حمزه کريم خانى
ويژگى هاى روز قيامت
روز قيامت، يکى از روزهاى بسيار مهم وحساسى است که هر انسانى در پيش رو دارد. اميرمؤمنان على عليه ‏السلام درباره اين مسئله مى فرمايد: «اى بندگان خدا! شما را به پرهيزکارى سفارش مى کنم که عامل کنترل و مايه استوارى شماست. پس به رشته‏هاى تقوا چنگ زنيد و به حقيقت‏هاى آن پناه آوريد تا شما را به سر منزل آرامش، جايگاه‏هاى وسيع، پناهگاه‏هاى محکم و منزلگاه‏هاى پر عزت برساند، در روزى که چشم‏ها خيره مى شود و همه جا در نظر انسان تاريک است و گله‏هاى شترومال و اموال فراوان فراموش مى گردد؛ زيرا به هنگام قيامت، به گونه‏اى، در صور اسرافيل مى دمند که قلب‏ها از کار مى افتد، زبان‏ها باز مى ايستد، کوه‏هاى بلند و سنگ‏هاى محکم فرو مى ريزد و قسمت‏هاى سخت آن، نرم چون سرابى مى ماند، کوهستان‏ها با زمين هموار مى گردد چنان که نه پستى و نه بلندى موجود است. پس در آن هنگام نه شفاعت‏کننده‏اى است که شفاعت کند و نه دوستى که نفع رساند و نه پوزش خواستن سودى دارد».
قيامت، دادگاه الهى
قيامت روزى است که انسان در دادگاه عدل الهى بايد پاسخگوى همه اعمال و رفتار خويش باشد. در اين دادگاه، عذرهاى بيهوده، دروغگويى و ادعاهاى باطل ناممکن است؛ زيرا هر کس حقيقت اعمال خويش را مستقيما مشاهده مى کند و شاهدان که عبارتند از خدا، پيامبر، مؤمنان و نيز اعضا وجوارح او، جملگى بر اعمال او شهادت مى دهند و راهى براى فرار از کرده خويش نخواهد داشت. امير مؤمنان مى فرمايد: «آن گاه که زمين سخت بلرزد و نشانه‏هاى هولناک قيامت تحقق پذيرد و پيروان هر دينى به آن ملحق شوند و هر پرستش‏کننده به معبود خود و هر اطاعت کننده‏اى به فرمانده خود رسد، نه چشمى برخلاف عدالت گشوده و نه قدمى بر خلاف حق آهسته بر زمين نهاده مى شود. در آن‏روز چه دليل‏هايى که باطل مى گردد و عذرهايى که پذيرفته نمى شود. پس در جست‏وجوى عذرى باش که پذيرفته شود و دليلى بجوى که استوار باشد. ازدنياى فانى براى آخرت جاويدان توشه بردار و براى سفر آخرت وسايل لازم را آماده کن».
حسابرسى انسان‏ها در قيامت
يکى از برنامه‏ هاى مهمى که تمامى پيامبران الهى پس از خداپرستى، مردم را به آن توجه مى دادند، اعتقاد به معاد بوده است؛ زيرا در سايه اعتقاد به معاد است که هدف از آفرينش تحقق مى يابد و اعمال و رفتار انسان ارزش و معنا پيدا مى کند. از اين رو ما مسلمانان معتقديم که خداوند بارى تعالى در روز قيامت، همه انسان‏ها را دوباره زنده خواهد کرد تا در پيشگاه او، به حساب اعمال و رفتارشان رسيدگى شود. اميرمؤمنان على عليه‏السلام در باره اين روز مى فرمايد: «قيامت روزى است که خداوند همه انسان‏هاى گذشته و آينده را براى رسيدگى دقيق حساب و رسيدن به پاداش اعمال، گرد آورد. پس همه فروتنانه به پاخيزند، در حالى که عرق از سر و رويشان وکنار دهانشان جارى است و زمين زير پايشان لرزان است. نيکوحال‏ترين آنان کسى است که جاى گذاشتن دو پايش را پيدا کند يا جايى براى آسوده ماندن بيابد».
