یادی از محقق طباطبائی به بهانه چاپ «فضائل امیرالمؤمنین(ع)»
محققی که قلمش همچنان زنده است
هشتمین شب ماه مبارک رمضان مصادف است با سالگرد رحلت «آيت‌الله سيدعبدالعزيز طباطبايي» نویسنده و محققی که تالیفات متعددی از خود به یادگار گذاشت. به همین مناسبت «ایبنا» با اشاره به یکی از آثار تازه منتشر شده درباره وی به مروری بر زندگی و احوال او می‌پردازد.-
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، مرحوم آيت‌الله سيدعبدالعزيز طباطبايي معروف به «محقق طباطبایی» از جمله دانشمندان وارسته و پژوهشگران پرتلاش عرصه علم، دین و کتابشناسی بنام بود که در میان خانواده‌ای اهل علم و علاقه‌مند به کتاب متولد شد و با به یادگار گذاشتن مجموعه‌ای از مکتوبات ارزشمند و مرجع دارفانی را وداع گفت. «عباسعلی مردی» محقق و کتابشناس حوزه دین و تراجم، بر اساس جدیدترین کتابی که درباره این دانشمند در چند روز اخیر به چاپ رسیده است، مروری بر زندگی وی دارد.
مروری بر زندگی علام محقق طباطبايي
از زمانى كه سيدعبدالعزيز در خانه سيدجواد طباطبايى ـ نوه دخترى مرجع بزرگ شيعه صاحب كتاب «العروة الوثقى» ـ ديده به جهان گشود (چهارم آبان 1308 شمسى مطابق با 23 جمادى الاولى 1348 قمرى) خود را در ميان دانش و كتاب ديد. در سن كودكى فهرست كتابهاى كتابخانه مدرسه جدش در نجف را نوشت و علاقه خود را به دانش فراموش شده كتابشناسى نشان داد.
مرحله دوم عمر او، از حدود 17 سالگى آغاز شد، زمانى كه با دو استاد بزرگ حوزه نجف و دو اسطوره پژوهش، علامه امينى و شيخ آقابزرگ تهرانى آشنا شد. ربع قرن شاگردى آن دو استاد و معاشرت با آن‌ها، زندگى علمى محقق طباطبايى را در مسير پژوهش و كتابشناسى قرار داد. سيدعبدالعزيز طباطبايى، تا شش سال پس از وفات آن دو استاد، در نجف ماند.
سومين مرحله عمر اين دانشور يزدى الاصل، از سال 1356 شمسى (1396 قمرى) با سفر اجبارى به ايران و اقامت در قم شکل گرفت، اقامتى كه تا آخرين لحظات عمر پر بارش در شب هشتم ماه رمضان 1416 هجرى قمرى (1374 هجرى شمسى) ادامه يافت. از بركات اين دو دهه، تاسيس فصلنامه تراثنا به زبان عربى در زمينه كتابشناسى شيعى بود كه همچنان ادامه دارد. همچنين همكارى گسترده در تاليف و تحقيق نزديك به 100 كتاب و برپايى چندين موسسه علمى، كنگره و همايش پژوهشى و ارتباط گسترده با محققان كه تا آخرين لحظات عمرش ادامه داشت. مهمترين ويژگى اخلاقى و حرفهاى او «بذل علمى» و «گذشت از نام و نان در مسير تحقيق و نشر علوم شيعى» بود كه همگان او را به اين خصلت مىشناختند. محقق طباطبايى اين ويژگى را در عمل به شاگردان خود آموخت؛ بهگونهاى كه بيشتر آن‌ها اكنون با همين بذل و سخاوت، راه استاد را ادامه مىدهند.
محقق طباطبايى، كتابخانهاى گسترده، جامع و ارزشمند داشت كه پس از رحلتش به اهتمام موسسه «آل‌البيت علیهم‌السلام» با مديريت فرزندانش همچنان برپاست و به نام «كتابخانه محقق طباطبايى» در قم، به خدمات خود ادامه مىدهد.
