ربذه تبعیدگاه ابوذر، صحابی با وفا و جلیل القدر پیامبرخدا صلی الله علیه و آله است. شیعیان به دلیل عشق و علاقه ای که به ابوذر دارند، در سفر به مدینه منوره، بسیار علاقمندند تا به منطقه ربذه رفته، از نزدیک قبر این صحابی مظلوم و غریب را زیارت کنند.
مکانی که میان ایرانیان به «ربذه» شهرت یافته و گاهی حتی علما و بزرگان نیز به آنجا می رفتند و بر سر قبری که تصور می کردند قبر ابوذر است، فاتحه می خواندند، در اطراف قریه ای به نام «واسط»، در جاده قدیم مدینه ـ مکه قرار داشت، که حدود 128 کیلومتر با مدینه فاصله دارد.
از جمله بزرگانی که به این منطقه سفر کرده اند، مرحوم علاّمه محمد تقی جعفری رحمه الله است. استاد سید محمد باقر نجفی، مؤلف کتاب «مدینه شناسی» در این باره می نویسد:
«در اسفند سال 1356 وقتی از سفر پژوهشیِ مصر باز گشتم، حضور ایشان رسیدم، ضمن گفتگو در باره پژوهش هایی که در مدینه و قاهره داشتم، یادی از سفر خود به مدینه و ربذه به میان آوردند. با تعجب پرسیدم: ربذه؟ گفتند: آری، با جمعی از دوستان همسفر، در مدینه ماشینی اجاره کردیم و خواستیم تا ما را به ربذه ببرد، راننده هم راه را می دانست و ما را به آنجا برد، در این سفر حال و هوای خاصی داشتیم، نیم ساعتی به طول انجامید تا آنجا رسیدیم، وقتی به بنای مخروبه قبر ابوذر، صحابی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله رسیدیم، شور و حالی به ما دست داد که وصف ناپذیر است...»(1)
بسیاری از نویسندگان نیز که در باره ابوذر کتاب نوشته و به محلّ شهادت او؛ یعنی ربذه اشاره دارند، همین منطقه را به عنوان «ربذه» شناسانده اند که به برخی از آنها اشاره می شود:
مرحوم حسین عماد زاده در مورد قبر ابوذر می نویسد:
«جناب ابی ذر ـ رضوان اللّه علیه ـ در قریه واسط ما بین مکه و مدینه، از مدینه به طرف مکه به فاصله 128 کیلومتر طرف چپ جاده آسفالته، به فاصله 200 متر در قبرستان آن واقع است.»(2)
آقای اصغر قائدان در این زمینه می نویسد:
«بیابان مشهورِ ربذه در شرق مدینه؛ یعنی به سوی یَنبُع یا ینبوع (نزدیکی ساحل دریای سرخ) واقع شده است. در سمتِ چپ جاده یا راه مدینه ـ ینبوع آرامگاه ابوذر غفاری، آن یار با وفای رسول خدا صلی الله علیه و آله و از بهترین و پاک ترین صحابه و ارکان اوّلیّه شیعه است که هیچگاه از حمایت امام و مقتدای خود، علی علیه السلام دست بر نداشت.»(3)
نویسنده مرحومِ کتاب «با راهیان قبله» در مورد ربذه نوشته است:
«بیابان ربذه تبعیدگاه یکی از بهترین و پاک ترین صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله ، در راه مکه، بین مدینه و یَنبُع و در نزدیک دهستان رابغ (سرزمین بدر) قرار دارد که راه آن منطقه از واسط جدا می شود. در سمت چپِ این راه، مدفن ابوذر غفاری واقع شده است.»(4)
در پاورقی کتاب «ابوذر غفاری شهید ربذه» نیز آمده است:
«ربذه در یک فرسخی مدینه، سر راه مسافران مدینه به مکه واقع شده است.»(5)
محمد رضا حاج شریفی، مؤلف کتاب «سیمای ابوذر غفاری» آورده است:
«عثمان حکم تبعد ابوذر را ـ که در آن هنگام پیر مردی نود ساله ـ بود، به ربذه صادر کرد... آخرین تبعیدگاه او را بیابانی انتخاب کرد که بین مدینه و ینبع واقع شده بود و هیچکس در آن سکونت نداشت.»(6)
در رجال ابوعلی نیز چنین آمده است:
«قبر ابوذر مزار معروفی است در ربذه، که اکنون (یعنی سال 1262 ه .) آن را صفراء گویند و بین حرمین شریفین قرار دارد.