ضرورت توجه به معاد
سراسر زندگى دنيا، تنها گذرگاهى است براى رسيدن به مقصد نهايى. اميرمؤمنان على عليه‏السلام در نامه‏اى به فرزندش امام مجتبى عليه‏السلام باتوجه دادن به اين مطلب مى فرمايد: «پسرم! من تو را از دنيا و تحولات گوناگون و نابودى و دست به دست گرديدنش آگاه کردم و از آخرت و آنچه براى انسان‏ها در آن‏جا فراهم است، اطلاع دادم و براى هر دو مثال‏ها زدم، تا پندپذيرى و راه و رسم زندگى بياموزى. همانا داستان آن کس که دنيا را آزمود، چونان مسافرانى است که در سرمنزلى بى آب و علف و دشوار زندگى مى کنند و قصد کوچ به سرزمينى دارند که در آنجا آسايش و رفاه فراهم است. پس مشکلات راه را تحمل مى کنند و جدايى دوستان و سختى سفر و ناگوارى غذا را با جان و دل مى پذيرند تا به جايگاه وسيع و منزلگاه امن و با آرامش قدم بگذارند. آن‏ها از سختى هاى طول سفر احساس ناراحتى ندارند و هزينه‏هاى مصرف شده را غرامت نمى شمارند و هيچ چيز براى آنان، دوست داشتنى نيست، جز آنکه به منزل امن و محل آرامش برسند».
خلقت دوباره انسان‏ها
يکى از ادعاهايى که منکران معاد بيان مى کردند، اين بود که آفرينش دوباره انسان‏ها ناممکن است؛ ليکن قرآن مجيد در پاسخ آنها مى فرمود که آيا خلقت دوباره انسان‏ها، از آفرينش نخستين آنها دشوارتر است. آرى، خداوند متعال با قدرت خويش، انسان‏ها را بار ديگر خواهد آفريد تا با حسابرسى اعمالشان، زندگى همراه با نعمت و رحمت، يانقمت وعذاب براى ايشان شروع شود. در فرمايشى از اميرمؤمنان آمده است: «تا آن زمان که پرونده اين جهان بسته شود و خواست الهى فرا رسد و آخر آفريدگان به آغاز آن بپيوندد و فرمان خدا در آفرينش دوباره در رسد، آن‏گاه آسمان را به حرکت آورد و از هم بشکافد و زمين را به شدت بلرزاند و تکان سخت دهد که کوه‏ها از جا کنده شده و در برابر هيبت و جلال پروردگارى بر يکديگر کوبيده و متلاشى شده و با خاک يکسان گردد. سپس هر کس را که در زمين به خاک سپرده شده، درآورد و پس از فرسودگى تازه‏شان گرداند و پس از پراکنده شدن، همه را گرد آورد. سپس براى حسابرسى و روشن شدن اعمال از هم جدا سازد».
ضرورت ياد قيامت و عذاب الهى
اميرمؤمنان على عليه‏السلام در سخنانى راجع به شدت عذاب الهى و آتش دوزخ چنين مى فرمايد: «مردم! شما چونان مسافران در راهيد که در اين دنيا فرمان کوچ داده شديد. دنيا خانه اصلى شما نيست. پس به جمع‏آورى زاد و توشه بپردازيد. آگاه باشيداين پوست نازک تن، طاقت آتش دوزخ را ندارد. پس به خود رحم کنيد. شما مصيبت‏هاى دنيا را آزموديد، آيا ناراحتى آدمى را بر اثر خارى که در بدنش فرورفته يا ريگ‏هاى داغ بيابان او را رنج داده ديده‏ايد؟ پس چگونه مى شود تحمل کرد که در ميان دو طبقه آتش، در کنار سنگ‏هاى گداخته، هم‏نشين شيطان باشيد؟ آيا مى دانيد وقتى مالک دوزخ بر آتش غضب کند، شعله‏ها بر روى هم مى غلتند و يکديگر را مى کوبند و آن گاه که بر آتش بانگ زند، ميان درهاى جهنم به هر طرف زبانه مى کشد».
