ابوالفضل احمدي كاشاني*

چكيده

فرماندهان نظامي در عملكردشان با زيردستان با پاره اي از مسائل جاري نظاميان روبه رو مي شوند كه عرف اخلاقي نظاميان آنها را پذيرفته، ولي با آموزه هاي اخلاقي اسلامي تزاحم دارند يا برعكس، ازاين رو فرماندهان نظامي مسلمان دچار ترديد اخلاقي در برخي مسائل مي شوند، مسائلي، چون تنبيه هاي همگاني مجرمان و غيرمجرمان، رفتار اطلاعاتي با دوستان صميمي كه مي تواند منافقانه باشد. هدف از اين پژوهش نيز ياري رساندن فرماندهان براي تصميم گيري درست در اين مسائل با محوريت ديدگاه هاي امام علي (علیه السلام) در نهج البلاغه است.

اين مقاله با رويكردي تحليلي ـ توصيفي به آراي امام علي (علیه السلام) درباره برخي از مسائل اخلاقي چالش برانگيز نظاميان مي پردازد. حاصل اين پژوهش، اصولي است كه در رفتار فرماندهي با كادر و افراد تحت امر خود به كار مي آيند كه عبارت اند از: 1. خدا و عدالت محوري در برخورد با نيروها؛ 2. اولويت مصالح امنيتي و دفاعي اسلام بر مصالح ديگري، چون مصالح فردي و خانوادگي.

كليدواژه ها: حق محوري، اخلاق فرماندهي، فرودستان، نيروهاي نظامي، مصالح امنيتي و دفاعي، نهج البلاغه

* دانشجوي دكتراي اخلاق مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)                                        Nashrieh@Qabas.net

دريافت: 7/10/90 ـ پذيرش: 28/1/91

مقدمه

فرماندهي را در نظر بگيريد كه نيروهايش را مانند فرزندانش دوست داشته و تمايل دارد با آنان صميمي و بي تكلف بوده و آنان حرف دلشان را راحت به او بگويند. اما اين گونه ارتباط مشكلاتي براي او پديد مي آورد، زيرا كم نيستند پرسنلي كه ظرفيت اين رفتار ها را نداشته و چه بسا ضمن كوتاهي در مسئوليت هاي نظامي جان فرسا، به فرمانده، جسارت نمايند. اكنون به نظر شما اين فرمانده چه الگو و روشي را بايد پيش گيرد كه اخلاقاً درست باشد.

در ميان امامان معصوم (علیه السلام)، اميرالمؤمنين (علیه السلام) در ارائة اخلاق كاربردي فرماندهان نظامي اهميت ويژه اي دارد، زيرا آن امام بزرگوار نزديك به پنج سال فرماندة چند جنگ بزرگ و حاكم اسلامي بودند و در اين شرايط، مسائل اخلاقي فراواني رخ داده كه امام (علیه السلام) آنها را تأييد يا رد كرده است. ديگر آنكه منابع سرشاري از آرا و سيره آن حضرت وجود دارد كه مهم ترين آنها نهج البلاغه است. با اين وصف، اين مقاله مي تواند كمك شاياني به برخي از مسائل اخلاق كاربردي نظاميان از ديدگاه اسلام داشته باشد.

مقصود از فرماندهان، فرماندهان مسلماني است كه در سطوح بالاي نيروهاي مسلح خدمت مي كنند. «نظامي» در اين مقاله شامل همه نيروهاي مسلح كشوري، اعم از زميني، هوايي و دريايي و نيروهاي انتظامي، ارتش، سپاه و بسيج است. واژ ة «فرودستان» ضمن در بر داشتن فرماندهان جزء، مانند افسران، شامل درجه داران و سربازان نيز مي شود.

اين موضوع به سبب كاربردي بودن آن، هيچ پيشينه اي ندارد، تنها در اخلاق اطلاعاتي به ندرت به چالش هاي اخلاقي يك مسئول اطلاعاتي پرداخته شده است، مانند اينكه وي از نظر اخلاقي تا چه حد مجاز است كه به حريم خصوصي افراد وارد شده و يا تا چه حد مي تواند براي فريب نيروهاي غيرخودي مرتكب حرام شود تا آنان او را خودي به حساب آورند و يا آيا مي تواند براي مخفي ماندن هويتش دروغ بگويد كه البته دست يابي به منابع اين موضوعات به سبب سري و امنيتي بودن آن مشكل است.