آثار مكتوب محقق طباطبايی فراوانند که از آن جمله می‌توان موارد زیر را بر شمرد:
الف ـ آثار تأليفى
1. اضواء على الذريعه(تعليقات و نكاتى است بر مواردى از كتاب الذريعة)
2 . اهل‌البيت عليهمالسلام فى المكتبة العربية
3 . تعليقات على طبقات اعلام الشيعة آقا بزرگ
4 . تهذيب الذريعة
5 . الحاشية على كتاب الغدير(تعليقاتى بر كتاب الغدير)
6 . الحسين والسنة(شامل سه بخش از سه كتاب اهل تسنن درباره امام حسين (ع) يعنى فضائل الصحابه نوشته احمد بن حنبل، انساب الاشراف بلاذرى و المعجم الكبير طبرانى است)
7 . حياة السيدالطباطبايى (يادداشتهاى محقق طباطبايى درباره جدش آيت‌الله سيدمحمدكاظم يزدى)
8 . حياة‌الشيخ يوسف البحرانى
9 . الشيخ المفيد و عطاؤه الفكرى الخال؛
10 . على ضفاف الغدير (شامل مستدركات بر كتاب الغدير، به ويژه در بخش عالمان و حافظان قرن چهاردهم و پانزدهم قمرى)
11 . الغدير فى التراث الاسلامى (كتابشناسى غدير)
12 . فهارس كتابخانه آستان قدس رضوى
13 . منتخبات فهارس مخطوطات تركيه (گزيده‌هايى از مخطوطات هفت كتابخانه تركيه، همراه با گزيده‌هايى از مخطوطات كتابخانه آيت‌الله مرعشى)
14 . فهرست نسخههاى خطى كتابخانه اميرالمؤمنين(ع)، نجف
15 . فهارس كتابخانههاى داخل و خارج از كشور (شامل فهرست چند كتابخانه تبريز، فهرست كتابخانههاى عربستان، فهرست كتابخانههاى تركيه، فهرست كتابخانههاى شيراز، حلب، موزه بريتانيا، آيت‌الله خادمى اصفهان، مدرسه نمازى خوى، مدرسه علوى و مدرسه ولى‌عصر(ع) خوانسار، مكتبة الزهراء اصفهان، مدرسه صدر بابل و...)
16 . فى رحاب نهج البلاغه (مجموعه يادداشتهايى پيرامون نهج‌البلاغه)
17 . قيد الأوابد(در دو مجلد ، شامل منتخباتى از كتابهاى مختلف كه در سفرهاى علمى نوشته است)
18 . مخطوطات اللغة العربية(در پاسخ به اين افترا نوشته شد كه برخى گفتند: شيعه، به زبان عربى اهتمام ندارد)
19 . مستدرك الذريعه (شامل بيش از دوازده هزار عنوان)
20 . مكتبة العلامة الحلى(فهرستى از آثار علامه حلى يا منسوب به ايشان، با ذكر حواشى، شروح، ترجمهها، نسخهها و ديگر فوائد مربوط به آن‌ها)
22 . نتائج الاسفار(مانند دو كتاب فوائدالاسفار، و قيد الأوابد، گزيدهاى از يادداشتهاى مؤلف در سفرهاى علمى است كه به تشويق علامه امينى فراهم آورده است)
23 . نصوص و مقتطفات من نفائس المخطوطات
24 . فهرس المجاميع المخطوطة فى المكتبة الظاهرية
25 . إنباء السماء برزية كربلاء (مستدركى بر كتاب «سيرتنا وسنتنا سيرة نبينا وسنّته» نوشته علامه امينى كه در باب اصالت و اعتبار سوگوارى امام حسين(ع) بر اساس منابع تسنن نوشته است)
ب ـ تحقيق متون
1. الأربعون المنتقى من مناقب المرتضى(ع)، ابوالخير احمد بن اسماعيل طالقانى قزوينى(متوفى 590)، نشر در مجله تراثنا، شماره 1، سال 1405
2. ترجمة الامام‌الحسن(ع) من كتاب الطبقات، ابن سعد(متوفى 230)، نشر در: تراثنا، شماره 11، سال 1408
3. ترجمة الامام‌الحسين(ع) من كتاب الطبقات، ابن سعد(متوفى 230)، نشر در تراثنا، شماره 10، سال 1408
4. ترجمة اميرالمؤمنين(ع) من تاريخ دمشق، ابن عساكر شافعى(متوفى571). پس از اتمام تحقيق، براى پرهيز از كار تكرارى، از نشر آن خوددارى كرد.