 انسان‏ها در پيشگاه الهى
در خطبه‏اى از نهج البلاغه اميرمؤمنان على عليه‏السلام درباره زنده شدن انسان‏ها در روز قيامت و حاضر شدن آنها در محضر الهى براى پاسخگويى اعمالشان چنين آمده است: «... تا آنجا که امور زندگانى پياپى بگذرد و روزگاران سپرى شود و رستاخيز برپا گردد. در آن زمان، انسان‏ها را از شکاف گورها و لانه‏هاى پرندگان و خانه درندگان و ميدان‏هاى جنگ بيرون مى آورند و آنها با شتاب به سوى پروردگار مى روند و به صورت دسته‏هايى خاموش و صف‏هاى آرام و ايستاده حاضر مى شوند.چشم بيننده خدا آنها را مى نگرد و صداى فرشتگان به گوش مى رسد. در آن هنگام، انسان لباس نياز و فروتنى مى پوشد و مى بيند که درهاى حيله و فريب بسته شده و آرزوها قطع گرديده است. دل‏ها آرام و صداها آهسته است و عرق از گونه‏ها چنان جارى است که امکان حرف زدن نيست. اضطراب و وحشت همه را فرا گرفته، بانگى رعدآسا و گوش‏خراش، همه را لرزانده، به سوى پيشگاه عدالت براى دريافت کيفر و پاداش مى کشاند».
توصيف بهشت و جهنم
در سخنانى از امام على عليه‏السلام در توصيف بهشت و جهنم چنين آمده است: «خداوند، فرمانبرداران و اهل طاعت را در جوار رحمت خويش جاى دهد و در بهشت جاويدان قرار دهد؛ خانه‏اى که مسکن گزيدگان آن هرگز کوچ نکنند وحالات زندگى آنان تغيير نپذيرد. در آنجا دچار ترس و وحشت نشوند و بيمارى ها در ايشان نفوذ نخواهد کرد. خطراتى دامنگيرشان نمى شود و سفرى در پيش ندارند تا از منزل به منزل ديگر کوچ کنند. اما گنهکاران را در بدترين منزلگاه درآورد و دست و پاى آنها را با غل و زنجير به گردنشان درآويزد؛ چنان که سرهايشان به پاها نزديک گردد. جامه‏هاى آتشين بر بدنشان پوشاند و در عذابى که حرارت آتش آن بسيار شديد و صداى شعله‏ها هراس‏انگيز است، قرار دهد؛ جايگاهى که هرگز از آن خارج نگردد و براى اسيران آن غرامتى نپذيرند».
براى غير دنيا آفريده شده‏ ايد
اميرمؤمنان على عليه‏السلام در خطبه ‏اى مردم را به موقتى بودن زندگى دنيا توجه داده است و مى فرمايد: «اى مردم! دنيا سراى گذر و آخرت خانه جاويدان است. پس از گذرگاه خويش براى سر منزل جاودانه توشه برگيريد و پرده‏هاى خود را در نزد کسى که بر اسرار شما آگاه است، پاره نکنيد. پيش از آنکه بدن‏هاى شما از دنيا خارج گردد، دل‏هايتان را خارج کنيد. شما را در دنيا آزموده‏اند و براى غير دنيا آفريده‏اند. کسى که بميرد، مردم مى گويند: چه باقى گذاشت، اما فرشتگان مى گويند: چه پيش فرستاد؟ خدا پدرانتان را بيامرزد، مقدارى از ثروت خود را جلوتر بفرستيد تا در نزد خدا باقى ماند و همه را براى وارثان مگذاريد که پاسخگويى آن بر شما واجب است».
فراهم نمودن زاد و توشه
در فرمايشى از اميرمؤمنان على عليه‏السلام خطاب به فرزند گرامى شان امام مجتبى عليه‏السلام درباره ضرورت توجه به منازل مختلفى که پس از مرگ در پيش روى انسان است و نيز تلاش و کوشش در راه فراهم آوردن زاد و توشه براى اين مسافرت بسيار مهم چنين آمده است: «بدان! راهى پر مشقت و بس طولانى در پيش روى دارى و در اين راه، بدون تلاش بايسته و فراوان و زاد و توشه و سبک کردن بار گناه، موفق نخواهى بود. بيش از تحمل خود بار مسئوليت بر دوش منه که سنگينى آن براى تو عذاب‏آور است. اگر مستمندى را ديدى که توشه‏ات را تا قيامت مى برد و فردا که به آن نياز دارى به تو باز مى گرداند، کمک او را غنيمت بشمار و زاد و توشه را بر دوش او بگذار و اگر قدرت مالى دارى، بيشتر انفاق کن و همراه او بفرست؛ زيرا ممکن است روزى در رستاخيز در جست‏وجوى چنين فردى باشى و او را نيابى. به هنگام بى نيازى، اگر کسى از تو وام خواهد، غنيمت بشمار تا در روز سختى و تنگدستى به تو باز گرداند. بدان که در پيش روى تو، گردنه‏هايى وجود دارد که در آن، حال سبکباران به مراتب بهتر از سنگين‏باران است».
