از موضوعات اساسي و مباحث حياتي نهج البلاغه- که جملگي از مسائل اساسي جامعه انساني محسوب مي گردد- مسأله امامت و رهبري است. علي (علیه السلام ) در سخنان و رهنمودهاي ارزنده خويش در نهج البلاغه به بيان ابعاد مختلف اين مساله پرداخته اند:

اولاً: ضرورت آن را در اجتماعي بشري مطرح فرموده اند؛
ثانياً: در ارتباط با همين لزوم و ضرورت رهبري، به امامت و پيشوايي صالح و حق، و نيز به رهبري ناشايسته و ناحق پرداخته اند؛
ثالثاً: معيارها و شاخصهاي امامت و رهبري حق و درست را به طور دقيق مشخص کرده و نشانه هاي رهبري فاسد و امامت جور را نيز متذکر شده اند؛
رابعاً: التزام و تعهد به رهبران جامعه را به آن معيارها و خط مشي ها لازم دانسته اند؛
خامساً: اطاعت مردم و گردن نهادن ملت به رهبري حق و صالح را وظيفه همگان برشمرده اند؛ و سرانجام ايجاد مدينه فاضله را بر اساس ارزشهاي والاي انساني ممکن و ميسر دانسته اند.
مولاي متقيان (علیه السلام ) با بيان ابعاد مختلف اين مبحث مهم، پژوهشگران اين وادي را در برابر دريايي از معارف، قرار داده اند. امام (علیه السلام ) با توجه به واژگان امامت، امارت، حکومت، ولايت، قيادت، خلافت و مشتقّات آنها، مطالبي در خور توجه ارائه فرموده، و اهميت مساله رهبري و امامت را در بعد وسيع و گسترده اي مورد توجه قرار داده اند، زيرا از نظر مولا(علیه السلام ) هر مسئول و صاحب مقامي، نوعي قيادت و رهبري را بر عهده دارد، خواه در رأس هرم قدرت و حاکميت قرار داشته باشد و يا در سلسله مراتب پايين تري چون وزارت، امارت، استانداري، فرمانداري، و يا هر مقام ديگري از کارگزاري دولت و حکومت.
در اين فرصت برآنيم تا تحت همان عناوين ياد شده، به پژوهش بپردازيم و از خداوند متعال توفيق اصابت نظر و تکميل عمل را مي طلبيم.

ضرورت امامت و رهبري
علي(علیه السلام )، آن پيشواي صالح و رهبر برحق، ضرورت امامت و لزوم رهبري را در جامعه بشري بر اساس ضرورت زندگي اجتماعي در بياني شيوا و جمله اي بليغ و رسا چنين مطرح فرموده است:

«اِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ اَمِيرٍ بَرٍّ اَو فَاجِرٍ يَعْمَلُ فِي اِمْرَتِهِ الْمُؤمِنُ وَ يَسْتَمْتِعُ فِيهَا الْکَافِرُ وَ يُبَلِّغُ اللهُ فِيهَا الَاجَلَ وَ يُجْمَعُ بِهِ الفَيءُ وَ يُقَاتَلُ بِهِ الْعَدُوُّ وَ تَاْمَنُ بِهِ السُّبُلُ وَ يُوْخَذُ بِهِ لِلضَّعِيفِ مِنَ الْقَوِيِّ حَتَّي يَسْتَرِيِحَ بَرُّ وَ يُسْتَرَاحَ مِنْ فَاجِرٍ». (1)
بي ترديد و ناگزير، براي مردم امير و راهبري لازم است. خواه نيکوکار و صالح، و يا نابکار و فاجر، تا انسان مؤمن در پرتو حکومت امام صالح، به کار و کوشش بپردازد، و شخص کافر در سايه حکومت حاکمان جور بهره و لذّت برده و کام بگيرد، و خداوند اجلها را طي حکومتها به انجام مي رساند. با حاکميت رهبران است که ماليات فيء گردآوري مي شود و با دشمن کارزار و راهها امن مي گردد و حق ضعيف از قوي گرفته مي شود تا اينکه انسان نيکوکار، آرام مي گيرد و به طور کلي مردم از آسيب و گزند مردمان شرور و فاجر راحت مي شوند و در امان مي مانند.
