راز نماز در نهج البلاغه
على دوانى
در نمازم خم ابروى تو با ياد آمد
حالتى رفت كه محراب به فرياد آمد
حافظ
نخستين نمازگزار
سخن از راز نماز در نهج البلاغه و رابطه اين فريضه بزرگ الهى با على عليه السلام، پيشواى عظيم الشأن ما و گوينده نهج البلاغه است، كه يكى از جالبترين مباحث اين كتاب با عظمت را تشكيل مىدهد. نماز، نخستين حكم الهى بود كه چند روز پس از بعثت پيغمبر خاتم، حضرت محمد بن عبد اللَّه صلى اللَّه عليه و آله و سلم توسط جبرئيل امين از جانب خداوند صادر گرديد و پيغمبر با تعليم پيك وحى، آن را معمول داشت. بدين گونه كه پيك وحى الهى، جبرئيل امين، چند روز بعد از آن كه پيغمبر به مقام نبوّت رسيد، براى دومين بار بر آن حضرت نازل گرديد و آبى از آسمان آورد و طريقه وضو گرفتن و نماز گزاردن و ركوع و سجود را به پيغمبر آموخت.
بنا بر اين، نماز اين فريضه بزرگ الهى و عاليترين فرمان خداوند عالم كه بهترين حالت يك انسان با ايمان و بنده خدا در پيشگاه الهى است، نوبر احكام اسلام است و از همينجا نيز بايد قدر آن را دانست و به اهميت آن پى برد.
نكته جالب توجه اينست كه پس از پيغمبر، نخستين كسى كه از مردان آن را به پا داشت على عليه السلام و آنهم در سن نه سالگى بود كه در خانه پيغمبر به سر مىبرد و چون پيغمبر وضو گرفت او نيز وضو گرفت و همين كه رسول خدا به نماز ايستاد، آن وجود مقدس هم در آن سن و سال، پشت پيغمبر (ص) خدا ايستاد و در پشت سر على عليه السلام هم تنها خديجه بود كه به عنوان اولين زن به نماز ايستاد و باپيغمبر (ص) نماز جماعت گزاردند. و اولين اقامه نماز، هم به جماعت بود، جماعتى اين چنين كه پيغمبر (ص) در جلو و على پسر بچه نه ساله در پشت سر آن حضرت و خديجه، همسر پيغمبر در پشت سر على (ع). مىبينيد كه على عليه السلام سراينده نهج البلاغه، چه رابطهاى با نماز، اين دستور عالى آسمانى دارد كه شش سال پيش از بلوغ و قبل از همه، آن هم در پشت سر پيغمبر (ص) و براى نخستين بار به عنوان وظيفه دينى كه پيغمبر ختمى مرتبت از جانب خداوند مأمور به انجام آن شده است، آن را معمول داشت. پس على عليه السلام نخستين نمازگزار اسلام است.
نماز در نظر على (ع)
به طورى كه ديديم على عليه السلام نخستين پيشواى معصوم و امام بر حق ما و نماينده خدا و جانشين بلا فصل حضرت ختمى مرتبت (ص) اولين نمازگزار اسلام است، آنهم شش سال قبل از بلوغ از اين رو مىبايد چنين انسان بىنظيرى، رابطه خاصى با نماز بزرگترين فريضه الهى، داشته باشد. على كه در قبله مسلمين متولد شده، و در نه سالگى و به عنوان اولين پيرو اسلام و براى نخستين بار در پشت سر پيغمبر خاتم نماز گزارده، به طور قطع بيش از هر مسلمان ديگرى، قدر نماز، نخستين فريضه الهى، را مىداند و به آن اهميت مىدهد.
به طورى كه نوشتهاند، حال على عليه السلام به هنگام نماز چنان بود كه در يكى از جنگهاى تيرى به پاى آن حضرت اصابت كرد و هر چه كردند نتوانستند آن را در آورند. چون خبر به پيغمبر دادند فرمود بگذاريد على مشغول نماز شود سپس تير را از پاى او در آوريد زيرا على (ع) در آن هنگام، چنان محو تماشاى جمال حق است كه كاملا از خود بى خود مىشود. چنين كردند و تير را از پاى على (ع) در آوردند و او متوجه نشد، و زمانى به خود آمد كه از نماز فراغت يافته بود، و آن گاه در خود احساس درد كرد:
هر كه چيزى دوست دارد جان و دل بروى گمارد
هر كه محرابش تو باشى سر ز عشقت برندارد
سعدى
همچنين در يكى از شبهاى مخوف جنگ صفين «ليلة الهريز» كه آتش جنگ برافروخته شده بود و از هر سو مانند باران تير مىباريد، ديدند كه على عليه السلام رو به قبله ايستاد و مشغول نماز شد. پس از نماز، پرسيدند يا امير المؤمنين اين چه وقت نماز خواندن بود و على (ع) فرمود: اصلا اين جنگ براى چيست جز اين است كه مىخواهيم ظلم و فساد را ريشه كن كنيم تا نماز و احكام الهى چنانكه بايد، اقامه گردد
خوشا نماز و نياز كسى كه از سردرد
به آب ديده و خون جگر طهارت كرد
حافظ
شهيد محراب
على عليه السلام، سراينده نهج البلاغه و قهرمان قهرمانان جهان، شاگرد لايق و تربيت شده پيغمبر اسلام است كه فرمود: «نور چشم من نماز است.» على كه در تمام دوران حيات پيغمبر اسلام همچون سايه دنبال رسول خدا بود، چگونه مىتواند به نماز تا آن حد كه معمول مىداشت، اهميت ندهد مگر او به تمام معنى مقلد پيغمبر خاتم نبود مگر نه اينست كه در نهج البلاغه و در كردارش همه جا پيغمبر (ص) را اسوه و مقتداى خويش قرار مىدهد، و حاضر نيست سرموئى از گفتار و كردار پيغمبر (ص) تخطى كند آرى مولود كعبه و خانهزاد خدا و اولين نمازگزار اسلام و قهرمانى كه در ميدان جنگ و حساسترين لحظات زندگى، نماز را بر هر كار ديگرى ترجيح مىدهد و حاضر نيست لحظه اول وقت آن را كه ثوابى چون دريا دارد به تأخير بيندازد، سرانجام نيز در خانه خدا، مسجد كوفه و در محراب عبادت و به هنگام نماز با شمشير زهرآلود، ضربت خورد و فرق مقدسش شكافت و با آن ضربت شربت شهادت نوشيد.