اهميت موضوع آن گاه روشن مي شود كه بسياري از نظاميان با معيارهايي آموزش داده شده يا انس گرفته اند كه با ملاك هاي نهج البلاغه مخالفت دارد. نظاميان اخلاقي با مسائلي روبه رو مي شوند كه ضميرشان به خوبي آنان گواهي نمي دهد، ولي دربارة آن مسائل توجيهات اخلاقي فراواني دارند، مانند به كارگماشتن خويشان و دوستان قديمي در پست هاي مهم يا واگذاري امتيازات مهم به آنان اين مسائل با سؤال هاي مهمي همراه است كه يك فرماندة متدين را در حيرت فرو مي برد.

به اين بحث تا زماني كه اين مقاله شكل گرفته، پرداخته نشده و دست كم نگارنده به آن دست نيافته است، ازاين رو، نگارنده با آگاهي كافي از محيط نظاميان در ايران به مسائلي پرداخته كه به ندرت در منابعِ قابل دسترسي، يافت مي شود و بيشتر مسائل بر اساس ديده ها و تجربيات پي ريزي شده اند.

در اين مقاله با توجه به مباحث نهج البلاغه به مباحثي كه در خصوص اخلاق فرماندهي با فرودستان است، مجموعاً طي ده عنوان پرداخته شده كه چهار بحث آخر آنها بيشتر صبغة مديريتي دارد. اين مباحث عبارت اند از: عدالت و حق محوري، منافات نداشتن رفتار اطلاعاتي با رفتار دوستانه و صادقانه، وفاي به عهد، رازداري يا افشاگري، برتري حق خويشاوندي يا حق سازمان، حرمت فرماندهي يا جسارت حق گويي فرودستان، ارزش هاي گزينش، نظارت و رسيدگي، تنبيه و تشويق، و ارزش يا ضدارزش بودن حضور فرماندهي در معركه ها.

1.عدالت محوري

ممكن است مردم در برخي صفات پسنديده اختلاف داشته باشند، ولي هر كس و در هر مرامي عدالت و اجراي آن را دوست دارد، اما با وجود اين، برخي به سبب تزاحم عدالت با منويات و منافعشان، در اجراي آن ترديد مي كنند. امام علي (علیه السلام) هنگامي كه خود فرمانده بود در اين موارد آنچنان صريح بر عدالت پافشاري مي كرد كه برخي اين پافشاري آن حضرت را دور از سياست و قوانين مديريتي ارزيابي كرده1 و برخي آن را به علت الگو بودن امام (علیه السلام) براي بشريت لازم مي دانستند.2

اكنون به چند نمونه از تزاحم عدالت با ديگر مصالح پرداخته مي شود:

الف) اجراي عدالت و قطع همكاري برخي نيروها

رضايت متنفذان و وابستگان به آنها مي تواند اصل مهمي در جهت دهي رفتاري و اخلاقي فرماندهان باشد، زيرا نارضايتي آنان چه بسا باعث سست شدن پايه هاي يك سازمان باشد. شيوة آن حضرت از همان آغاز خلافت، گسترش عدالت در جامعه و احياي حقوق فراموش شده و اموال از دست رفته بود. آن حضرت بدون علت ميان فرادست و زيردست فرقي نمي گذاشت و ملاك ايشان كتاب خدا و سنت پيامبر اكرم (ص) بود.3

در دورة خلافت عثمان، وي اموال فراواني را به ناحق به برخي خويشان بخشيده بود، از اين رو امام (علیه السلام) روز دوم خلافت ديدگاه خود را دربارة اين اموال به يغما رفته روشن فرمود: «به خدا سوگند، بيت المال تاراج شده را هر كجا كه بيابم به صاحبان اصلى آن باز مى‏گردانم، گرچه با آن ازدواج كرده يا كنيزانى خريده باشند.»4

اين نوع رفتار سبب شد تا بسياري از نيروها از نزد آن حضرت دور شده يا در تعهدشان بي تفاوت شوند. آن حضرت علت دوري اينان را نه به سبب ستم به آنان، بلكه به سبب سنگين بودن حق بر آنان مي داند.5

مي توان ديدگاه امام (علیه السلام) يعني «سخت گيري بر اجراي عدالت، حتي به قيمت از دست دادن ياران» را مبني بر چند اصل دانست:

يك) گشايش و رفاه حال عموم

حضرت در دستوري به مالك اشتر دربارة حق مداري و انصاف به زيردستان و عمومي كردن آن و عدل فراگير، سفارش مي فرمايند كه خشنودي همگان را در نظر داشته باشد نه خشنودي چند تن كه چه بسا باعث ظلم به ملت مي شوند.6

