شماره ردیف: <48>

شماره نسخه: <273>

نام اثر: نسخه دیگری از نهج البلاغة (48)

آغاز: <مانند نسخه شماره 3827>.

انجام: <مانند نسخه شماره 3827>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: محمّدصادق بن محمّدشفیع، یزدی، تاریخ کتابت: شنبه 23 ذی الحجة سال 1132، عناوین و نشانی ها: ثلثِ شنگرف، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 153گ، تعداد سطر: 15س، اندازه متن کتاب: 19*5/12 سانتیمتر، اندازه جلد: 27* 19 سانتیمتر، نوع جلد: دو رو تیماج (برون: زرشکی فرسوده با ترنج و سرترنج طلایی فرسوده، درون: آجری مجدول).

ویژگی های نسخه: همانگونه که صفحاتِ پیشین، اشارت رفت، این نسخه شریف و ارجمند نیز از روی نسخه <ابوالفتوح احمد بن  ابی عبدالله بلکو بن ابی طالب آبی (آوی)> و او نیز از روی نسخه <ضیاء الدین فضل الله بن علی بن عبیدالله بن محمّد حسینی راوندی> و او نیز از روی نسخه شریفِ مصنّف بزرگوار رحمة الله علیه کتابت گردیده است که از این جهت از اهمیّت ویژه ای برخوردار و سزاوار است مصحّحان گرامی، در تصحیح کتابِ نهج البلاغة به دستنویس های این اثر که به وسائطی از روی نسخه مصنّف رحمه الله استکتاب گردیده اند، عنایتِ ویژه ای مبذول دارند. باید افزود که این نسخه گرانسنگ در انجام، اضافاتی دارد که گفته شده از نسخه مصنّف رحمة الله علیه، افزوده شده است. این نسخه در حاشیه تصحیح گردیده و بین سطور شرح و توضیحاتی برای برخی لغات آمده است. روی آغازین برگِ نسخه، تملّکِ <حاجی عبدالصالح> با تاریخ 20 ربیع الثانی 1181، و دستخطّ آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) با این عبارت دیده می شود: <کتاب نهج البلاغة و هذه النسخة منتسخة من نسخة کانت بخطّ العلامة الشیخ أبی الفتوح أحمد بن أبی عبدالله محمّد بلکو الآوی من تلامیذ فخر المحقّقین و الراوی عنه بالإجازة تاریخها سنة 705هـ و هو قد استنسخها من نسخة کانت بخطّ العلامة السید أبی الرضا فضل الله الحسنی الراوندی و هو قد استنسخها من نسخة المؤلّف العلامة مولانا الشریف الرضی [رحمه الله]؛ فلیغتنم قدرها و قد أکرمنی بإهداء هذه النسخة والدی العلامة المبرور آیة الباری نسّابة العترة الطاهرة مولانا السید شمس الدین محمود الحسینی المرعشی النجفی، المتوفّی سنة 1338هـ و أنا العبد الکئیب المستکین أبوالمعالی شهاب الدین الحسینی النجفی و حرّره فی سنة 1340هـ بمشهد جدّه الإمام أمیرالمؤمنین، علیه السلام، فی الغری الشریف>. نیز ایشان در برگ <16> حاشیه ای بر عبارتی از نهج البلاغة دارند که در سال 1348هـ در قم نگاشته اند و همچنین دستخطّ ایشان در انجام نسخه با این عبارت مشاهده می گردد: <الشیخ أبوالفتوح أحمد یروی شراکة الشیخ شمس الدین أبی یوسف محمّد بن هلال بن أبی طالب الآبی عن فخرالمحقّقین و تاریخ الإجازة سنة 705هـ و هی مفصّلة لابن بلکو تألیف شریفة منها تدوین حواشی السید فضل الله الراوندی علی نهج البلاغة شهاب الدین الحسینی النجفی النسّابة [سنة] 1356هـ> و همچنین در پشتِ همان برگ دستخطّ دیگری از ایشان نیز به شرح ذیل آمده است؛ <ممّا منّ به المنّان الفیاض ... بأقلّ الخلیقة عملاً و أکثرهم زللاً شهاب الدین المشتهر بآقا نجفی الحسینی الحسنی، عفی الله عنه، بطهران عاصمة إیران فی جملة کتب نفیسة شریفة عزیزة صبیحة یوم الاثنین لثمان بقین من شهر ذی القعدة سنة 1396، حامداً مصلّیاً مسلّماً مستغفراً>.