اين کلام مولا اميرالمؤمنين(علیه السلام ) در ردّ دعوي پوچ خوارج است که به نوعي به آنارشيسم گرويده و تحت عنوان دلفريب «لا حکم الّا لله» مدعي آن بودند که نبايد در ميان بشر، امارت و فرمانروايي و حکومت باشد و به طور کلي رهبري و امامت را نفي مي کردند و با اين فکر خام بين رهبري حق و عدالت و حکومت جور و ستم، فرقي قائل نبودند، و چنانکه تاريخ خاطرنشان مي سازد اين جماعت گرد هم آمدند و به تبادل نظر پرداختند!و فساد جامعه آن روز را معلول حکومت حاکمان وقت دانستند و توطئه ترور آنان را چيدند هرچند که به دنبال اين توطئه، فقط اميرالمؤمنين (علیه السلام ) به شهادت رسيد و بقيه جان سالم به در بردند.
به هر حال، علي(علیه السلام ) اين فکر خام را بسيار سخيف دانسته و در جايي ديگر همين مضمون را با عباراتي کوتاهتر چنين بيان فرموده است:
«اَمَّا الْاِمْرَهُ الْبَرَّهُ فَيَعْمَلُ فِِيهَا التَّقِيُّ وَ اَمَّا الْاِمْرَهُ الْفَاجِرَهُ فَيَتَمَتَّعُ فِيهَا الشَّقِيُّ». (2)
در امارت و حکمروايي حق و نيکو، انسان با تقوا بکار مي پردازد، و اما در حکومت و فرمانروايي فاسد و فاجر، شخص بدبخت و شرور، کامروا مي شود.
خلاصه مفاد اين جمله و جمله نخستين، آن است که به هر حال امامت و رهبري و حکومت و زمامداري در جامعه بشري ضرورت دارد و اگر تشکيلات رهبري حق و حکومت صالح راه نيفتند و طرح آن پياده نشود، بدون شک حکومتي ناصالح و فاسد روي کار خواهد آمد و زمام رهبري و مديريت جامعه را به دست خواهد گرفت، چنانکه خود خوارج در طول تاريخ چه در زمان علي (علیه السلام ) و يا در قرون متأخر کاملاً تشکيلاتي عمل کرده و تحت پوشش نوعي رهبري و زعامت قرار گرفتند. آنان در آغاز در اطراف ذوالثديه در نهروان گردآمدند و تحت پوشش رهبري او، بر امام برحق شوريدند و آشفتگي هايي را به وجود آوردند و در اعصار بعد هم افرادي به عنوان رهبران اين جريان، پيش افتادند و رخدادهاي تلخي را در جهان اسلام موجب گشتند. چنانکه در صفحات بعد اشاره خواهيم کرد، حکومت و رهبري آنان مصداقي بارز از مصاديق رهبري فاسد و حکومتهاي ناصالح است.
ضرورت حکومت و لزوم وجود تشکيلات در نظام اجتماعي بشري آن اندازه واضح است که فيلسوف پرآوازه يونان ارسطو مي گويد:
«انساني که بتواند بدون نظامات اجتماعي و حکومت زندگي کند يا حيوان است يا خدا». (3)
يعني حکومت و زعامت براي انسان- که موجودي اجتماعي است- امري حتمي و ضروري است و فقط خداوند متعال است که از اين اصل مستثني مي باشد و نيز حيوانات که جامعه ندارند و در صورت اجتماع در ميان آنان تنها قانون جنگل حکمفرماست و بدون حکومت و رهبري مي زيند.
