عوامل زمینه ساز جنگ جمل
نظری منفرد گفت: حدود ۴ ماه بیشتر از بیعت با امام علی (علیه السلام) نگذشته بود که تحمّل عدالت آن حضرت بر گروهی از مستکبران، سخت و آمد و مخالفت‌ها از سوی آنان شروع شد.
خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: این روزها در تقویم قمری مصادف با زمان وقوع جنگ جمل است. حدود چهار ماه بیشتر از بیعت با امیرمؤمنان علی علیه السلام نگذشته بود که تحمّل عدالت آن حضرت بر گروهی از مستکبران، سخت و ناگوار آمد و مخالفت‌ها از سوی آنان شروع شد. «معاویه» در شام پرچم مخالفت را بر افراشت و حاضر به پذیرش بیعت نبود و برای رویاروی با حضرت آماده جنگ می‌شد. امام علی علیه السلام به فرمانداران خود در سه شهر «کوفه» و «بصره» و «مصر» نامه نوشت تا نیروهای جنگی خود را برای مقابله با «معاویه» اعزام دارند. در این گیر و دار «طلحه» و «زبیر» به بهانه سفر عمره، راهی «مکّه» شدند و در «مکّه»، جناب عایشه را که از بیعت با آن حضرت ناراضی بود با خویش همراه کردند و به عنوان هواداری از خون عثمان به سمت «بصره» حرکت نمودند. قرائن به خوبی گواهی می‌داد که آنها نه در فکر خوانخواهی «عثمان» بودند و نه دلسوزی برای اسلام، زیرا قاتلان «عثمان» در «بصره» نبودند؛ بعلاوه لازمه هواداری از «عثمان» مخالفت با امیرمؤمنان (علیه السلام) نبود، علاوه بر این «طلحه» خود از سران مبارزان بر ضدّ «عثمان» بود.
جنگ جمل باعث انتقال مرکز خلافت مسلمین از مدینه به کوفه در عراق شد و به‌علت بروز درگیری بین چند تن از صحابه و شخص حاکم اسلامی، زمینه‌ای برای ظهور برخی نظریه‌های جدید کلامی و فقهی میان مذاهب اسلامی در باب سیاست گشت.
حجت الاسلام علی نظری منفرد، کارشناس سیره اهل بیت علیهم السلام پژوهشگر تاریخ اسلام در گفتگو با خبرنگار مهر در خصوص علل و زمینه‌های جنگ جمل عنوان کرد: امام علی (علیه السلام) در ذیحجه سال ۳۵ هجری قمری، در پی اصرار و اتفاق‌نظر مردم از جمله مهاجران و انصار؛ زمام خلافت را به دست گرفت. طلحه و زبیر که نخست چشم به خلافت دوخته بودند، وقتی موفق نشدند و خلافت به امام علی (علیه السلام) رسید، انتظار داشتند به فرمانروایی ولایات برسند. طلحه و زبیر از امام علی (علیه السلام) خواستند که امارت کوفه و بصره را به آنان دهد، ولی امام (علیه السلام) رضایت دادن به ولایت طلحه و زبیر بر کوفه و بصره را همانند رضایت دادن به معاویه در شام دانست و با این خواسته آنان مخالفت کرد.
جنگ جمل چگونه اتفاق افتاد؟
نظری منفرد افزود: حدود ۴ ماه بیشتر از بیعت با امام علی (علیه السلام) نگذشته بود که تحمّل عدالت آن حضرت بر گروهی از مستکبران، سخت و آمد و مخالفت‌ها از سوی آنان شروع شد. معاویه در شام پرچم مخالفت را بر افراشت و حاضر به پذیرش بیعت نبود و برای رویاروی با امام آماده جنگ می‌شد. حضرت علی (علیه السلام) به فرمانداران خود در سه شهر کوفه و بصره و مصر نامه نوشت تا نیروهای جنگی خود را برای مقابله با معاویه اعزام دارند.
عوامل زمینه ساز جنگ جمل
نظری منفرد با بیان اینکه در این هنگام طلحه و زبیر به بهانه سفر عمره، راهی مکّه شدند، گغت: آنان در مکه، عایشه را که از بیعت با آن حضرت ناراضی بود با خویش همراه کردند و به عنوان هواداری از خون عثمان به سمت بصره حرکت نمودند. قرائن به خوبی گواهی می‌داد که آنها نه در فکر خوانخواهی «عثمان» بودند و نه دلسوزی برای اسلام، زیرا قاتلان «عثمان» در «بصره» نبودند; بعلاوه لازمه هواداری از «عثمان» مخالفت با امیرالمومنین (علیه السلام) نبود، علاوه بر این «طلحه» خود از سران مبارزان بر ضدّ «عثمان» بود.