شماره ردیف: <49>

شماره نسخه: <872>

نام اثر: نسخه دیگر نهج البلاغة (49)

آغاز: <مانند نسخه شماره 3827>.

انجام: <مانند نسخه شماره 3827>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ معرب، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 12هـ (بخش نونویس: در ماه رمضان سال 1246)، عناوین و نشانی ها: قرمز، نوع کاغذ: شرقی (بخش نونویس: فرنگی نخودی)، تعداد برگ: 461گ، تعداد سطر: 11س، اندازه متن کتاب: 12*6 ساتیمتر، اندازه جلد: 18*11 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج قهوه ای.

ویژگی های نسخه: این نسخه ارزنده، در حاشیه تصحیح گردیده و باعبارت <بلغ مقابلة> (مانند برگ 26) مقابله گردیده است؛ برگ ها مجدول به محلول آب طلا و مرکّبِ مشکی است. حاشیه نویسی مختصری در برخی برگ ها دیده می شود. بعضی کلمات قصار حضرت (علیه السلام) در رباعی هایی به فارسی، به نظم کشیده شده و بعدها به نسخه افزوده شده است، گویا ابیات از <محمّدعلی هاتفی> بوده باشد که در سال 1310 شمسی سروده است.

شماره ردیف: <50>

شماره نسخه: <414>

نام اثر: نسخه دیگر نهج البلاغة (50)

آغاز: <مانند نسخه شماره 3827>.

انجام: <... قال علیه السلام لاتستحی من إعطاء القلیل فإنّ الحرمان أقلّ منه و قال علیه السلام العفاف ...> افتاده.

گزارش نسخه: نوع خط: شکسته نستعلیق، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سال 1300هـ، عناوین و نشانی ها: مشکی، نوع کاغذ: فرنگی شطرنجی نخودی و آبی، تعداد برگ: 859گ (95 الف ـ 954ب)، تعداد سطر: 9س (میانگین)، اندازه متن کتاب: 5/15*7 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/21*13 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج قهوه ای.

ویژگی های نسخه: نسخه ارزشمند و عزیزالوجودی است. بین سطور و هامش برگ های این مجموعه نفیس شروح <ابن ابی الحدید> و <ابن میثم> و همچنین رسائل متعددی همچون المقالات العثمانیة از <جاحظ> و نقض المقالات العثمانیة از <ابوجعفر اسکافی> نوشته شده است که در فهرست نگاری نخستین، از نظر فهرست نگار دورمانده و معرّفی نشده است. تاریخ کتابت نسخه، در پایان مجموعه (برگ 1161) آمده است.

شماره ردیف: <51>

شماره نسخه: <12960>

نام اثر: آثار ناصری = ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر

از (1): شارح نیمه اوّل: محمّدتقی بن علی، دزفولی مشهور به <ملاباشی> (د. بین سال های 1286 تا 1302هـ)

از (2): شارح نیمه دوم: اسماعیل بن محمّدتقی بن علی، دزفولی (د. پس از سال 1302هـ)