علي(علیه السلام ) در بياني ديگر نبود يک حکومت توانمند و وجود خودمحوري ها و منيّت هاي فردي را از موجبات تباهي انسان برشمرده و سرانجام به اصلي ترين عامل هلاکت و شقاوت بشر اشاره فرموده است:
«کَاَنَّ کُلَّ امْرِيءٍ مِنْهُمْ اِمَامُ نَفْسِهِ قَدْ اَخَذَ مِنْهَا فِيمَا يَرَي بِعُرِّي ثِقَاتٍ وَ اَسْبَابٍ مُحْکَمَاتٍ». (4)
گويا هر شخصي از ايشان، (در آن اجتماع گسيخته و هرج و مرج) رهبر و پيشواي خويشتن است و به زعم خود به رشته ناگسستني و وسايل محکم چنگ زده است.
به تصور ما همين اندازه بيانات مولي(علیه السلام ) در اثبات لزوم و ضرورت حکومت و رهبري در جامعه بشري کافي است، ليکن اشاره به اين نکته نيز خالي از فايده نيست که در تفکرات نوين و در قرون اخير عده اي که درباره نظامات سياسي، شديداً به يک بعدنگري گرفتار آمده و حکومت و دولت را از يک زاويه، مورد مداقه قرار داده اند، و لذا منحرف گشته و به سرنوشتي همچون سرنوشت خوارج در عالم اسلام دچار گشته اند.
کارل مارکس مي گويد:
«دولت اساساً آلت سرمايه دار يا ارکان کاپيتاليست و ابزار کشمکش طبقاتي است و نيرويي است که بوسيله آن، طبقات تحت استثمار در زنجيرانقياد و بندگي گرفتار آمده اند». (5)
ملاحظه مي کنيد که اين کلام مارکس از چند نظر قابل نقد و بررسي است:
اولاً کمونيستها با وجود چنين تعريفي خود صاحب حکومت و دولتي گشته اند آنان دولت و حکومت خود را چگونه بايد تعريف کنند و با وجود تحولات عظيم و بنياديني که در اردوي سوسياليزم و مارکسيسم و کمونيسم در عرصه ما بوجود آمده بايد به اين نتيجه رسيد که حکومت مارکسيستها از نوعي رهبري هاي ضلالت پيشه اي است که در تاريخ همواره فاجعه آفريده و موجبات کندي سيرکاروان بشري را به سرحد کمال ممکن فراهم آورده و مي آورد.
ثانياً اگر قضاوت و داوري مارکس مطلق و درباره همه نوع حکومتها باشد حکومت آنان نيز از همين قماش خواهد بود اگر مطلق نباشد چگونه از مورد خاصي نتيجه عام و کلي مي توان گرفت؟!
ثالثاً در سنجش کلامها به اين نتيجه مي رسيم که مردان خدا مانند علي(علیه السلام ) که با ديدي واقع تر به مسائل مي نگرند، ضمن طرح ضرورت حکومت، به بيان نوع صالح و فاسد آن مي پردازند که به حقيقت و عينيت مسائل نزديکتر است، ليکن کلام ديگران شعارگونه و تهي از محتواست و با واقعيات حيات انساني تا حد زيادي انطباق ندارد.

امامت و رهبري
 

چنانکه خاطرنشان شد، امامت و زعامت و رهبري در جامعه بشري، امري ضروري است و بدون رهبري و حاکميت، نمي توان زندگي اجتماعي داشت. منتها اگر رهبري و امامت حق و صالح، در جامعه تحقق نيابد، خواه ناخواه، رشته امور و زمام حکومت را اشخاص ناصالح و نابکار بدست خواهند گرفت و رهبري ناحق و پيشواي جور و ستم را ايجاد خواهند کرد. اميرالمؤمنين علي(علیه السلام ) در ستايش رهبري رسول اکرم و زعامت شايسته پيامبر اسلام چنين فرمود:
«وَ وَلِيَهُمْ وَ الٍ فَاَقَامَ وَ اسْتَقَامَ حَتَّي ضَرَبَ الدِّينُ بِجِرَانِهِ». (6)
رسول گرامي اسلام با سياست ديني و برنامه شريعت، به ولايت و حکومت و فرمانروايي پرداخت تا آيين اسلام را برقرار ساخت و نظام اسلامي را توانمند نمود.