حدود ۴ ماه بیشتر از بیعت با امام علی (علیه السلام) نگذشته بود که تحمّل عدالت آن حضرت بر گروهی از مستکبران، سخت و آمد و مخالفت‌ها از سوی آنان شروع شد. معاویه در شام پرچم مخالفت را بر افراشت و حاضر به پذیرش بیعت نبود و برای رویاروی با امام آماده جنگ می‌شد
وی تصریح کرد: روشن است که هدف آنها از پیمان شکنی علی رغم بیعت با امام علی (علیه السلام)، رسیدن به جاه و مقام بود و سرانجام همراه با عایشه در ماه ربیع ربیع‌الثانی سال ۳۶، شهر بصره را با نیرنگ تصرف کرده و با گمراه ساختن مردم بصره برای خود بیعت گرفتند و شکاف دیگری در پیکر جامعه اسلامی وارد ساختند. امیرالمومنین (علیه السلام) که از این امر به خوبی آگاه بود، با همان لشکری که برای دفع توطئه شامیان آمده کرده بود به سوی بصره حرکت کرد و نامه‌ای به ابو موسی اشعری، فرماندار کوفه برای تقویت این سپاه نوشت، گرچه ابوموسی به ندای امام پاسخ مثبت نداد ولی در نهایت حدود نه هزار نفر از کوفه به سوی امام حرکت کردند و در ماه «جمادی الثانی» دو لشکر با هم روبه رو شدند و به نقل «تاریخ یعقوبی» این جنگ تنها چهار ساعت طول کشید که لشکر طلحه و زبیر در هم شکست و از آن جا که برای تحریک مردم بصره، عایشه، همسر پیامبر (ص) را بر شتری سوار کرده بودند، این جنگ «جنگ جمل» نامیده شد. مقاومت لشکر مخالف، در اطراف شتر عایشه بسیار سرسختانه بود. در این هنگام امام (علیه السلام) فرمود: «تا شتر سرپاست جنگ ادامه خواهد یافت، شتر را پی کنید» چنین کردند و شتر از پا درآمد و جنگ به پایان رسید، طلحه و زبیر هر دو به قتل رسیدند (طلحه در میدان جنگ به وسیله یکی از همرزمانش یعنی مروان، و زبیر در بیرون صحنه) و روز اوّل «ماه رجب» بود که امیرمؤمنان علی (علیه السلام)، عایشه را به خاطر احترام پیامبر (ص) محترمانه به مدینه فرستاد.
این کارشناس سیره اهل بیت (علیه السلام) گفت: در این جنگ به گفته برخی ده هزار نفر و به روایتی هفده هزار نفر از طرفین کشته شدند و با این ضایعه عظیم نخستین مخالفت جدّی، درهم شکسته شد و مسئولیّت آن برگردن آتش افروزان جنگ قرار گرفت.
نقش معاویه در جنگ جمل
وی افزود: به باور علامه طباطبایی، طلحه و زبیر، به تحریک معاویه دست به برپایی جنگ جمل زدند و طلحه و زبیر و یعلی بن منبه، با دستور سری معاویه در مکه جمع شده و مردم را علیه امام علی تحریک کردند. بنا بر گزارش ابن أبی الحدید، پس از آن که علی (علیه السلام) برای معاویه نامه نوشت و از او درخواست بیعت کرد، معاویه نامه‌ای به زبیر نوشت که در آن آمده بود: «همانا از مردم شام برای تو بیعت گرفتم، آنان دعوت مرا پذیرفتند و گروه گروه جمع شدند، پس کوفه و بصره را دریاب، مبادا پسر ابوطالب بر تو پیشی گیرد، چراکه مهم‌تر از این دو شهر وجود ندارد، پس از تو برای طلحه بیعت گرفتم، خون‌خواهی عثمان را آشکار کنید و مردم را به‌سوی آن بخوانید.»
حجت الاسلام منفرد خاطرنشان کرد: بنابر روایات طلحه و زبیر، برای پیش‌برد مقاصد خود، از عایشه، که پیش از قتل عثمان برای عمره به مکه رفته بود، درخواست کردند که به خون‌خواهی عثمان و انتقام از کشندگان وی، که اکنون از یاران نزدیک علی و سرداران او شده‌اند، با آنان همراه شود. پس از مدتی، سرانجام، عایشه خواست آنان را پذیرفت.
وی در ادامه عنوان کرد: زبیر پسر عمه پیامبر (ص) و امام علی (علیه السلام) و شوهر خواهر عایشه بود. پسرش، عبدالله، نقش عمده‌ای در همراه ساختن عایشه با طلحه و زبیر و برافروختن آتش جنگ ایفا کرد.
این استاد تاریخ اسلام تصریح کرد: طلحه و زبیر و دیگر جدایی‌طلبان که می‌دانستند کارشان بدون عایشه همسر رسول خدا (ص)، که مورد توجه مردم بود به نتیجه نمی‌رسد با کسب موافقت عایشه سپاهی فراهم ساختند. عبدالله بن عامر بن کُرَیز و یعلی بن امیه نیز با اموال و شترهای بسیار (بنابر بعضی اخبار، با ۶۰۰ شتر و ششصد هزار درهم یا دینار) که خراج یمن بوده است٬ از یمن به آنان پیوستند و همه در خانه عایشه گرد آمدند.