دو) ممنوعيت پيروزي با جور

به امام (علیه السلام) گفتند كه مردم به دنيا دل بسته‏اند و معاويه با هدايا و پول‏هاى فراوان آنها را جذب مى‏كند، شما هم از اموال عمومى به اشراف عرب و بزرگان قريش ببخشيد و از تقسيم مساوى بيت المال دست برداريد تا به شما گرايش پيدا كنند. امام (علیه السلام) در برابر اين تفكر چنين مي فرمايد:

آيا به من دستور مى‏دهيد براى پيروزى خود، از جور و ستم دربارة امت اسلامى كه بر آنها ولايت دارم، استفاده كنم!؟ به خدا سوگند ... هرگز چنين كارى نخواهم كرد. اگر اين اموال از خودم بود به گونه‏اى مساوى در ميان مردم تقسيم مى‏كردم تا چه رسد كه جزو اموال خداست.7

سه) بخشيدن مال به كساني كه استحقاق ندارند، بخششي بي دليل و اسراف است.8

چهار) در صورت لغزش اعطا كننده و نيازش به دوستان، بدترين دوستان وي همان كساني هستند كه به غير استحقاق به آنان بخشيده شده است.9

ب) ترجيح عدالت يا ترجيح بخشش

رسيدگي فوق العاده به نيرو با اعطاي انعام، بهتر است يا توجه به گسترش عدل؟ مانند آنكه فرماندهي، توانايي دارد يكي از اين دو كار را انجام دهد: اعطاي هدايا به نيروها، و ديگر، صرف نيرو و بودجه اي براي حل منصفانه پرونده هاي معوقات، انتقالات و شكايات كه باعث اتقانِ عدالت در حوزة مديريتي وي مي شود.

از ديدگاه امام (علیه السلام) دومي ترجيح دارد، زيرا عدالت، هر چيزى را در جاى خود ‏نهادن است، در حالى كه بخشش، آن را از جاى خود خارج مى‏سازد. به بيان ديگر، عدالت، تدبير عمومى مردم است، در حالى كه بخشش، گروه خاصى را در برمي گيرد، بنابراين، عدالت شريف‏تر و برتر است.10 و به عبارت ديگر، در عدالت استحقاق هاي طبيعي و واقعي در نظر گرفته مي شود و به هر كس بر اساس انجام كار و لياقت داده مي شود، ولي در جود و بخشش چنين نيست، بلكه جريان غيرطبيعي به حساب مي آيد و در آن به افرادي خاص توجه مي شود.11

2. منافات نداشتن رفتار اطلاعاتي با رفتار دوستانه و صادقانه

صداقت و يك رنگى، خواست فطرت و خرد آدمى است و از فضايل نيك اخلاقى به شمار مى‏رود و در مقابل، دورويى و عدم صداقت در رويارويي با دوستان و آشنايان و همكاران، نكوهيده و زيان‏آور است.12

گاهي رفتار دوستانه و يك رنگي اقتضا مي كند كه در برابر سؤال ها و توقع دوستان، برخي مسائل وحتي مسائل خدمتي را با آنان در ميان گذاشته و از هيچ‏گونه خيرخواهى و كمك به همكاران دريغ نورزيم. امام (علیه السلام) نيز (در نامة 50) ضمن اشاره به اصل وحدت و همدلي بين خود و افسرانش در اين باره توضيح مي دهد كه اگر اموالي به دست آورد يا نعمتي مخصوص او شد دچار دگرگوني و فراموشي ياران نشود و با آنها بيشتر به برادرانش نزديك شود ... و كارها را با مشورت با آنان انجام دهد و در پرداخت حق آنان كوتاهي نكرده و با همه آنان به گونه اي مساوي رفتار كند.13

البته ممكن است گفته شود كه فرمانده بنا بر اخلاق صنفي و رفتار اطلاعاتي خود نمي تواند بسياري از سؤال ها و توقعات آنان را پاسخ گويد، زيرا اصل اساسى، حفظ اسرار محرمانه سازماني(رعايت اصول حفاظتى) است و اين با اصل صداقت و يك رنگي منافات دارد.

در حل مسئله مي توان گفت:

اولاً، ميان اين دو اصل، منافاتي نيست، زيرا امام (علیه السلام) نيز (در همان نامة 50) در جملة «حق شما بر من آن است كه جز اسرار جنگي هيچ رازي را از شما پنهان ندارم»14 رهنمون مي فرمايند كه هم بايد يك رنگي فرمانده و هم اسرار نظامي حفظ شود15 و فرمانده مي تواند با توجيه ياران و دوستان خود به آنان بفهماند كه از گفتن برخي مسائل و احياناً پاسخ برخي خواسته ها به سبب تعهد و پيماني مقدس، اخلاقاً معذور است.

