ج 4، ص 2410 ؛ فهرست نسخه های خطی مرکز احیاءمیراث اسلامی، ج 2، ص 175، ش538 .

34. الذریعه، ج 7، ص 198 و 201.

35. فهرست کتابهای چاپی عربی، خان بابا مشار، 333.

36. ر.ک: فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج 13، ص 3380 و ج 6، ص 365 ؛ فهرست کتابخانه مجلس، ج 38، ص 497 ؛ فهرست کتابخانه وزیری یزد، ج 1، ص 21 ؛ فهرست کتابخانه مسجد اعظم قم، 606.

37. الذریعه، ج 13، ص 219 ؛ فهرست کتابهای چاپی عربی، مشار، 546 ؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، مشار، ج 3، ص 3228 ؛ فهرست کتابخانه ملی، ج 7، ص 368 ؛ فهرست کتابخانه فاضلی خوانسار، ج 2، ص 42 و 52 ؛ فهرست کتابخانه دانشکده الهیات مشهد، ج 2، ص238 .

38. فهرست کتابخانه سپهسالار، ج 5 ، ص45.

39. دراسه فی علامات الظهور والجزیره الخضراء، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت: دارالبلاغه، 1412 ق ، ص61167.

40. الموضوعات فی الاثار و الاخبار، ص300 302.

41. گفتار امیر موءمنان، ص 13 16.

42. صراط سلوک، علی محیطی، ص 63 .

43. خیر الاثر در رد جبر و قدر، ایت الله حسن زاده املی، ص 96 .

44. شرح مقدمه قیصری، سید جلال الدین اشتیانی، ص 653 657.

45. ر.ک: دایره المعارف تشیع، ج 7، ص 173 174 ؛ نظرهای مختلف درباره مساله غلو را در (معرفی مشارق انوار الیقین) اوردیم.

منبع : فصلنامه علوم حدیث، شماره 25 ، بید ابادی، مسعود