علل جنگ جمل از دیدگاه اصحاب جمل
وی افزود: براساس روایات در خصوص عوامل بروز جنگ جمل، دو دیدگاه وجود دارد، دیدگاه نخست به بیان نظرات اصحاب جمل می‌پردازد و دیدگاه دوم به بیان نظرات امام علی (علیه السلام) و اصحابش. بنابراین اصحاب جمل، معتقد بودند، عایشه بعد از بیعت مردم با علی (علیه السلام) در اجتماع مردم مکه حضور یافت و چنین گفت: ای جمعیت مسلمانان، همانا عثمان مظلوم کشته شد. این سخن عایشه ظاهراً سنگ بنای مخالفت وی با امیرالمؤمنین (علیه السلام) شد و غالباً این علت به عنوان بهانه‌ی اصلی خروج عایشه و اعوانش علیه امام علی (علیه السلام) مطرح می‌شود و چون آنها علی (علیه السلام) را سبب اصلی قتل عثمان می‌دانستند؛ از این‌رو علیه او قیام نمودند. همچنین برخی از علمای معتزله معتقدند که عایشه و یارانش قصد امر به معروف و نهی از منکر داشتند.
وی در این خصوص گفت: طلحه در خطبه‌ای که بین مردم بصره ایراد کرد، چنین وانمود کرد که قیام او برای خلافت و ملک نیست، بلکه او قصد دارد از مردم بصره کمک بگیرد تا همگی برای اصلاح امت پیامبر (ص) کوشش کنند و طاعت خدا را رواج دهند. همان‌طور که ذکر شد، به طور عموم در اکثر خطبه‌هایی که از عایشه و طلحه نقل شده، قتل عثمان و خون‌خواهی او مهم‌ترین علت پیمان‌شکنی ذکر گردیده است. امّا به موارد دیگری نیز می‌توان اشاره نمود. از جمله اینکه طلحه، حکومت علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) را مطابق با رویه‌ی خلفای سابق نمی‌دانست و به اینکه علی (علیه السلام) با او در کارها مشورت نمی‌نمود، معترض بود.
دیدگاه امام علی (علیه السلام) در مورد جنگ جمل
حجت الاسلام منفرد عنوان کرد: از سخنان آن‌حضرت به خوبی متوجه می‌شویم عامل انسانی مهم جنگ جمل، کسی جز طلحه و زبیر نبودند، و عایشه در این بین بیشتر مورد سو استفاده قرار گرفت. ایشان در خطبه‌ی ۱۴۸ نهج‌البلاغه چنین توضیح می‌دهد: «هر کدام از طلحه و زبیر امیدوار است که حکومت را به دست آورد و دیده به آن دوخته و رفیق خود را به حساب نمی‌آورد. حضرت در خطبه‌ای ضمن فرمان آماده باش به مردم می‌فرماید: «همانا طلحه و زبیر بیعت و عهد را نقض کرده و عایشه را از خانه‌اش بیرون کشیده‌اند تا فتنه بپا کنند و خون‌ریزی راه بیاندازند».
نفاق و دورویی طلحه و زبیر عامل اصلی جنگ جمل
این پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به اینکه نفاق و دورویی طلحه و زبیر از دیگر عوامل زمینه ساز این جنگ بود عنوان کرد: طلحه و زبیر؛ امیدوار بودند که علی (علیه السلام) در امور با آنها مشورت نماید؛ چرا که این دو خود را با علی (علیه السلام) در رتبه و مقام مساوی و حتی بالاتر می‌دانستند، آنها امیدوار بودند که با مرگ عثمان، بخشی از حکومت را به دست گیرند، لیکن هیچ‌کدام از این امور تحقق نیافت و این سبب شد که خصومت قبلی این دو با امیرالمؤمنین (علیه السلام) آشکار گردد. علی (علیه السلام) در خطبه‌ی ۱۳ نهج‌البلاغه دین این عده را دورویی می‌داند.
وی در ادامه تصریح کرد: براساس نقل‌هایی که در روایات وجود دارد، اولاً در اکثر طعن‌ها و سرزنش‌هایی که از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نسبت به اصحاب جمل وارد شده، ایشان روی سخنشان با طلحه و زبیر است. حضرت مسبب اصلی جنگ را این دو می‌داند. و به عبارت دیگر، عایشه نقش فرعی در این غائله داشته و از سوی آنها مورد سو استفاده قرار گرفت.
منفرد افزود: هیچ‌یک از دلیل‌هایی که اصحاب جمل برای کارشان ذکر نموده‌اند موجّه نیست. بویژه وقتی که بدانیم قتل و خون‌خواهی عثمان بهانه‌ای بیش نبود؛ چرا که عایشه با عثمان نیز چندان رابطه خوبی نداشت. نقل شده است که عایشه پیراهن رسول خدا (ص) را نزد عثمان می‌برد و به او می‌گوید: هنوز رطوبت کفن رسول خدا (ص) خشک نشده که تو چنین، احکام او را تحریف می‌کنی.