زبان: فارسی

گزارش متن: شرح و ترجمه ای نسبتاً تفصیلی بر عهدنامه مالک اشتر نخعی (نامه 53 نهج البلاغه) است که نیمه نخست آن به سال 1286هـ از سوی شارح (پدر) و نیمه دوم آن نیز در سال 1302هـ از سوی فرزند شارح، به سبکِ پدر تکمیل گردیده و به علیرضا خان قاجار قوانلو مشهور به <عضدالملک>، دایی ناصرالدین شاه (د. 1328هـ)[v]تقدیم شده است؛ فرزند شارح در انجام می نویسد: <یقول العبد المفتقر إلی الربّ الجلیل اسمعیل: إنّی لما رأیت نصف أوّل الکتاب مکتوباً بأسلوب حسن بخطّ والدی المؤلّف المرحوم فکتبتُ نصف آخره مع عنایة الدقّة فی استواء خطّی لخطّه رحمه الله ... بتاریخ 25 ربیع الثانی سنة 1302>. باید افزود که در کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران، شرح و ترجمه ای از عهدنامه مالک اشتر، منسوب به <محمّدتقی دزفولی> به شماره <1/2459>[vi] با نام آداب الملوک فی أقصی مراتب السلوک معرّفی شده که آغاز و انجام آن با این اثر مطابقت ندارد ولی نزدیک به آن است؛ به احتمال زیاد، متن آن دو شرح، یکی است و دو توجیه برای حلّ برخی تعارضات، به ذهن راقم سطور می رسد، یکی اینکه نسخه کتابخانه ملّی، احتمالاً تنها شامل بخش نیمه نخستِ شرح عهدنامه (شرح پدر) است و نسخه ما، افزون بر دارا بودن آن بخش، شرح نیمه دوم (شرح پسر) را نیز دارا است و ممکن است فرزند شارح در اتمام کار، تغییرات مختصری در متن نیز اعمال کرده باشد؛ و توجیه دیگری که به ذهن می رسد، اینکه اگر نسخه کتابخانه ملی کامل بوده باشد، ممکن است از شارح نخست، دو شرح بر عهدنامه مالک اشتر، یکی تفصیل و دیگری مختصر، صادر شده باشد و آن تحریر نخست است و اینکه در نسخه ملی آمده است که اثر به توسّط <محسن میرزا بن عبدالله میرزا دارا بن فتحعلی شاه قاجار>، مشهور به <میرآخور> به ناصرالدین شاه قاجار (حکـ . 1263-1313هـ) اهدء گردیده و مؤیّدِ این مطلب است که اثر مذکور شرحی مختصر، ولی کامل بوده است (61 برگ) و طبیعتاً و عرفاً اثری که ناقص است به شاه تقدیم نمی شود و اثر حاضر (تحریر دوم) نیز گویا شرحی ناقص بود که از سوی فرزند شارح، به تفصیل تکمیل و به علیرضا خان عضدالملک تقدیم گردیده است (196برگ)، چرا که عرفاً در آثار مرسوم نیست، به نام دو شخصیت سیاسی (خود شاه و دایی شاه) مصدّر و تقدیم شده باشد و الله العالم.

آغاز: <بسمله، الحمدلله الذی ملهم الصواب و میسّر الأسباب و مفتّح الأبواب واهب العقل ... و بعد حضرت قوی شوکت شاهنشاه جمهجاه الامیان پناه ...>.

انجام: ... که به این وصایای حکمت آمیز عمل نمایند؛ بمحمّد و آله الأطهار، هذه آخر ما أردنا جمعه و الحمدلله و صلّی الله علی محمّد و آله الأطهار، تمّت>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب (شارح): بخشی بخطّ شارح اول (محمدتقی) باقی هم بخط شارح ثانی (اسماعیل)، تاریخ کتابت (شرح و تألیف): سال های 1287هـ (شرح نیمه نخست توسّط پدر) و 1302هـ (شرح نیمه دوم توسّط پسر)، عناوین و نشانی ها: قرمز، نوع کاغذ: فرنگی، تعداد برگ: 196گ، تعداد سطر: 7س، اندازه متن کتاب: 5/11*6 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/20*5/12 سانتیمتر، نوع جلد: مشمّعی (گالینگور) قهوه ای.