در کتاب «بهجة الآمال»، که در سال 1341 هجری تألیف شده، موقعیت ربذه را در «صفراء» و به همان صورت که در رجال ابوعلی ذکر شده، آورده و می نویسد:
مستنسِخ و چاپ کننده بهجة الآمال، که مکرر توفیق زیارت مرقد شریف ابوذر غفاری نصیبش شده، موقعیت قبر شریف آن بزرگوار را در همین سالهای اخیر، به این صورت ذکر کرده است:
ربذه اکنون به صورت قریه کوچک و نسبتا متوسطی می باشد که دقیقا در 125 کیلو متری مدینه در سمت چپ خیابان اصلی قرار دارد و از خیابان تا مرقد مطهّر ابوذر تقریبا پانصد متر فاصله است.
میقات اهل عراق که ذات العرق نامیده می شود، نیز نزدیک همانجا است.»(7)
تعداد دیگری از نویسندگان و محقّقان نیز محلّ ربذه را همین منطقه ذکر کرده اند، لیکن در کتب و منابع معتبر و نیز نقشه های جغرافیایی عربستان، مکان ربذه در شمال شرقی مدینه معرفی شده و هیچ جایی در مسیر مدینه ـ مکه به این نام وجود ندارد. اینکه چرا برخی از نویسندگان همان ذهنیّتی را که در میان راهنمایان کاروانها، از گذشته تا کنون وجود داشته، مکتوب کرده و به منابع نخستین مراجعه نکرده اند، دقیقا روشن نیست.
یاقوت حموی در باره ربذه می نویسد:
«و الرّبذة من قری المدینة علی ثلاثة أیّام، قریبة من ذاتِ عرق علی طریق الحجاز اذا رحلت من فَید ترید مکة، و بهذا الموضع قبر أبی ذر الغفاری».(8)
«ربذه از روستاهای مدینه بوده و سه روز تا آن فاصله است و هنگامی که از فید به طرف مکه، در مسیر حجاز حرکت می کنی، نزدیک به ذات عرق است و در این مکان قبر ابوذر غفاری رحمه الله قرار دارد.»
سپس می افزاید:
و فی کتاب نصر: «الربذة من منازل الحاج بین السلیلة و العمق».(9)
«در کتاب نصر آمده است: ربذه از منازل حاجیان بین سلیله و عمق است.»
ابن حجر گوید:
«الربذة، موضع بالبادیة بینه و بین المدینة ثلاث مراحل».(10)
«ربذه مکانی است در صحرایی که میان آن تا مدینه سه مرحله(11) فاصله است.»
حربی نیز به نقل از ابی قیس کلابی، ربذه را در همین منطقه دانسته، می نویسد:
و قال فی تحدید المسافة بین الربذة و بین ماوان و بینها و بین السلیلة: و من مغیثة الماوان إلی الرّبذة عشرون میلاً و من الربذة إلی السلیلة ثلاثة وعشرون میلاً و نصف، و بها قصرٌ و مسجد، و مسجد أبیذر صاحب رسول اللّه صلی الله علیه و آله ».(12)
وی در تعیین فاصله میان ربذه و ماوان و نیز میان ربذه و سلیله نوشته است:
«از مغیشة الماوان تا ربذه 20 میل و از ربذه تا سلیلة 5/23 میل فاصله است و در آنجا قصری و مسجدی وجود دارد و مسجد أبوذر، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا است.
و قال الأصمعی یذکر نجداً؛ الشّرف کبد نجد... و فی أوّل الشّرف الرَبذة...»(13)
اصمعی گفته است: شرف در وسط و مرکز نجد قرار دارد و ربذه در ابتدای شرف است.