ثانياً، در صورت قبول منافات داشتن آن دو، مصلحت رازداري گاهي بر مصلحت دوستي و صداقت برتري دارد. حفظ برخي اسرار، مانند اسرار حكومتي و فوق العاده سرّي بسيار ضروري است، زيرا با حفظ آنها مي توان امكان بسيارى از زيان ها را از ناحيه دشمن سلب كرد و همواره ابتكار عمل را در دست داشت.16 بايد توجه داشت كه پيامدهاى افشاى اين گونه رازها ناگوارتر و زيانبارتر از افشاي انواع ديگر رازهاست، زيرا باعث كشف اطلاعات توسط جاسوسان و انتقال آن به خارج از كشور مي شود. ترور برخي از دانشمندان17 هسته اي و نظاميان و تصميمات سازمان ملل عليه ما و ابتكار عمل دشمن ... به سبب كشف اين گونه اسرار ناشي شده است.

امامان بزرگوار ما پيوسته شيعيان را از افشاي اسراري كه كيان شيعه را به خطر مي انداخت، برحذر مي داشتند. براي مثال، امام صادق (علیه السلام) به يكي از كارگزارانش مي فرمايند: «زبانت را نگهدار و باعث سلطه ديگران (دشمنان) بر ما مشو.»18 امام محمدباقر (علیه السلام) نيز مى‏فرمايد:

روز قيامت، فردى را به سبب مشاركت در خون افراد ديگر، مؤاخذه مى‏كنند. او مى‏گويد: خدايا! تو مى‏دانى كه من خون كسى را نريخته‏ام. خداوند متعال مى‏فرمايد: بلى، چنين كارى به‏ طور مستقيم از تو ديده نشده، اما تو از فلانى مطلبى را شنيدى و براى ديگران نقل كردى و اين مطلب به گوش ظالم جبّارى رسيد و آن فرد به همين علت كشته شد و تو در خون او شريك شدى.19

3. وفاي به عهد

وفاي به عهد از ارزش هاي اخلاقي بسيار سفارش شده و فطري است20 و اگر انسان جان خود را سپر پيمان خود گرداند، كار درستي انجام داده است، زيرا هيچ يك از واجبات الهى همانند وفاى به عهد نيست.21 «وفاي به عهد از جمله صفاتي است كه همة مردم جهان با تمام اختلافاتى كه در افكار و تمايلات دارند، در آن اتفاق نظر دارند. وفاي به عهد چيزي است كه درباره دشمنان نيز بايد رعايت شود.»22

سيرة عملى امام (علیه السلام) نيز بر وفاى به عهد استوار بود. براي مثال، پس از نوشته شدن قرارداد آتش بس در جنگ صفين و (قبل از عهد شكني هاي معاويه)، گروهى از نيروهاى لشكر آن حضرت به ايشان پيشنهاد كردند كه مفاد آن را ناديده گرفته، دوباره با معاويه وارد جنگ شوند. امام (علیه السلام) ضمن ردّ پيشنهاد آنان، با حالت عتاب آلود به آنان فرمودند: «پس از امضا و رضايت دادن و عهد بستن نمي توان مفاد آن را ناديده گرفت».23

با وجود اين، گاهي پايبندي به عهدها درست نيست. وفاي به عهد با افرادي كه هيچ پيمانى را به فرجام نمى‏رسانند، مگر اينكه به سودشان باشد و همواره با تزوير و سياست‏بازى و دغل كارى با افراد، برخورد مى‏كنند،24 لازم نيست. امام علي (علیه السلام) پايبند بودن بر اين پيمان ها را برنمي تابد و وفادارى به اين عهد ها را نزد خدا نوعى خيانت مي داند و در واقع، خيانت به خيانتكاران نزد خدا وفادارى است.25

از اين گذشته، فرماندهي با كساني روبه روست كه عملكرد آنان با نوعي خيانتِ پيچيده همراه است و گاهي برخي از آنان با سرويس هاي اطلاعاتي دشمن ارتباط دارند. براي مثال، افرادي كه با نزديك شدن به وي يا وابستگانش عكس ها و اطلاعاتي از آنان تهيه كرده و مي توانند آبروي شغلي و خانوادگي وي را تهديد كنند و ناجوانمردانه و با تنگنا گذاشتن و با گرو كشي از فرماندهي پيماني مي گيرند. روشن است وفاي به عهد در اين موارد، نه تنها ارزشمند نيست، بلكه نكوهش آميز و جرم شمرده مي شود.26