ویژگی های نسخه: نسخه بسیار نفیس و عزیزالوجودی بخطّ دو شارح بخش نخست و نیمه دوم آن است. نسخه در هامش تصحیح گردیده و در هامش همچنین برخی عناوین به صورت گزیده آمده است. برگ ها مجدول به زر، مرکب قرمز و مشکی و لاجورد بوده  و همچنین دارای کمندکشی با مرکب مشکی است. روی بخش هایی از برگ های میانی نسخه آثار رطوبت دیده می شود.

شماره ردیف: <52>

شماره نسخه: <910>

نام اثر: اختیار مصباح السالکین لنهج البلاغه من کلام أمیرالمؤمنین علیه السلام = مختصر مصباح السالکین فی شرح نهج البلاغة لمولانا أمیرالمؤمنین علیه السلام = الشرح الصغیر لنهج البلاغة = شرح نهج البلاغة

زبان: عربی

گزارش متن: تلخیصی از شرح نهج البلاغه کبیر خودِ شارح با عنوان مصباح السالکین است که به سال 681هـ . در شهر بغداد به نام دو فرزند <علاءالدین عطامک بن بهاء الدین محمّد جوینی>، به نام های <نظام الدین ابومنصور محمّد> و <مظفّرالدین ابوعبّاس علی> گزیده نموده است. این شرح یکی از مشهورترین شروح نهج البلاغه سده 7هـ است که بیشتر به جنبه های کلامی و فلسفی پرداخته است. این اثر با تحقیق مرحوم دکتر محمّدهادی امینی از سوی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس در مشهد در سال 1408هـ به چاپ رسیده است.

آغاز: <بسملة، سبحان من حسرت أبصار البصائر عن کنه معرفته و قصرت ألسن البلغاء عن أداء مدحته و کیفیة صفته ... و بعد، فلمّا کان من تمام نعم الله علی و کمال ...>.

انجام: <... و قال أمیرالمؤمنین علیه السلام: أشدّ الذنوب ما استخفّ به صاحبه ...؛ یقال حشمه و أحشمه بمعنی أغضبه ... و بالله التوفیق>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: احمد بن محمود بن عبدالصمد بن محمّد بن احمد بن اسماعیل، گیلکی حسینی، تاریخ کتابت: روز جمعه (بعد از نماز جمعه) 7 ماه صفرالخیر سال 961، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی نخودی، تعداد برگ: 343گ،  تعداد سطر: 21س، اندازه متن کتاب: 5/16*11 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/16*20 سانتیمتر،  نوع جلد: تیماج زرشکی، ضربی با ترنج.

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح گردیده است. در این نسخه متن کتابِ نهج البلاغه با نسخه نفیسی که کتابت سال 641هـ [برگ 341 الف] بوده است، مقابله گردیده و اختلاف نسخه ها نیز در هامش آمده است. اندکی حاشیه نویسی نیز با نشان <س> دارد. در آغاز و انجام نسخه تملّک <علی بن حسین قهبانچی طبسی> و مهر مربع <و ما النصر إلا من عندالله عبده مهدیقلی 1114> به همراه یک مهر ناخوانای دیگر <... محمّدصفی ...> آمده است. در انجام نسخه، برافزودگی هایی از جمله چند حدیث و نیز ابیاتی به عربی از <ابویوسف [یعقوب بن احمد]> در مدح کتابِ شریف نهج البلاغه ثبت شده است. برگ های نسخه اندکی رطوبت دیده و همچنین برگ ها بازسازی و مرمّت گردیده است.

منابع پژوهش: تهرانی، آقابزرگ، الذریعة، ج14، صص149-150 و ج20، ص198؛ بجنوردی، کاظم (به سرپرستی)، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج4، صص716-717.

شماره ردیف: <53>

شماره نسخه: <1846>

 نام اثر: نسخه دیگری از اختیار مصباح السالکین (2)

آغاز: <مانند نسخه شماره 910>.