على (ع) در آن حالت، يعنى پس از ضربت خوردن، با فرق شكافته فرمود «فزت و ربّ الكعبة» به خداى كعبه كه در آن متولد گرديدم و قبله مسلمانان جهان است، از اين كه مىبينم در خانه خدا نيز ضربت خوردم و شهيد مىشوم، سرافرازم.
در نمازم خم ابروى تو با ياد آمد
حالتى رفت كه محراب به فرياد آمد
آرى، على (ع) آن مظهر تقوا و فضيلت، على، آن انسان ما فوق انسان، آن نمونه اعلاى آفرينش، پس از پيغمبر خدا و نمازگزار نخستين اسلام، آغاز كارش در خانه خدا بود، و پايان كارش نيز در خانه خدا به سر رسيد. بدين گونه، على عليه السلام در جهان اسلام نخستين شهيد محراب است
نهج البلاغه و نماز
امير المؤمنين على عليه السلام در نهج البلاغه در موارد عديدهاى از نماز، اين فرمان بزرگ الهى و محبوب مورد علاقهاش كه براى هيچ عملى بمانند آن ارج نمىنهاد، سخن به ميان آورده و اهميت آن را يادآور شده است.
1- از جمله در آغاز خطبه 199 كه موضوعات مهم اسلامى را به اصحابش وصيت مىنمايد و نسبت به انجام دادن آنها سفارش مىكند، مىفرمايد: نماز را چنانكه بايد برپا داريد و در حفظ و اداى آن كوشا باشيد، و هر چه بيشتر به جا آوريد و به وسيله آن به خداوند تقرب جوئيد، زيرا كه خداوند در قرآن مىفرمايد: نماز فريضهاى است كه در وقت معين بر اهل ايمان واجب شده است. آيا پاسخ دوزخيان را نشنيدهايد كه وقتى طبق گفته خداوند در قرآن از آنها مىپرسند: «چه چيز شما را به دوزخ افكند» مىگويند: ما از نمازگزاران نبوديم.
نماز، گناهان را مانند ريزش برگ درختان مىريزد، و همچون رهايى چهارپايان از بند، انسان را رها مىسازد. رسول خدا- صلى اللَّه عليه و آله و سلم- نماز را به چشمه آب گرمى تشبيه فرمود كه بر در خانه مردى باشد و شبانه روز، پنج نوبت از آن شستشو كند، كه در اين صورت ديگر چركى در بدن وى باقى نخواهد ماند.
مقام و اهميت نماز را مردانى از مؤمنين مىدانند كه زينت كالاى دنيا و فرزندى كه نور چشم انسان است، و ثروت و دارائى، آنها را به خود مشغول نمىدارد چنانكه خداوند در قرآن مجيد فرموده است: مردانى هستند كه تجارت و داد و ستد دنيا آنها را از ياد خدا و اقامه نماز و پرداخت زكات باز نمىدارد.
با اين كه خدا، بهشت را به پيغمبر مژده داده بود از بس نماز مىگزارد، خود را به رنج انداخته بود، و در اين كار نظر به اين آيه شريفه داشت: خانوادهات را فرمان ده نماز بگزارند، و خويشتن نيز بر انجام آن شكيبا باش.
از اين رو پيغمبر هم خانواده خود را به انجام اين فريضه بزرگ الهى وادار مىكرد و خود نيز با بردبارى به اداى آن مىپرداخت .
2- در عهدنامهاى كه براى محمد بن ابى بكر نوشت و او را روانه مصر نمود تا فرمانرواى آنجا باشد، از جمله دستورهائى كه به او داد فرمود: نماز را در اوقاتى كه براى آنها تعيين شده به پاى دار و به خاطر اين كه بىكارى و فرصت و وقت دارى، پيش از وقت آن را به جاى نياور، و به بهانه اين كه كار دارى، آن را به تأخير نينداز و اين را بدان كه تمام كارهايت پيرو نمازت مى باشد .