5. طرق حديث من كنت مولاه، حافظ ذهبى شافعى(متوفى 748). نشر در ضمن كتاب«الغدير فى التراث الاسلامى»
6. عقد الدرر فى اخبار المهدى المنتظر، يوسف سلمى شافعى (متوفى 685). پس از اتمام تحقيق، براى پرهيز از كار تكرارى، از نشر آن خوددارى كرد.
7. العقود الاثنى عشر فى رثاء سادات البشر، سيدمحمدمهدى بحرالعلوم (متوفى 1212). نشر در تراثنا، شماره 10، سال 1408
8. فرائد السمطين فى مناقب المرتضى والبتول والسبطين، صدرالدين ابراهيم حموئى شافعى(متوفى 723). از نشر آن خوددارى كرد.
9. فهرست اسماء علماء الشيعة، منتجبالدين رازى(قرن هفتم). چاپ قم. 1404
10. فهرست كتب الشيعة، شيخ طوسى. پس از رحلت محقق، به اهتمام فرزندش سيدمحمد طباطبايى منتشر شد(1417)
11. مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول، ابن طلحه شافعى. (متوفى 652). طبق اعلام نشريه تراثنا شماره 23، آماده چاپ است.
12. مقتل اميرالمؤمنين(ع) ابن ابى الدنيا(متوفى 281). نشر در تراثنا، شماره 12، سال 1408
13. مكتبة العلامة الكراجكى، يكى از معاصران كراجكى(قرن 5). نشر در تراثنا، شماره 43 ـ 44، سال 1416
14. مناقب اميرالمؤمنين(ع) احمد بن حنبل(متوفى 241). آماده نشر
ج ـ مقالات
1. ابن طلحه(دايرة‌المعارف بزرگ اسلامى، 4 / 144 ـ 145)
2. ابوالخير طالقانى(همان منبع 5 / 342 ـ 344)
3. شخصيت علمى و مشايخ شيخ طوسى (ميراث اسلامى ايران 2 / 361 ـ 412).
4. المدوّنات التاريخية لواقعة الطف(الموسم، شماره 12)
5. من تراثنا الخالد فى شيراز(ميراث اسلامى ايران 1 / 393 ـ 444).6. موقف الشيعة من هجمات الخصوم(تراثنا، شماره 6)
7. مصاحبههاى مختلف فارسى و عربى كه در ضمن مجلد اول و سوم يادنامه آمده است.
شیوه تصحیح محقق طباطبايی در فضائل امیرالمؤمنین(ع)
علامه سیدعبدالعزیز طباطبايی در تصحیح و تحقیق متون به اموری می‌پرداخت که امروزه محققان کمتر به آن‌ها توجه دارند و همین امور فاصله کارهای تحقیقی امروز با آثار بزرگانی چون اوست. با سیری در تحقیق نوشتار حاضر برخی از این نکات بیان می‌شوند که از این میان می‌تواند موارد زیر را یاد کرد:
الف) شناسایی موضوع کتاب:
محقق طباطبايی در این کتاب، ابتدا به شناساندن موضوع فضايل پرداخته است:
وی اصول فضايل شخص را در سه مورد می‌دانست؛ نخست آن‌که شخص متخلق به اخلاق کریمانه و سجایای اخلاقی مثل شجاعت، علم و ...است یا از شخص کارهای نیک سر می‌زند و امور خیر مشغله اوست ماند آن که انفاق می‌کند یا به جهاد در راه خدا می‌رود یا این که بزرگان او را ستایش می‌کنند.