4. رازداري يا افشاگري

حفظ اسرار و عيوب نظاميان از نظر اخلاقي و امنيتي، اصلي مهم و لازم الاجرا در نظاميان است و فرماندهي در پنهان داشتن رازها و عيوب پرسنل از همه سزاوارتر است و بايد «زيردستاني را كه باعث پرده دري و شيوع عيوب پرسنل مي شوند از خود دور كند.»27 اما سيرة امام (علیه السلام) در اين باره نشان مي دهد كه آن حضرت گاهي و بنا بر دلايلي افشاگري عيوب افراد را ضروري مي دانسته است. اكنون مناسب است به عللي اين سيره بپردازيم:

الف) عبرت گيري از سرنوشت خيانت كاران

در صورت خيانتِ شخصي از همكاران نزديك، ضمن مجازات وي بايد طوق بد نامي به گردنش افكند28 و عيبش رسوا شود.

ب) روشن كردن راه درست از نادرست

گاهي امام (علیه السلام) برخي را رسوا مي كرد تا براي مردم راه خدا از راه غيرخدا جدا شود. براي مثال، برخي معاويه را از آن حضرت سياست مدار و هوشمندتر مي پنداشتند، در اين ميان، آن حضرت آگاهي مي داد كه «اگر ناپسندىِ پيمان شكنى نبود، من از تمامى مردم هوشمندتر بودم»؛29 يعني آن حضرت از همه كس تواناتر و داناتر است، ولى براى پيروى از دستور خدا و رسول از آنچه رضاى آنان نيست، چشم مى‏پوشد، و امثال معاويه پيرو شيطان و هواى نفس اند30 كه با نيرنگ و پيمان شكني كار خود را جلو مي برند و اين نشانه برتري رأي و انديشة آنان نيست.

ج) سركوبي انحرافات عقيدتي

نمونه روشن آن به نقد كشيدن عقايد خوارج است.31 آن حضرت قبل از پيدايش و شكل گيري اين عقايد، هشدارها و افشاگري هايي دارد32 و درباره ماهيت و علل گمراهي خوارج33 و خبر پيامبراكرم (ص) دربارة آنان34 و تداوم انحراف فكري آنان بياناتي رسواگرانه دارند.35

د) جلو گيري از اختلاف ميان صفوف مجاهدان

امام (علیه السلام) از دنياطلبي و اغراض شخصي كساني پرده برمي داشت كه باعث اختلاف ميان صفوف مجاهدان مي شدند، مانند افشاي اهداف سران ناكثين (طلحه و زبير)36 كه به بهانه خون خواهى عثمان مقدمات جنگ داخلي را فراهم مي كردند يا افشاي نيات مروان كه براي بيعت نزد امام (علیه السلام) آمده بود و آن حضرت دست وي را يهودي خواند به طوري كه اگر با دستش بيعت كند در نهان و به راحتي آن را مي شكند.37

5. حق خويشاوندي يا حق سازمان

امام (علیه السلام) دربارة خويشاوندان، به ويژه تهيدستان آنان سفارش هاي مهمي دارند.38 و هر كس را موظف مي داند كه به بستگانش عنايت داشته براي گشايش زندگي، آنان را ياري كند. يك فرمانده نيز بايد به اين وظيفة الهي عمل كند. اما انجام اين وظيفه، به ويژه درباره خويشان نظامي كه در حوزة خدمتي وي مشغول به كار هستند، مي تواند براي او محذورات اخلاقي فراهم كند، بخصوص اگر آنان متوقع، نيازمند و فرصت طلب باشند. برخي از اينان از فرصت «راحت سخن گفتن» خود با فرمانده، بهره جسته و با آه و ناله اي جانسوز، امتيازي يا حل مشكلي را تقاضا مي كنند مبني بر اينكه:

الف ـ فرماندهي با استفاده از نفوذ معنوي (و نه جايگاه شغلي و دستوري) خود، كارها و مشكلات آنان را تسهيل كند؛ بدين معنا كه پرسنل وي به لحاظ محبت به فرمانده، تلاشي دلسوزانه و خارج از برنامه براي حل مشكل شخص خويشاوند فرمانده داشته باشند.

ب ـ با توجه به اشراف فرماندهي، از نقاط كور قانون و تبصره ها و بندها به نفع آنان استفاده كند، زيرا برخي كارها از نظر قانوني، شرايط يكسان دارند؛ يعني هم «انجام شدني» و هم «انجام نشدني» هستند و انتخاب يك طرف، و بسته به نظر فرماندهي است.