ناگهانى بودن مرگ
يکى از ويژگى هاى مهم مرگ، ناگهانى بودن آن است. هيچ کس نمى داند چه روز و چه ساعتى اجل او فرا مى رسد و از اين دنيا رخت بر مى بندد. چه بسيار افرادى که در کمال سلامت روز را شروع کردند و تا غروب آن روز اجلشان فرا رسيد، در حالى که هيچ کس احتمال چنين اتفاقى را نمى داد. از اين رو انسان بايد هميشه آمادگى لازم را براى مسافرت آخرت داشته باشد. در فرمايشى از اميرمؤمنان عليه‏السلام آمده است: «چه بسيار کسانى که در آغاز روز بودند و به شامگاه نرسيدند و چه بسيار کسانى که در آغاز شب بر اوحسد مى بردند و در پايان شب عزاداران به سوگش نشستند».
گويى زندگى دنيا، يک روز بود
اميرمؤمنان على عليه‏السلام درباره زودگذر بودن عمر هشدار داده، مى فرمايد: «اى بندگان! خدا را خدا را، پرواکنيد که دنيا با قانونمندى خاصى مى گذرد. شما با قيامت به رشته‏اى اتصال داريد؛ گويا نشانه‏هاى قيامت آشکار مى شود و شما را در راه خود متوقف کرده با زلزله‏هايش سر رسيده است و سنگينى بار آن را بر دوش شما نهاده، رشته پيوند مردم با دنيا را قطع کرده و همه را از آغوش گرم دنيا خارج ساخته است. گويى يک روز بود و گذشت يا ماهى بود و سپرى شد. تازه‏هاى دنيا کهنه شد و فربه‏هايش لاغر گرديدند. سپس به سوى جايگاهى تنگ، در ميان مشکلاتى بزرگ و آتشى پر شراره مى روند که صداى زبانه‏هايش وحشت‏زا، شعله‏هايش بلند و غرشش پرهيجان و گدازنده است. ... در آن ميان، پرهيزکاران از کيفر و عذاب در امانند و از سرزنش‏ها آسوده و از آتش به دور و در خانه‏هاى امن الهى، از جايگاه خود خشنودند».
عبرت از گذشتگان
مطالعه و تأمّل در زندگى گذشتگان، همواره در بردارنده نکات آموزنده اخلاقى و تربيتى است. مشاهده مى کنيم آنها که همواره بر شوکت، قدرت و ثروت خويش مغرور بودند و دست به هر ستمى مى زدند، اکنون در گوشه‏اى از اين زمين پهناور زير انبوهى از خاک رها شده‏اند و روحشان در عالم برزخ پاسخگوى رفتار و اعمالشان است. امام على عليه‏السلام دراين باره مى فرمايند: «همانا گذشتگان را ديدى که ثروت‏ها اندوختند و از فقر و بيچارگى وحشت داشتند و با آرزوهاى طولانى فکر مى کردند در امانند و مرگ را دور مى پنداشتند، ديدى چگونه مرگ بر سرشان فرود آمد و آنان را از وطنشان بيرون راند؟... آيا نديديد آنان را که آرزوهاى دور و دراز داشتند و کاخ‏هاى استوار مى ساختند و مال‏هاى فراوان مى اندوختند، چگونه خانه‏هايشان گورستان شد واموال جمع‏آورى شده‏شان تباه و پراکنده و از آنِ وارثان گرديد و زنان آنها با ديگران ازدواج کردند؟ آنها نه مى توانند چيزى به نيکى هاشان بيفزايند ونه از گناه توبه کنند».
آمادگى براى سفر آخرت
هر انسان عاقلى که سفرى در پيش داشته باشد، از مدت‏ها قبل آمادگى هاى لازم و نيز زاد و توشه اين سفر را فراهم مى آورد تا بتواند در کمال موفقيت و سلامت اين سفر را پشت سر بگذارد. حال اين سؤال مهم مطرح مى شود که آيا شايسته نيست انسان براى مهم‏ترين و حساس‏ترين سفرى که در زندگى پيش روى خود دارد، زاد و توشه‏اى نيکو و شايسته فراهم آورد. اميرمؤمنان على عليه‏السلام در سخنانى مى فرمايد: «وابستگى به دنيا را کم کنيد و با زاد و توشه نيکو به سوى آخرت باز گرديد که پيشاپيش شما گردنه‏اى سخت و دشوار و منزلگاه‏هايى ترسناک وجود دارد که بايد در آن جاها فرود آييد و توقف کنيد. آگاه باشيد که فاصله نگاه‏هاى مرگ بر شما کوتاه است و گويا هم اکنون چنگال‏هايش را در جان شما فرو مى بَرَد. کارهاى دشوار دنيا، مرگ را از يادتان برده و بلاهاى طاقت‏فرسا، آن را از شما پنهان داشته است. پس پيوندهاى خود را با دنيا قطع کنيد و از پرهيزکارى کمک بگيريد».