او با مراجعه به آیات قرآن، فضل و کرامت را در پنج امر ایمان، علم، عمل به علم، تقوی و جهاد در راه خدا معرفی می‌کند. آنگاه بیان می‌کند که بر اساس نقل تاریخ اسلام حضرت امیرالمؤمنین(ع) جامع فضل و کرامت بودند. در ادامه به بیان مسیر آشکار شدن فضايل حضرت می‌پردازد. او در این بخش سیاسیون را به باد انتقاد می‌گیرد که با زر و زور شمشیر در کتمان یا اختفای فضايل حضرت امیرالمؤمنین(ع) کوشیدند.
پایان‌بخش این مطالب اشاره به آثار 28 تن از بزرگان اهل تسنن دارد که به کثرت فضايل امیرالمؤمنین اعتراف کرده‌اند. از جمله این که خطیب بغدادی گفته است: «مناقب آن حضرت مشهورتر از آن است که گفته شود و فضايلش بیش از آن است که به شماره آید». محب طبری نیز بر این امر تصریح دارد که «فضايلش بیش از آن است که شمرده شوند.»
ب) اثبات وجود این کتاب از احمد حنبل و سفر تاریخی آن تا اواخر قرن هفتم
علامه عبدالعزیز طباطبايی نوشته است که این کتاب را نخستین بار فرزند احمد (عبدالله) از پدر روایت کرد و او از شاگردش ابو بکر قطیعی(م 368ق) نقل کرده است.
نخستین ذکر از کتاب احمد بن حنبل توسط قاضی یوسف به سال 285 باز می‌گردد که ابوبکر قطیعی وصف این کتاب را از او شنود و به نقل از استاد خود (عبدالله‌بن احمدبن حنبل) اهتمام ورزد. بنا بر این نخستین کسی که به نشر این کتاب دست یازید ابوبکر قطیعی بود.
ج) بیان اعتبار کتاب
محقق طباطبايی با نام بردن از علمای نامداری که این کتاب را نقل کرده‌اند یا از آن در کتاب‌های خود استفاده کرده‌اند، به اعتبار کتاب اشاره دارد. وی در این بخش از علمایی چون حاکم نیشابوری، ابن ابی الحدید، ابن تیمیّه، شمس‌الدین سخاوی، ابن حجر عسقلانی، جلال‌الدین سیوطی، متقی هندی و ... نام می‌برد تا اهمیت و اعتبار کتاب را بنمایاند، چرا که اگر کتاب بی‌اعتبار بود این دانشمندان به آن اعتنایی نمی‌کردند.
این نکته گویای آن است که به صرف این‌که نسخه‌ای قدیمی بود نباید به احیای آن همت گماشت، مساله‌ای که در ظاهر تبدیل به مسابقه می‌شود و دوستان محقق ما به صرف دست‌نوشته بودن اثری در چاپ و نشر آن به هر وسیله‌ای می‌کوشند!
د) نسخه‌شناسی و جمع‌آوری نسخه‌های مورداعتماد و کامل کتاب محقق طباطبایی در کتابش «اهل‌البیت علیهم‌السلام في المکتبة العربیه» تعدادی از نسخه‌های خطی موجود این کتاب را شناسانده است. او در تلاشی مضاعف تعدادی از این نسخه‌های مورداعتماد را جمع‌آوري و با پنج نسخه کتاب فضايل را مقابله کرده است؛ نسخه کتابخانه علامه روضاتی در اصفهان که به ضمیمه خطبه قطقطانیه است.