به نظر مي رسد به كار بستن اين توجيهات براي رسيدگي به امور خويشاوند درست نيست، زيرا براي صلة رحم بايد از سرمايه ها و توانمندي هاي شخصي بهره برده شود، نه از توان و استعدادهاي سازمان.

در توجيه دوم نيز بايد گفت كه اولاً: قانون بايد شفاف باشد، ثانياً: تبصره هاي يادشده بايد براي همه باشد و اگر مقدور نيست كه براي همگان باشد، بهتر است براي هيچ كس نباشد. از ديدگاه امام (علیه السلام) هميشه بايد ملزم به حق بود و در صورت زيان به (سازمان و) مردم و تحميل هزينه هايي، مانند وقت و نيرو، بايد به گونه‏اى با خويشان رفتار شود كه قرار دادى به سودشان منعقد نگردد، در غير اين صورت، سودش براى آنان و عيب و ننگش در دنيا و آخرت براى فرماندهي خواهد ماند.39

فرماندهي بايد متوجه باشد كه اين گونه اقدامات موجب مي شود تا پرسنل احساس تبعيض كرده و نتوانند آن را تحمل كنند. بنابراين، با عنايت به اين مفسده، اگر بي توجهي به بستگان و نزديكان هم صدمه اي در پي داشته باشد، مانعي ندارد.40 البته «اگر چه اجراى حق مشكلاتى براى نزديكان فراهم آورد، ولي [فرمانده بايد] تحمل سنگينى اجراي آن را به ياد قيامت بر خود هموار سازد»41 و بهتر است كه در برابر خواست خويشان به پرسنل دستور دهد كه طبق مقررات با آنان عمل شود.

6. حرمت فرماندهي و جسارت حقيقت گويي نيروها

فرماندهي به سبب مديريت نيروهاي مدافع و آماده جانبازي بايد جايگاهي ويژه داشته باشد. ارتش و به طبع آن، فرماندهانش زينت حاكمان و ركن امنيت كشورها هستند.42 بايد در خارج و داخل سازمان خود، وجاهت و ابهت داشته باشند، از اين رو نيروهاي فرودست ملزم به احترامات نظامي و تشريفات خاصي براي فرماندهي هستند. از نظر اخلاقي نيز بايد انسان هايي كه مسئوليت هاي پر خطري دارند، مدح و ستايش شوند.43

فرماندهان مسلمان گاهي با در نظر داشتن آموزه هاي اسلام و از سوي ديگر، حفظ حرمت فرماندهي، دچار بلاتكليفي اخلاقي مي شوند، زيرا از سويي، فروتني و تحمل فرودستان و خودماني شدن و انس با آنان و افتاده حال بودن، شايسته يك فرد مسلمان است و نيرو بايد احساس نزديكي به فرمانده خود داشته باشد، و از سوي ديگر، بايد جايگاه برتر خود را حفظ كند، به طوري كه پرسنل جايگاه فرماندهي را قلعه اي رفيع بداند كه جاي همه كس و هرگونه مداخله نيست. با اين وصف است كه پرسنل دستور را محترم شمرده و اگر غير از اين باشد، زمينة كاهلي و بي نظمي نيرو هنگام خطر، فراهم مي شود.

شكي نيست كه امام علي (علیه السلام) جايگاه عظيمي براي ارتش و فرماندهان قائل است،44 اما از نظر آن حضرت، رفتار فرماندهي و تربيت نيرو بايد به گونه اي باشد كه هم زمينة سوء استفاده كم خردان را از ميان ببرد و وقار و حريم فرماندهي حفظ شود، مانند آنكه در مسائل غيرمهم، فراوان و مستقيماً نيرو را تنبيه نكند،45 و هم نيرو بتواند به فرمانده نزديك شود و در صورت لزوم، كلام حقش را اظهار نمايد.

البته گاهي افراد مغرض و منافق، حريم فرماندهي را مي شكنند. در تاريخ نيز ذكر شده است كه افرادي مانند اشعث بن قيس شديدترين لحن و تعبير را با فرماندهشان، اميرالمؤمنين (علیه السلام) داشتند، اما آن حضرت متعرض آنان نشد.46 بايد توجه داشت كه اندك اين حريم شكني ها عادي است، زيرا عادتاً نظامياني نادان، منافق و گستاخ در دسته ها و گردان ها هستند كه حاضرند حرمت فرمانده را بشكنند، اما اين حالت نبايد عموميت پيدا كند.