مرحوم طریحی در مجمع البحرین می نویسد:
«الرّبذة بالتحریک، قریة معروفة قرب المدینة نحواً من ثلاثة أمیال، کانت عامرةً فی صدر الإسلام، فیها قبر أبیذر الغفاری و جماعة من الصحابة، و هی فی هذا الوقت دارسة لا یعرف لها أثرٌ و لا رسم».(14)
ربذه روستای معروفی است که حدود سه میلی(15) و نزدیک مدینه قرار دارد و در صدر اسلام قریه آبادی بوده و قبر ابوذر غفاری و تعدادی از صحابه در آنجا است. ربذه اکنون (یعنی پیش از سال 1085 ه . ق.) ویران شده و اثری از آن باقی نیست.
مرحوم سید محسن امین می نویسد:
«و الرّبذة (بفتح الراء المهملة و الباء الموحّده و الذال المعجمه علی وزن قَصَبَة:) فیالقاموس هی مدفن أبیذر الغفاری قرب المدینة، و فیالمصباح المنیر، هی قریة کانت عامرة فی صدر الاسلام و بها قبر أبیذر الغفاری و هی فی وقتنا هذا دارسة لا یعرف لها رسم و هی من المدینة فی جهة الشرق علی طریق الحاج نحو ثلاثة أیام، هکذا أخبرنی به جماعة من أهل المدینة سنة 723 ه ق.».(16)
«و ربذه بر وزن قَصَبَه، در قاموس آمده، محل دفن ابوذر و نزدیک مدینه است. در مصباح المنیر نیز آمده: ربذه روستایی است که قبر ابوذر در آن است و در صدر اسلام آباد بوده، لیکن در زمان ما از میان رفته و هیچ اثری از آن نیست. ربذه در سمت شرقی مدینه، در مسیر حاجیان به فاصله سه روز راه قرار دارد. سپس می افزاید: عده ای از اهل مدینه در سال 723 ه .ق. همین مطلب را به من گفته و خبر داده اند.»
سمهودی نیز در باره ربذه چنین می نویسد:
«ربذه (به تحریک با و اعجام ذال)، قریه ای است به نجد، از اعمال مدینه مشرّفه، چهار روز راه از آنجا، و پیغامبر صلی الله علیه و آله آنجا را برای إبل صدقه قُرُق نمود و به قولی آن که ابوبکر آن را قُرُق ساخته و قولی دیگر آن که عمر قرق ساخته و این قول مشهور تراست.»(17)
قرائن دیگری نیز در کتاب سمهودی یافت می شود که از آنها می توان به خوبی دریافت ربذه همین مکانی است که در نقل های فوق از آن یاد گردید. برخی از این قرائن عبارتند از:
«سلیله، موضعی است از ربذه.(18) شابه، به بای موحّده مخفّفه، کوهی است میان ربذه و سلیله.(19) شُقر، به قاف ایضاً به وزن زُفَر، آبی است در ربذه و کوهی است مشرف بر معدن ماوان.(20) مغیث، به صیغه اسم فاعل، میان معدن النقره و ربذه است و معروف است به مغیث ماوان.(21) ابرق العزاف (به عین مهمله و زای معجمه مشدّده و فا)، میان مدینه و ربذه است، به مقدار بیست میل دورتر از مدینه.»(22)
اماکنی که سمهودی از آنها نام برده، منازل میان راه کوفه به مکه است که حاجیان عراق در گذشته از آن استفاده می کردند.
دیگر نویسندگان و محققان نیز وقتی از منازل اطراف ربذه نام می برند و فاصله ها را بیان می کنند، به خوبی می توان دریافت که این منازل در مسیر عراق به مکه واقع شده و هیچ ارتباطی با مسیر مدینه به مکّه و یَنبُع ندارد که برای روشن تر شدن موضوع، به برخی از این نقل ها اشاره می شود:
ابن خرداذ به، فاصله میان مغیثة الماوان تا ربذه را 24 میل دانسته و گفته است: در آنجا برکه ها و چاههایی است.(23)
اما ابن رسته فاصله میان ربذه تا مغیثة الماوان را 23 میل و فاصله آن تا سلیله را 5/23 میل ذکر کرده است. وی سپس می نویسد:
«در آنجا اعراب سکونت داشته اند و دارای آب زیاد و برکه ها و چاه ها است. منزل ابوذر و قبر او در آنجا واقع شده و در آن مسجد جامعی وجود دارد و روستایی از روستاهای جاهلیت است.»(24)
حربی فاصله ربذه تامغیثة الماوان را 20 میل وتا سلیله را 5/23 میل دانسته، می نویسد:
«در ربذه قصری و نیز مسجدی به نام ابوذر، صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود دارد و گفته می شود، قبر ابوذر نیز در همان مسجد است.»(25)
حربی سپس می افزاید:
«در ربذه چاه های زیادی و جود دارد.»