علي(علیه السلام )، پيامبر را رهبري توانمند و والي و حاکمي صاحب سياست و برنامه، معرّفي مي فرمايد که توانسته نظامي را برپايه آن سياست و برنامه بوجود بياورد.
در خطبه اي در مقام اندرز به ياران و اصحاب خويش و يادي نيکو از پيامبر اکرم چنين فرمود:
«اِمَامُ مَنِ اتَّقَي وَ بَصِيرَهُ مَنِ اهْتَدَي». (7)
او- پيامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)- رهبر و پيشواي متقيان و پرواپيشگان و چشمِ بيناي هدايت شدگان و ره يافتگان است.
دوست دارم که خداوند ميان من و شما جدايي بياندازد و مرا به آن کسان و مردماني که مناسبترند ملحق سازد. به خدا سوگند آنان، انسانهايي هستند که نظرشان مبارک است و مردماني وقور و سنگينند. حقگويند و از باطل، سخت گريزانند، پيشي گيرنده در راهند، مرکب در راستاي جادّه رانند، به حيات اخروي و زندگي جاويدان دست يافته و به کرامت و زيستي گوارا رسيده اند. به خدا سوگند زود باشد که جوان مغرور متکبر ثقفي برشما سلطه يابد، نعمتهاي شما را پايمال سازد و گوشت بدنتان را ذوب کند و آب نمايد، آن حشره کثيف...!
«اِيِهٍ اَبَا وَذَحَهَ».
مولاي پارسايان، سخن از سلطه حجاج بن يوسف ثقفي به ميان آورده و ضمن اين پيشگويي آرزوي ديدار مردماني را دارد که قدر رهبري انساني چون مولا را دارند، ولي چه بايد کرد آنگاه که عده اي در سطحي پايين از حيث معرفت و شناختند و خواه ناخواه زمينه سلطه پليداني چون: معاويه و حجاج را فراهم مي سازند؟
اميرالمؤمنين (علیه السلام ) در خطبه اي ديگر به صلاحيت خويش در امر رهبري پرداخته و چنين فرمود:
«اَيُّهَا النَّاسُ الْمُجْتَمِعَهُ اَبْدَانُهُمْ الْمُخْتَلِفَهُ اَهْوَاؤُهُمْ يُوهِي الصُّمَّ الصِّلَابَ وَ فِعْلُکُمْ يُطْمِعُ فِيکُمُ الْاَعْدَاءَ تَقُولُونَ». (8)
اي مردمي که تنها و بدنهايتان گرد هم است و ليکن خواستار و تمايلتان، پراکنده! سخن شما سنگ سفت و سخت را مي ترکاند، ولي عملتان دشمن را به طمع وامي دارد. در مجالس و نشستها چنين و چنان مي گوييد، اما هر وقت صحيت کارزار و نبرد به ميان مي آيد به فکر راه فرار مي افتيد. آنکس که شما را به سوي خود خواند کارش سامان نيابد و آنکه با شما سرو کار داشته باشد هرگز نياسايد. عذرهاي ناموجّه و دليل هاي سست و راهي مي آوريد و از من انتظار مهلت طولاني داريد همچون بدهکاراني که موعد وامشان سررسد و بدون عذر موجه باز مهلت مي طلبند. هرگز آدمي که خوار زبون است از ظلم و ستم جلوگيري نکند و حق جز با تلاش و کوشش درک نشود. شما از کدام خانه جز خانه خود دفاع خواهيد کرد؟ و همراه کدامين پيشوا و امام جز من به نبرد و پيکار، برخواهيد خاست؟ به خدا سوگند فريب خورده واقعي کسي است که فريب شما را بخورد و هر که با کمک شما به پيروزي و موفقيت برسد، به کم بهره ترين سهم دست يافته است و هر که با شما به تيراندازي بپردازد. با تير و کمال شکسته اي تيرانداخته است. به خدا سوگند! حال من با شما چنين است که سخنهايتان را راست نمي بينم و به نصرت و کمک شما دل نبسته ام و با شما دشمني را نمي توانم تهديد بکنم. شما را چه شده؟ درد شما چيست؟ درمان و طبابت شما چگونه است؟ دشمنانتان هم مرماني همانند شمايند. چقدر سخن غيرعالمانه مي گوييد و چرا اين همه غفلت و بي پروايي و چرا اين اندازه طمع به ناحق داريد؟
ملاحظه مي کنيد که مولا سلام الله عليه، با دلي دردمند و با کلماتي سوزان، تازيانه ملامت را بر جانهاي مردماني مي نوازد که از امامت و رهبري او بهره لازم نمي برند. در عوض از اصحاب معاويه ياد مي کند آنکه رهبري فاسد و تبهکار است ليکن يارانش از او شنوايي کامل دارند، و سرانجام خاطرنشان مي سازد که بشريتي که بايستي تحت يک رهبري قرار گيرد و جامعه اي که بايد در اطاعت امام عادل باشد، چرا از فرمان او سرپيچي مي کند و مجال سلطه براي رهبران فاسد و ناحق را فراهم مي سازد؟!!