از ديدگاه امام (علیه السلام) دور بودن كادر از فرماندهي، مصيبت و مشكل بزرگي براي فرماندهي و ارتش است، و در برابر، بستر سازي و فرصت دادن به نيرو براي «آسوده حق گويي» اصل مهمي براي نزديك شدن نيرو به فرماندهي است. اين ديدگاه را مي توان با دو اصل تبيين كرد:

الف) حق طلبي

دور بودن فرماندهي از بدنة ارتش باعث آميختگي حق و باطل و آشكار شدن باطل در لباس حق براي وي مي شود،47 زيرا نيرو هنگامي كه به علت ترس از عواقب جسارتش نتواند به راحتي حق را به آگاهي فرماندهي برساند، فرماندهي دچار خامي و كم اطلاعي مي شود.

امام علي (علیه السلام) در صفين به رزمندگانش اظهار مي دارد كه با او براي گفتن حق، راحت باشند و با ترس و رعشه با وي سخن نگويند كه گويي او فرماندهي سركش و خشمگين است كه بايد از او دوري جست.48 از سخنان آن بزرگوار مي توان بهره برد كه فرمانده بايد آمادگي شنيدن مطلب يا مشورت را براي احياي عدالت داشته باشد و به زيردستان خود اطمينان دهد كه در برابر حرف حساب و بيان مشكلات و انتقادها، هيچ مشكلي متوجه آنان نخواهد شد،49 زيرا چه بسا فرمانده غرق در خطاي و جهل عميقي باشد.50

نتيجه آنكه فرماندهي براي بسترسازي شنيدن حق، بايد به گونه اي رفتار كند كه نيرو براي بيان حق، احساس امنيت كند، چنان كه سيرة عملي علي (علیه السلام) نيز چنين بوده است. مؤيد اين مطلب، شيوة برخورد آن حضرت با افراد است، چنان كه از اصحاب آن بزرگوار نقل شده كه برخورد ايشان به گونه اي بود كه «ضعيف هيچ گاه از جور او نمي ترسيد و قوي نيز براي ستمكاري خود در او طمع نمي كرد.»51

ب) دور كردن چاپلوسان

«ستودن كسي بيش از آنچه سزاوار اوست، چاپلوسى است [و از سوي ديگر] كمتر از آن، از ناتواني يا [برخاسته از صفات رذيله اي چون] حسادت است.»52

مدح مسئولان پرتلاش و خطر پذير، امري فطري است53 و شايسته است نيروها، دست كم با احترامات نظامي جايگاه فرماندهان را پاس بدارند، اما هميشه مدح در كار نيست و گاهي سخن حق، برخي فرماندهان را تلخ كام مي كند و آنان به علت ناراحت شدن از حق گويي افراد و انتقام گيري از منتقدان و برخورد با آنان، از تملق زباني و عملي متملقان، احساس آرامش كرده و به آنان گرايش پيدا نموده54و بدين سان با سلطة آنان نيروهاي حق گو از حوزة فرمانده اي دور مي شوند. و در چنين شرايطي حضور پررنگ چاپلوسان در كانون فرماندهي موجب مي شود تا روي واقعيات پرده افكنده شده و مشكلات از نظر فرماندهان مخفي شود.

امام علي (علیه السلام) به علت خطر حضور متملقان، به مالك اشتر فرمان مي دهد كه ضمن بر قراري روابط صميمانه با پرهيزكاران و راست گويان، آنان را چنان پرورش دهد كه او را فراوان نستايند و در واقع كاري كند كه اينان نيز به تملق گويي گرايش نداشته باشند.55 براساس همين مبنا آن حضرت در منطقة صفين به رزمندگانش يادآور مي شود كه از به كار بردن الفاظ پر طنطنه و پر طمطراق كه براي پادشاهان جبار استفاده مي شود، بيزار است و نبايد آنان رياكارنه با فرمانده خود رفتار كنند.56 نتيجه آنكه عمل كردن براساس اين دو اصل، همدلي و نزديكي حق گرايانه با نيروها را در پي خواهد داشت.

همين دو الگوي رفتاري (رعايت حريم فرماندهي و جسارت حق گويي فرمانبر) در جنگ تحميلي در بين رزمندگان و فرماندهان به خوبي مشاهده مي شد و فرماندهان به علت مواضع و انگيزه ها ي حقشان (بدون هيچ ژست و طمطراقي) بر دل ها حكومت مي كردند و از اين جهت حريمشان نزد مجاهدان لازم شمرده مي شد، و از سوي ديگر، فرمانبران با احساس يگانگي عميق به آنان، از اظهار حق گويي در برابر فرماندهان كوتاهي نمي كردند.