نسخه کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی به شماره 113، که نسخه‌ای قدیمی شناخته می‌شود. نسخه کتابخانه یمنی دانشگاه از قرن ششم، که اکنون در کتابخانه سلیمانیه نگهداری می‌شود با(شماره 878). نسخه یمنی که تصویری از آن در کتابخانه آیتالله مرعشی (به شماره 4557) وجود دارد. نسخه یمنی دیگر که فرزند علامه، محمد طباطبايی، نتوانست آن را بشناسد.
معرفی نویسنده فضائل و راویان وی
محقق طباطبايی در کتاب خود شرح حالی کوتاه و انتقادی از احمد حنبل دارد و دو روای اولیه کتاب(عبدالله و ابوبکر قطیعی) را معرفی کرده است.
مروری بر محتوای کتاب «فضايل امیرالمؤمنین(ع)»
کتاب فضايل امیرالمؤمنین 369 حدیث در دو بخش روایت می‌کند. بخش نخست آن موضوعات زیر را در بر می‌گیرد:
1. اخبار امیرالمومنین علی‌بن ابی طالب و زهده؛ در این بخش روایاتی از رفتار و کردار امیرالمؤمنین نقل شده‌اند.
2. نسب امیرالمؤمنین علی‌بن ابی طالب رضی‌الله عنه؛ روایت پایانی این بخش کوتاه به شهادت امیرالمؤمنین در 58 سالگی اشاره دارد.
3. اسم أمّه و نسبها؛ در این بخش ضمن اشاره به فضايل مادر آن حضرت، فاطمه بنت‌اسد، برخی ویژگی‌های امیرالمؤمنین نیز گفته شده است. این بخش با حدیث ابلاغ آیه برائت به پایان می‌رسد که رسول خدا، امیرالمؤمنین را از خودشان معرفی می‌کنند.
4. فضايل علی؛ این قسمت با حدیثی در دوستی امیرالمؤمنین(ع) آغاز مي‌شود و با حدیثی که امیرالمؤمنین را از اهل بهشت معرفی می‌کند، به پایان می‌رسد.
بخش دوم کتاب که 209 روایت را شامل نقل می‌کند، روایات فضايل امیرالمؤمنین به روایت ابوبکر قطیعی از شیوخ خود غیر از عبدالله بن احمد حنبل را دربر دارد. این بخش با این روایت شروع می‌شود که رسول خدا، حضرت علی(ع) را به سریه‌ای فرستاده بودند و دستانشان را بالا برده بودند و این‌گونه دعا می‌کردند: «خدایا، مرا نمیران تا علی را ببینم.»
دیگر این‌که نخستین کسی که با رسول خدا نماز گزارد، علی بن ابی طالب(ع) بودند.
حدیث غدیر یکی دیگر از احادیث این بخش است که به صراحت بیان می‌کند که بعد از دعای رسول خدا، خلیفه دوم به امیرالمؤمنین گفت: مبارک بادت ای پسر ابی طالب، شبت را صبح و روزت را شام کردی در حالی که مولای هر مؤمنی هستی.
افزون بر برخی از پاورقی‌های مناسب که به شیوه محقق طباطبايی ارائه شده‌اند، فهارس فنّی(آیات قرآن، احادیث بر حسب مسانید، احادیث، نقل قول‌ها، اعلام، طوایف و قبایل و گروه‌ها، اماکن و شهرها، وقایع و ایام، اشعار و مطالب) در شمار فهرست احادیث بر حسب مسانید در این کتاب جای دارند.
وفات
آیتالله سیدعبدالعزیز طباطبایی متخلص به «محقق طباطبايي» ۲۱ جمادی الثانی ۱۳۴۸ هجري قمري برابر با چهارم آبان ۱۳۰۸ هجري شمسي در نجف اشرف به دنیا آمد و حدود 18 سال قبل همزمان با هشتمین شب ماه مبارک رمضان دار فاني را وداع گفت.