انجام: <مانند نسخه شماره 910>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: محمّدنقی بن میر حاج، سمنانی، تاریخ کتابت: یکشنبه 6 ذی القعده سال 1087، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی نخودی، تعداد برگ: 253گ، تعداد سطر: 20س، اندازه متن کتاب: 5/17*5/11 سانتیمتر، اندازه جلد: 26*20 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج مشکی، ضربی با ترنج.

ویژگی های نسخه: این نسخه ارزنده در فهرست نسخه های خطی این کتابخانه عامره نخست باعنوان شرح نهج البلاغة تألیفِ ابن ابی الحدید معتزلی گزارش شده بود، سپس در استدراکی که فهرست نگار برای فهرست های کتابخانه نوشته است (راهنمای فهرست نسخه های خطی کتابخانه، ج1، ص38) آن شرح را با عنوان شرح نهج البلاغة با شارحی ناشناخته ثبت نموده است؛ امّا پس از تحقیق و بررسی مشخص گردید نسخه مذکور، در واقع نسخه ای دیگر از اختیار مصباح السالکین تألیفِ ابن میثم بحرانی است که بدین وسیله برای بار دوم، مجدداً استدراک می گردد. این نسخه در حاشیه تصحیح و مقابله گردیده و علامات بلاغ در هامش برگ ها آمده است. در آغاز و انجام نسخه تملّکِ <محمّدباقر بن خدابخش تبریزی> با مهر بیضی <یا باقرالعلوم> دیده می شود. در آغاز یادداشت هایی درباره مطالعه کتاب از سوی <حاجی میرزا بزرگ حسینی> با تاریخ های 1324 و 1329هـ آمده است. بر پشتِ برگ آغازین نسخه، امضای مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) با عبارتِ <شهاب الدین الحسینی النجفی 1397هـ> آمده است. از برگ دوم به بعد در هامش بخشی از آغاز دیوان مولا امیرالمؤمنینعلیه السلام با مطلع:

الناس من جهة التمثـــــال الأکفاء       أبوهـــــــم آدم و الامّ حــوآء

نگاشته شده و ناتمام رها گردیده است. حاشیه نویسی نیز با عنوان <اصل> دارد که به نظر می رسد مربوط به تصحیح یا مقابله نسخه با اصل نسخه به خطّ مؤلف باشد که در صورت اتقان آن، به ارزش علمی نسخه افزوده می گردد. بخش هایی از برگ های نسخه در بخش مرمّت این کتابخانه ترمیم گردیده است. اندکی رطوبت نیز به برخی برگ ها سرایت نموده است. در آغاز نسخه تملّکی نیز با عنوان <حسن مصطفوی> با تاریخ 1370هـ آمده است. باید افزود این عبارت نشان می دهد این نسخه پیش از این در کتابخانه دانشمند فرزانه و عارف وارسته مرحوم آیت الله حاج میرزا حسن مصطفوی بوده است که حدود سال 1365ش از سوی تولیت محترم کتابخانه، مجموعه نسخه های خطی وی برای این کتابخانه عامره خریداری گردیده است. ناگفته نماند مرحوم علامه حسن مصطفوی از قرآن پژوهان، مفسران و محقّقان بزرگ و مشهور دوران معاصر به شمار می رفتند که با تألیفات و آثار گرانسنگ و ارزشمند خویش در موضوعاتِ مختلف اسلامی و قرآنی، خدماتِ شایانی به فرهنگ اسلامی داشته اند. آثار علمی این اندیشمند فرزانه همواره مورد استفاده محققان و دین پژوهان قرار دارد. آن مرحوم در سال ۱۲۹۷ش در تبریز متولّد شد و در این شهر ضمن تحصیل علوم دینی، مدرک کارشناسی معقول و منقول خود را از دانشکده معقول و منقول (الهیات) تبریز دریافت کرد. وی در 26 سالگی همزمان با اخذِ مدرکِ دکترای الهیات خود از دانشگاه تهران، همزمان گواهی اجتهادش نیز از دستِ مراجعی همچون آیت الله آقاسید ابوالحسن اصفهانی دریافت کرد. وی در حوزه های علمیه تبریز، قم و نجف از محضر استادانی همچون آیات عظام حجت کوه کمره ای، آقا سید ابوالحسن اصفهانی، آقا میرزا حسین نایینی، شیخ علی اکبر اهری و زین الدینی کسب فیض نمود. وی به چهار زبان فرانسوی، عربی، عبری و ترکی مسلّط بوده است. او دارای تألیفات و نوشته هایی در بیش از هفتاد جلد کتاب می باشد. برخی از نوشته های ایشان در زمینه های مختلفِ علوم الهی عبارت است: <تحقیق در واژه ها و لغات قرآن؛ تفسیر قرآن و کلمات خداوند به طوریکه تمامی کلمات خداوند، منظور و معنای واقعی و حقیقی اش مشخص و روشن شده است و تمامی احتمالات و معانی و تفاسیر سست مردود شناخته شده است؛ تاریخ اسلام؛ تحقیق راجع به زندگانی و فرمایش ها و سیره و روش امامان معصوم (علیه السلام)؛ تحقیق راجع به دیگر ادیان الهی؛ علم کلام؛ علم رجال؛ علم اخلاق؛ عرفان و سیر و سلوک و کتابِ حقایق و معارف الهی>. علامه مصطفوی انسانی کامل و محقّقی بزرگ و دانشمندی متواضع بود که هیچگاه نخواست شناخته شود و دانشمندان و محقّقین او را فقط بهه عنوان دانشمند و محقّقی معنوی می شناختند. علامه مصطفوی در سن ۸۷ سالگی در پنجم تیر ماه 1384 در تهران درگذشت و پیکر مطهّرش را در شهر مقدّس قم به خاک سپردند رضوان الله تعالی علیه.

شماره ردیف: <54>

شماره نسخه: <1918>

نام اثر: نسخه دیگری از اختیار مصباح السالکین (3)

آغاز: <مانند نسخه شماره 910>.

انجام: <مانند نسخه شماره 910>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 13هـ، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: فرنگی آهار مهره، تعداد برگ: 160گ، تعداد سطر: 28، اندازه متن کتاب: 21*12سانتیمتر، اندازه جلد: 30*21 سانتیمتر، نوع جلد: مشمّع مشکی، عطف تیماج مشکی.

ویژگی های نسخه: این نسخه در حاشیه تصحیح گردیده است و نسخه بدل ها باعبارت <خ ل> در هامش قید گردیده است. در برخی برگ های پایانی نسخه، آثار چربی دیده می شود.

شماره ردیف: <55>

شماره نسخه: <3599>

نام اثر: نسخه دیگری از اختیار مصباح السالکین (4)

آغاز: <مانند نسخه شماره 910>.

انجام: <مانند نسخه شماره 910>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: احمد بن محمّد بن مبارک بن حسین ساری بحرانی، تاریخ کتابت: چهارشنبه 19 جمادی الثانی سال 1093، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: فرنگی قدیم نخودی، تعداد برگ: 183گ، تعداد سطر: 28، اندازه متن کتاب: 21*10 سانتیمتر، اندازه جلد: 29*5/17 سانتیمتر، نوع جلد: دو رو تیماج فرسوده (درون: قهوه ای، برون: زرشکی، ضربی با ترنج و سرترنج)، عطف تیماج قرمز.

ویژگی های نسخه: این در هامش با عبارت <صحّ> تصحیح گردیده است.

منبع :حسین متقی ؛گزارشی از دستنويس های کهن نهج البلاغه، شروح، گزيده ها و ترجمه های آن موجود در کتابخانه حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)