و از میان آنها سیزده چاه بهتر را نام می برد و می گوید:
«یکی ازاین چاه ها، چاهی است که در مسجد واقع شده وهمان چاه ابوذر است.»(26)
همدانی مسافت میان ربذه و سلیله را 23 میل و عرض منطقه ربذه را 25 قسمت (جزء) و فاصله میان ربذه و ماوان را 26 میل ذکر کرده است.(27)
مروری بر اسامی منازل و توقف گاههای بین راه عراق و مکّه نیز هیچگونه جای تردید باقی نمی گذارد که ربذه در مسیر حج قدیم عراق که به درب زبیده معروف است واقع شده و هیچ ارتباطی با مسیر مدینه به مکّه ندارد.
منازل و توقف گاههای مسیر درب زبیده از کوفه تا مکه مکرّمه به ترتیب ذیل است:
1 . الکوفه
2 . القادسیه
3 . العذیب
4 . وادی السباع
5 . المغیثة
6 . مسجد سعد
7 . القرعاء
8 . الطرف
9 . واقصة
10 . القبیبات
11 . العقبة
12 . الجلحاء
13 . القاع
14 . الجریسی
15 . زبالة
16 . التنانیر
17 . الشقوق
18 . ردان
19 . البطان
20 . المحمیة
21 . الثعلبیة
22 . الغمیس
23 . الخزیمیة
24 . بطن الأغر
25 . الأجفر
26 . القرائن
27 . فید
28 . القرنتین
29 . توز
30 . الفحیمة
31 . سمیراء
32 . العباسیه
33 . الحاجر
34 . قروْری
35 . معدن القرشی
36 . السمط
37 . مغیثة الماوان
38 . اریمه
39 . الربذه
40 . الکنبین
41 . معدن بنی سلیم
42 . شروری
43 . السلیله
44 . العمق
45 . الکراع
46 . أفیعیه
47 . المسلح
48 . القصر
49 . الغمره
50 . اوطاس
51 . ذات عرق
52 . غمر ذی کنده
53 . بستان بنی عامر
54 . مشاش
55 . مکّة المکرمه(28)
نقشه منازل و توقف گاههای راه درب زبیده از کوفه تا مکه مکرمه که به وسیله آقای سعد عبدالعزیر الراشد تهیه شده است .
نقشه مسیر درب زبیده که توسط آقای سعد عبدالعزیر الراشد تهیه شده است.
این مسیر به نام درب زبیده(29) نامگذاری شده و جهان گردانی همچون ابن جبیر و ابن بطوطه نیز در سفر نامه های خود از آن یاد کرده اند:
مسیر درب زبیده به روایت ابن جبیر و ابن بطوطه
در کتابهای تاریخی، جغرافیایی و تراجم، از ربذه به مناسبتهای مختلف دیگر همچون قرقگاه گوسفندان و شتران بیت المال، یکی از منازل میان راه درب زبیده، عبور یکی از خلفا و امیران از این منطقه و یا فوت یکی از شخصیتهای مهم در آنجا یاد شده است.(30)
در منابع یاد شده آمده است:
«عمربن خطّاب در سال 16 ه . ق. برابر با 637م، این منطقه را چراگاه شتران و گوسفندان مربوط به بیت المال قرار داد و تا زمان مهدی عباسی، در سال 158 تا 169 ه . ق. نیز این وضعیت ادامه داشت و از چنان اهمیتی برخوردار بود که خلفا برای آن والی معیّن می کردند. یکی از این والیان ابوسلامه اسیدبن مالک است که فرزندان او تا آغاز قرن چهارم هجری در این منطقه حضور داشته اند.»(31)
این منطقه تا آنجا اهمیت داشته که عمربن خطاب حدود چهل هزار شتر را از چراگاه ربذه برای استفاده در جهاد با دشمنان اسلام به منطقه جنگی گسیل می کرده است.(32)
از زمانی که ابوذر، یار صمیمی و با اخلاص پیامبرخدا صلی الله علیه و آله در سال 30 ه . ق. توسط عثمان به ربذه تبعید شد و دو سال بعد؛ یعنی در سال 32 ه . ق. در آنجا به شهادت رسید، این منطقه از شهرت بیشتری برخوردار گردید.