در خطابه ديگر در همين زمينه فرمود:
«وَ اِنِ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَي اِمَامٍ طَعَنْتُمْ...». (9)
خدا را سپاسگزارم و زبان به شکوه و گله نگشايم که مرا گرفتار شما ساخته است، اي جماعت پراکنده اي که هرگاه فرمان دهم اطاعت نمي کنيد و اگر بخوانمتان پاسخ نمي دهيد و هر زمان فرصت پيدا کنيد و به خود واگذاشته شويد در باطل فرو رويد و اگر جنگ شود مي ترسيد و ضعف نشان مي دهيد و هرگاه به درگيري نياز افتد پس مي گراييد. دشمنانتان بي پدر باد! از نصرت و جهاد در راه حق چه انتظار داريد؟
آيا آييني که شما را گرد هم آورد، و غيرتي که شما را برانگيزاند نداريد؟! آيا جاي شگفت نيست که معاويه آن همه اراذل و اوباش خشن را بي آنکه عطا و مستمري به ايشان بدهد، فرا مي خواند، همگي اجابت کرده و تبعيّتش مي کنند ليکن من شما را که وارثان اسلاميد و جانشينان اصحاب رسول الله هستيد و به شما کمک مالي مي کنم و بخشي از بيت المال را به شما عطا مي کنم باز از اطراف من مي پراکنيد و به اختلاف مي پردازيد؟ درباره امر خوشايندي سخن نمي گويم که همه تان راضي باشيد و راجع به امر ناخوشايند هم، اتفاق نظر نداريد در اين لحظه دوست داشتني ترين چيز براي من مرگ است. قرآن را براي شما درس دادم و حجّتها را بر شما تمام کردم و هر منکر و بدي را براي شما شناساندم و چيزهاي ناگوار و تلخ را در ذائقه شما شيرين و گوارا ساختم. اي کاش نابينا مي ديد و شخص خواب آلود بيدار مي شد!چقدر جاهل و نادانند مردمي که رهبرشان معاويه است و تربيت دهنده و ادب کننده شان فرزند آن زناکار معروف مي باشد.

پي نوشت ها :
 

1- رضي، شريف، نهج البلاغه، خ 40، بند 1 و 2 و 3.
2- رضي، شريف، نهج البلاغه، خ 40، بند 4.
3- نوري، يحيي، جاهليت و اسلام، ص 656.
4- رضي، شريف، نهج البلاغه، خ 88.
5- ارسنجاني، حسن، حاکميت دولتها، ص 63.
6- نهج البلاغه، بخش کلمات قصار، شماره467.
7- همان، خ 116، بند 1.
8- همان، خ 29، بند 1 و 4و 5 و 6.
9- همان، خ 180، بند 2 و 3 و 4 و 5 و 6 و 7 و 8.
 

منبع:  سيدابراهيم سيدعلوي؛سالنماي النهج 1-5