به طورى كه مىبينيد، مولاى متقيان و سرآمد نمازگزاران مسلمين به فرمانگزار جوان خويش محمد بن ابى بكر دستور مىدهد كه نماز را چه افرادى و چه به جماعت بر هر كار ديگرى اعم از شخصى و كشورى و لشكرى مقدم بدارد و آن را در اول وقت ادا كند، و حق ندارد به بهانه كار يا گرفتارى آن را به تأخير بيندازد، يا به دليل اين كه كارى ندارد، پيش از وقت انجام دهد. بلكه بايد طبق دستور خدا و پيغمبر عمل كند و به ميل خود جلو و عقب نيندازد.
3- نيز در فرمان مشهور مالك اشتر كه پس از شهادت محمد بن ابى بكر در مصر او را به فرمانروائى كشور باستانى مصر منصوب داشت و بايد آن را جهان بينى على عليه السلام دانست، مى فرمايد.
هنگامى كه برخاستى و خود را مهيا ساختى تا با مردم نمازگزارى، نماز را چندان طولانى مخوان كه مردم را پراكنده سازى و سريع و تند هم مخوان كه آن را تباه كنى.
زيرا در ميان مردمى كه با تو نماز مىگزارند، كسانى هستند كه عليل و بيمار و ناتوانند، يا گرفتارى و كار دارند. من از پيغمبر- صلى اللَّه عليه و آله- هنگامى كه مرا براى تبليغ اسلام به يمن مىفرستاد پرسيدم: چگونه با مردم نماز گزارم پيغمبر (ص) فرمود: با آنها مانند ناتوانترينشان نمازگزار، و حال مؤمنين را رعايت كن .
4- در كلمات قصار آن حضرت در اواخر نهج البلاغه، آن پيشواى عالىمقام معصوم و برگزيده خدا، پنج حكم بزرگ الهى را بدين گونه توصيف مىكند: نماز وسيله تقرب و نزديك شدن هر پارسائى به خداست، و حج، جهاد افراد ناتوان است.
هر چيزى زكات دارد و زكات و پاك كردن بدن، روزه گرفتن است. جهاد زن هم خوب شوهر دارى كردن مىباشد .
5- در نامهاى كه به حارث همدانى از ياران نامدارش مىنويسد از جمله
مرقوم مىدارد: در روز جمعه، مسافرت نكن تا بتوانى در نماز جمعه شركت كنى، مگر اين كه كار واجبى (مانند جهاد) در راه خدا انجام دهى، يا به سراغ كارى بروى كه شرعا معذور باشى. 6- در خطبه (131) از جمله مىفرمايد پروردگارا من نخستين كسى هستم كه به حق رسيد و آن را شنيد و پذيرفت. به طورى كه جز رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله هيچ كس در نماز بر من پيشى نگرفت .
7- از همه جالبتر اينست كه در شب بيست و يكم ماه مبارك رمضان، لحظهاى پيش از آنكه جان به جان آفرين تسليم كند، ضمن وصيت تاريخى خود به فرزندان گراميش، امام حسن و امام حسين عليهما السلام از جمله مىفرمايد: خدا را، خدا را كه برپا داشتن نماز را از ياد نبريد، زيرا نماز ستون دين است .
مىدانيم كه امير المؤمنين (ع) در اينجا به سخن پيغمبر (ص) نظر داشته كه فرموده است: نماز ستون دين است كه اگر پذيرفته شد، ساير اعمال نيز بتبع آن پذيرفته مىشود و اگر مقبول نيفتاد ساير اعمال ديگر بندگان هم مردود شناخته مىشود .
نتيجه كلام اين كه على عليه السلام در شب قدر يعنى بهترين شبهاى سال، در حال نماز، ضربت خورد و در شب قدر هم با سفارش به اهميت مقام نماز و ديگر اركان اسلام، چشم از جهان ظلمانى فرو بست و روح بلند پروازش به ملكوت اعلا پرواز كرد. گوئى در آن حال، زبان دل نورانيش، به مضمون اين ابيات لسان الغيب شيراز گويا بود:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند
چه مبارك سحرى بود و چه فرخنده شبى
آن شب قدر كه اين تازه براتم دادند
من اگر كامروا گشتم و خوشدل چه عجب
مستحق بودم و اينها به زكاتم دادند
هاتف آن روز بمن مژده اين دولت داد
كه بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادند
در پايان سخن، بسيار بجاست كه رباعى زيبا و پرشور فيلسوف نامى و حكيم ربانى جلال الدين محقق دوانى را كه از حكما و دانشمندان بلند آوازه اسلام در سده نهم هجرى و قبلا از علماى عامه بوده و در اواخر عمر، شيعه شده است بياوريم و آن را هديه شيفتگان مولاى متقيان على (ع) كنيم:
اى مصحف آيت الهى رويت
وى سلسله اهل ولايت مويت
سرچشمه زندگى لب دلجويت
محراب نماز عارفان ابرويت