برخی از چهره های نامدار صدر اسلام؛ چون سلمة بن اکوع و محمدبن مَسْلَمه نیز در آنجا سکونت داشته اند. همچنین تعدادی از راویان اهل سنت مانند ابی عبدالعزیز موسی بن عبیدة بن نشیط الربذی و دو برادرش محمد و عبداللّه را نیز به ربذه نسبت داده و گفته اند: موسی در سال 153 ه .ق. در ربذه وفات یافته است. یحیی بن اکثم، قاضی القضات متوکّل عباسی نیز در سال 242 ه .ق. در ربذه مرده است.(33)
از مجموع آنچه گذشت، می توان چنین نتیجه گرفت که ربذه تا قرن سوّم، منطقه ای شناخته شده و مورد توجه خلفا بوده است، لیکن در سال 319 ه .ق. به دلیل سلطه قرامطه برآن و کوچ دادن مردم آن منطقه به نقطه ای دیگر، ویران گردید و رفته رفته شهرت خود را از دست داد.
مقدسی که در نیمه دوم قرن چهارم از آن منطقه عبور کرده، در وصف ربذه می نویسد:
«ماء زعاق و موقع خراب»؛(34) «آب بسیار شور و تلخِ غیر قابل نوشیدن و مکانی ویران.»
به همین دلیل منطقه ربذه به تدریج از یادها رفت و به صورت ناشناخته در آمد.
برخی از محقّقان عربستان، از سالها قبل، با توجه به خصوصیاتی که از ربذه در تاریخ و آثار جغرافیایی گذشته وجود داشت، به جستجو پرداخته تا شاید آن را شناسایی کنند. محمدبن عبد اللّه بن بلهید در این راستا تلاشی را آغاز کرد، لیکن به دلیل آنکه تصور می کرد ربذه همان حناکیه یا نزدیک به آنجا است، در دستیابی به حقیقت توفیق نیافت. مدتی بعد، علامه حَمَد جاسر، که از مورّخان بنام عربستان بود و نگارنده این سطور، در ریاض با وی دیدار و از طریق نامه با وی ارتباط داشتم و ایشان را فردی سختکوش و دقیق و پر مطالعه یافتم، در این زمینه تحقیق نموده و نتیجه پژوهش خود را در مجلّه العرب (1386 ـ 1387ق.) انتشار داد.
وی در مقاله ای با عنوان «الرّبذه فی کتب المتقدّمین» چنین نتیجه می گیرد:
«از آنچه گذشت، می فهمیم که ربذه بین برکه ابی سلیم و بئر نفازی قرار داشته و بعید نیست که چاه نفازی از چاههای ربذه باشد.»(35)
حمد جاسر حدود هشت سال پس از نوشتن این مقاله؛ یعنی در تاریخ 14/3/1359ه . ق. به منطقه ربذه سفر کرد و از نزدیک با آثار آنجا آشنا شد و نظر قطعی خود را اعلام کرد که ربذه در کنار برکه ابی سلیم قرار دارد.(36)
محمد بن ناصر العبودی نیز در مقاله ای با عنوان «الربذه ایضا» که در مجلّه «العرب» به چاپ رسید، نظر حمد الجاسر را تأیید کرده است.(37)
محقّقان دیگری مانند استاد سعدبن جنیدل در کتاب «معجم عالیة نجد»(38) و استاد عاتق بن غیث بلادی در کتاب «معجم معالم الحجاز» و نیز «معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبوة»(39) همین نظریه را تأیید کرده اند.