از دگرگونى روزگار عبرت بگيريد
گذشت زمان و گذر عمر، به انسان‏ها هشدار مى دهد که خويشتن را براى مسافرت آخرت و کوچ کردن از اين سراى فانى آماده سازند؛ زيرا عالم قبر و برزخ و پس از آن قيامت، منزلگاه‏هاى بسيار حساس و مهمى است که بدون آمادگى براى انسان‏ها بسيار سخت و وحشتناک خواهد بود. اميرمؤمنان على عليه‏السلام در سخنانى راجع به اين مسئله مى فرمايد: «فردا به امروز نزديک است. امروز با آنچه در آن است مى گذرد و فردا مى آيد و بدان مى رسد؛ گويى هر يک از شما در دل زمين به خانه مخصوص خود رسيده و در گودالى که کنده‏اند، آرميده‏ايد. وه که چه خانه تنهايى و چه منزل وحشتناکى و چه سيه‏چال غربتى! گويى هم‏اکنون بر صور اسرافيل دميده‏اند و قيامت فرا رسيده و براى قضاوت و حسابرسى قيامت بيرون شده‏ايد. پندارهاى باطل دور گرديده، بهانه‏ها از ميان برخاسته و حقيقت‏ها براى شما آشکار شده و شما را به آنجا که لازم بود کشانده‏اند. اگر چنين است، از عبرت‏ها پند گيريد و از دگرگونى روزگار عبرت پذيريد و از هشدار دهندگان بهره‏مند گرديد.»
توصيف مرگ
اگر انسان اندکى به واقعيت مرگ بينديشد و باور کند که دير يا زود از اين سراى فانى کوچ خواهد کرد، ديگر تحت تأثيرخواهش‏هاى نفسانى خويش قرار نخواهد گرفت و هرگز به لذت‏هاى فانى و زودگذر دنيا دل خوش نخواهد شد؛ بلکه همواره با اعمال نيک به فراهم آوردن زاد و توشه براى سفر آخرت همت خواهد گمارد. اميرمؤمنان در سخنانى، اين گونه به توصيف «مرگ» پرداخت است: «مرگ، نابود کننده لذت‏ها و خواهش‏هاى نفسانى و دور کننده اهداف شماست. مرگ، ديدار کننده‏اى دوست نداشتنى، هماوردى شکست‏ناپذير و کينه‏توزى است که بازخواست نمى شود. دام‏هاى خود را هم‏اکنون بر دست و پاى شما آويخته و سختى هايش شما را فرا گرفته و تيرهاى خود را به سوى شما پرتاب کرده است. قهرش بزرگ، دشمنى اش پياپى و تيرش خطاناپذير است. چه زود است که سايه مرگ، شدت دردهاى آن، تيرگى هاى لحظه جان کندن، بيهوشى سکرات مرگ، ناراحتى و خارج شدن روح از بدن، تاريکى چشم پوشيدن از دنيا و تلخى خاطره‏ها شما را فرا گيرد».
 مرگ از شما غفلت نمى کند
انسان چه بخواهد و چه نخواهد، مرگ و اجلش فرا خواهد رسيد و هرگز براى هميشه در اين دنيا زندگى نخواهد کرد. حتى انبياى الهى که بهترين بندگان خدا بودند، پس از چند سال زندگى در اين دنيا، از اين جهان رخت بربستند.
اميرمؤمنان على عليه‏السلام در اين باره مى فرمايد: «مردم! شما را به يادآورى مرگ سفارش مى کنم. از مرگ کمتر غفلت کنيد. چگونه آن را فراموش مى کنيد، در حالى که شما را فراموش نمى کند؟ چگونه طمع مى ورزيد، در حالى که به شما مهلت نمى دهد؟ مرگ گذشتگان براى عبرت شما کافى است. آنها را به گورشان بردند، بى آنکه بر مرکبى سوار باشند. ايشان را در قبر فرود آوردند، بى آنکه خود فرود آيند. چنان از ياد رفتند، گويى از آباد کنندگان دنيا نبودند و آخرت همواره خانه‏شان بود. ... از چيزهايى که با آنها مشغول بودند جدا شدند و آنجا را که سرانجامشان بود، ضايع کردند. اکنون نه قدرت دارند از اعمال زشت خود دورى کنند و نه مى توانند عمل نيکى بر نيکى هاى خود بيفزايند».