بخش آثار و موزه های دانشگاه ملک سعود نیز پژوهش گسترده ای را در این منطقه آغاز کرد و پس از سالها تلاش، توانست آثار تاریخی ربذه را از زیر خاک بیرون آورد. وی نتیجه پژوهش های خود را در کتابی با عنوان «الربذه» منتشر کرد.
کروکی منطقه ربذه از استاد سعدبن جنیدل که آقای عاتق بن غیث بلادی در کتاب معجم المعالم الجغرفیه فی السیرة النبویه، ص24 آن را از کتاب معجم عالیة نجد نقل کرده است.
کروکی منطقه ربذه، از استاد محمدبن ناصر العبودی که از کتاب معجم القصیم آقای عاتق بن غیث بلادی آورده است.
نقشه راههای حج در دوره های اولیه اسلامی به نقل از کتاب درب زبیده، ص36
منازل مسیر کوفه به مکه و مکان سنگهایی که نشان از میزان مسافت بوده است، به نقل از کتاب درب زبیده، ص353.
از مجموع آنچه گذشت، نتیجه می گیریم:
ربذه در فاصله حدود 200 کیلومتری شمال شرقی مدینه واقع شده و موقعیت جغرافییایی آن، در کوههای حجاز غربی، بر خط طولی 41 ْ ـ 18 و خط عرضی 24 ْ - 40 درجه قرار دارد.
نزدیک ترین راه برای رسیدن به این نقطه، استفاده از راه قصیم به مدینه است که حدود 70 کیلو متر از مدینه فاصله دارد. از قصیم به ربذه نیز دو راه موجود است؛ یکی از سوی «معدن النقره» و دیگری «محطّة الشقران» که پس از گذشت حدود 2 تا 3 ساعت و طی مسیر از طریق جاده های صحرایی، به ربذه خواهیم رسید.
منطقه ربذه دارای تپّه های سنگی و کوههای مرتفع و وادی های آن دارای خاکی نرم و حاصلخیز است. بارندگی ها و سیل های فصلی در این منطقه موجب شده است تا گیاهان فراوانی در این سرزمین رشد کند و آنجا را محل مناسبی برای چراگاه گوسفند و بز و شتر قرار دهد.
به همین دلیل در صدر اسلام این منطقه در اختیار شتران و گوسفندان مربوط به بیت المال قرار گرفت و از زمان عمربن خطاب تا دوره اوّل عباسی؛ یعنی زمان خلافت مهدی، چراگاه حکومتی بود.
بر اساس پژوهشهای انجام شده، منطقه ربذه دارای حدود 50 نوع درخت و گیاه است که مهمترین آنها گیاهان و درختان لیموترش، رمث، سمر، سلم، سَیال(40) و موز است.(41)
اهمیت دیگری که برای ربذه می توان برشمرد، قرار گرفتنِ آن بر سرِ راه حاجیان عراق از مسیر درب زبیده بوده است؛ راهی که از کوفه آغاز و به مکّه ختم می شد.
اقامتگاههای بین راهی آن حدود 26 مورد بوده و ربذه نوزدهمین منزل اصلی در این مسیر است.(42)
در پایان این نوشتار، مطلبی را که در آغاز این نوشتار، از محقّق فرهیخته، مرحوم سید محمد باقر نجفی ذکر گردید تکمیل می کنم تا اطمینان خاطری باشد برای کسانی که این موضوع را دنبال می کنند.
ایشان در پاسخ فیلسوف عالی قدر، محمّد تقی جعفری ـ طاب ثراه ـ که خاطره دیدار خود از ربذه را بازگو کرده بودند، می نویسد:
«... گفتم چنین نشانه ای نادرست است؛ زیرا ربذه در 50 کیلومتری جنوب النقره، در شمال شرقی مدینه است که به برکه ابو سلیم شهرت دارد؛ منطقه ای صعب العبور میان کوه ها و شنزارها، که از مدینه تا آنجا، جاده ای نیست و قبری به نام او نیز در هیچ متن جغرافیایی و تاریخیِ ده قرن اخیر، شناسانده نشده است.