ضرورت ياد مرگ
به ياد مرگ بودن، يکى از عوامل بسيار مهم و تأثيرگذار در رشد و تکامل اخلاقى آدمى است؛ زيرا انسانى که همواره به ياد مرگ باشد، ظواهر فريبنده دنيا او را از مسيرحق و حقيقت منحرف نمى سازد. از اين رو اميرمؤمنان على عليه‏السلام در نامه‏اى به فرزند برومندش امام حسن عليه‏السلام مى نويسد: «پسرم! بدان تو براى آخرت آفريده شدى نه دنيا. براى رفتن از دنيا، نه پايدار ماندن درآن. براى مرگ، نه زندگى جاودانه در دنيا که هر لحظه ممکن است از دنيا کوچ کنى و به آخرت در آيى. تو شکار مرگى که فرارکننده آن نجاتى ندارد. هر که را بجويد به او مى رسد و سرانجام او را مى گيرد. از مرگ بترس. نکند زمانى سراغ تو را گيرد که در حال گناه يا در انتظار توبه کردن باشى و مرگ مهلت ندهد و بين تو و توبه فاصله اندازد که دراين حال خود را تباه کرده‏اى.
پسرم! فراوان به يادمرگ باش و به ياد آنچه به سوى آن مى روى و پس از مرگ در آن قرار مى گيرى تا هنگام ملاقات با مرگ، از هر نظر آماده باشى. نيروى خود را افزون کن و کمر همت را بسته نگهدار که ناگهان نيايد و مغلوبت نسازد».
تاريکى و وحشت قبر
اميرمؤمنان على عليه‏السلام در سخنانى راجع به قبر و دشوارى هاى آن چنين مى فرمايد: او را در سرزمين مردگان مى گذارند و در تنگناى قبر تنها خواهد ماند. حشرات درون زمين، پوستش را مى شکافند و خشت و خاک گور بدن او را مى پوساند. تند بادهاى سخت آثار او را نابود مى کند و گذشت شب و روز، نشانه‏هاى او را از ميان برمى دارد. بدن پس از آن همه طراوت متلاشى مى گردد و استخوان‏ها بعد از آن همه سختى و مقاومت پوسيده مى شود و روح درگرو سنگينى بار گناهان است. آنجاست که به اسرار پنهان يقين مى کند، اما نه بر اعمال نيکش چيزى اضافه مى شود و نه مى تواند از اعمال زشت توبه کند».
پيام مردگان
زيارت قبرمؤمنان، يکى از اعمال مستحبى است که در روايات اسلامى بسيار بر آن تأکيد شده است؛ زيرا اين زيارت، نه تنها براى انسان زيارت کننده پاداش به همراه دارد، بلکه يادآورى و تذکرى براى اوست تا براى لحظاتى در احوالات آنان بينديشد و عبرت بگيرد. اميرمؤمنان على عليه‏السلام درسخنانى در اين باره مى فرمايد: «حال اگر چه آثارشان نابود و اخبارشان فراموش شده، اما چشم‏هاى عبرت بين آنها را مى نگرد و گوش جان اخبارشان را مى شنود که با زبان ديگرى با ما حرف مى زنند و مى گويند: چهره‏هاى زيبا، پژمرده و بدن‏هاى ناز پرورده، پوسيده شد. بر اندام خود لباس کهنگى پوشانده‏ايم و تنگى قبرما را در فشار گرفته، وحشت و ترس را از يکديگر به ارث برده‏ايم و خانه‏هاى خاموش قبر بر ما فرو ريخته و زيبايى هاى اندام ما را نابود و نشانه‏هاى چهره‏هاى ما را دگرگون کرده است. اقامت ما در اين خانه‏هاى وحشت‏زا طولانى است؛ نه از مشکلات رهايى مى يابيم ونه از تنگى قبر گشايشى فراهم مى شود».
منبع: ماه نامه  گلبرگ - 1384 - شماره 66، شهريور