مرحوم جعفری گفت: مدارک این موقعیت جغرافیایی تاریخی را بیاورید. فردای آن روز، تقدیم داشتم، آهی کشید و گفت: ما را به اشتباه انداختند. باید به کسانی که دیدار را نقل کرده ام تلفن کنم تا به اشتباه نیفتند. همان دقیقه گوشی تلفن را برداشت و شروع به شماره گرفتن نمود، با احترام و صداقت خاصی، این اعتماد به راننده مدنی را توضیح می داد.
عرض کردم، حالا مهم نیست، آنها که نمی خواهند به مدینه روند.
گفتند: خطا، خطاست. باید تصحیح شود. بی آنکه موقعیت خود و یا مخاطبانم را در نظر آورم.(43)
* * *
پی نوشت ها:
1 . مقاله «خاطراتی از پروفسور محمد تقی جعفری»، نوشته سید محمد باقر نجفی، ص29
2 . حسین عماد زاده، مکه معظمه، مدینه طیبه، ص412
3 . اصغر قائران، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوره، ص196
4 . علی رضا محمد خانی، با راهیان قبله، چاپ اول، ص175
5 . ابوذر غفاری شهید ربذه، ص226
6 . سیمای ابوذر غفاری، ص404
7 . بهجة الآمال، ج2، صص591 و 594
8 . معجم البلدان، ج 3 ص 27
9 . معجم البلدان، ج3، ص 28، ایشان در این نقل بعضی منازل را حذف نموده و صحیح آن بین سلیله وماوان است.
10 . معجم الامکنة الوارده ذکرها فی صحیح البخاری، ص255
11 . مرحله، مقدار مسافتی است که مسافر در یک روز طی می کند.
12 . کتاب المناسک، ص326
13 . وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، ج3، ص1090
14 . مجمع البحرین ج 2 ص 131
15 . ثلاثة امیال که در متن آمده، قطعا اشتباه است و به احتمال زیاد ثلاثة ایام بوده، همانگونه که در معجم البلدان ذکر شد.
16 . اعیان الشیعه ج 4 ص 225
17 . اخبار مدینه، ص 376، چاب مشعر.
18 . همان، ص383
19 . همان، ص385
20 . همان، ص387
21 . اخبار مدینه، ص413
22 . همان، ص342
23 . الاغلاق النفیسه، ص179
24 . همان ص 187، ص 179
25 . المناسک ص 324 و 327
26 . المناس ص 326 تا 328
27 . صفة جزیرة العرب، ص338
28 . الرّبذه، ص40
29 . زبیده نام همسر هارون است .
30 . درب زبیده، ص251
31 . الربذه، ص28 به نقل از الهمدانی ؛ الاکلیل، ج 10، ص219
32 . همان.
33 . درب زبیده، ص252
34 . احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص108 ؛ درب زبیده، ص253
35 . الربذه فی کتب المتقدّمین، العرب (ذو القعده 1386 ه .ق. صص427 ـ 418
36 . الرّبذه، ص36
37 . العرب، ج3 و 4، رمضان و شوال 1396 ه . صص 167 ـ 161
38 . معجم عالیة نجد، ج1، صص591 ـ 571
39 . معجم معالم الحجاز، ج4، صص 27 ـ 19 و معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویة صص 135و 136
40 . مفرد آن سیاله است و نام گیاهی است دارای خارهای سفید و بلند که هنگام کنده شدن، مایعی شیر مانند از آن بیرون می آید.
41 . الربذه، ص27 و 28، به نقل از احمد مجاهد و عبداللّه محمد الشیخ «الغطاء النباتی لمنطقة الربذه بغرب الجزیرة العربیة، قسم النبات» کلیة العلوم، جامعة الملک سعود، 1981م.
42 . الربذه، ص29
43 . خاطراتی از پروفسور محمد تقی جعفری، بین سالهای 1344 تا 1356، ص29
منبع : سید علی قاضی عسکر ،  میقات حج ؛ تابستان 1383، شماره 48؛ص 130.