7.گزينش ها

الف) ملاك هاي گزينش مشاوران

يك سازمان نظامي قوي بر شانه هاي افراد شايسته خود استوار است و وجود و به كار گيري شايستگان بر اساس كيفيت گزينش افراد است. معمولاً گزينش آنان با مشاوران انجام مي شود، از اين رو انتخاب مشاوران مناسب يكي از دغدغه هاي مهم يك فرمانده است، چراكه با مشاورانِ خوب، گزينش ها، تشويق ها و تصميم ها آسان مي شود.

امام علي (علیه السلام) سه ملاك سخاوت، شجاعت و قناعت را در گزينش مشاوران بيان مي فرمايد. اين ملاك ها در حق گرايي و در نظر داشتن مصالح انساني كمك فراواني به فرماندهي مي كند. ايشان مي فرمايد:

بخيل، ترسو و حريص را در مشورت كردن دخالت نده كه تو را از بخشش مانع گردند، و از تنگدستى مى‏ترسانند و در انجام كارها روحية تو را سست مى‏كنند و حرص بر اندوختن با ستمكارى را در نظرت زينت مى‏دهند ... ريشة اين ويژگي ها بدگمانى به خداى بزرگ است.57

روشن است اين نوع مشاوران باعث بازداشتن امكانات از نيروها و احتياط افراطي و توجيه برخي ستم ها به نيروها مي شوند. برخي از فرماندهان به شدت «سازمان گرا»58 به اين نوع مشاوران گرايش دارند در حالي كه از ديدگاه امام علي (علیه السلام) فرماندة سپاه بايد از توانايي هاي خويش براي ايثار و احسان به سربازان خود و حتي به خانواده هاي ايشان، بهره كامل ببرد و به عدل و انصاف با آنان رفتار كند تا انديشة سربازان به جنگ و دفاع معطوف شود.59 نتيجه آنكه با وجود مشاوران مورد اشاره در كلام امام (علیه السلام) زمينة رفتار حق گريزي فرمانده و از دست دادن توفيق احسان و عدل وي تقويت مي شود.

ب) ملاك هاي گزينش معاونان و همكاران صاحب سرّ

اين گزينش براي فرماندهان بسيار سرنوشت ساز است، زيرا گزينش شدگان را در جايگاه «بطانه»60 و محرم اسرار قرار مي دهد. به طور معمول، ملاك هاي اين گزينش، خوش فكري، نفوذ بر اشخاص(مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ)61 و خوب سخن گفتن62 و همراهي با فرمانده است.

امام علي (علیه السلام) ملاك هاي خوش فكري و نفوذ بر اشخاص را تأييد فرموده و معيار نداشتن سابقة همكاري با ستمگران را مهم مي شمارد. و از سوي ديگر، در «خوب سخن گفتن» صراحت لهجه در حق گويي و در «همراهي كردن»، همراهي خدا پسندانه را تأييد مي كند. در اين صورت، امام علي (علیه السلام) اين چند ملاك را در اين گزينش لازم مي داند: 1. خوش فكر بودن، 2. تسلط بر افراد، 3. سابقه نداشتن همكاري با ستمگران، 4. حق گويي، 5 . همراهي نكردن با آنچه خدا نمي پسندد. امام (علیه السلام) فوايد اين افراد را چنين مي شمارد كه «هزينة آنان سبك‏تر، ياري شان بهتر، مهرباني شان بيشتر، و دوستى آنان با غير فرمانده كمتر است.»63

ج) ملاك هاي گزينش دفترداران و كارمندان اداري ويژه براي سياست ها و امور محرمانه

نيروي اداري، مانند دبيرخانه، بايگاني و منشي، در امور نظامي اهميت و نقش ويژه اي دارد. برخي چون گزينش نيرو براي امور اداري را كم اهميت مي دانند با اندكي تحقيق و اصل «خوش بيني» به مؤمنان، انتخاب خود را انجام مي دهند، اما حضرت علي (علیه السلام) اين رفتار را نمي پسندد و براي انتخاب آنها چند نكته بيان مي فرمايد:

الف) اصل بر عدم حسن ظن باشد، زيرا ممكن است در «پس ظاهرسازى‏هاي افراد، نه خيرخواهى وجود داشته باشد و نه از امانت دارى نشانى يافت ‏شود.»64

ب) پروندة خدمتي آنان نزد فرماندهان شايسته پيشين بررسي شود.65

با اين دو شرط، انتظار مي رود كساني انتخاب شوند كه ميان مردم، اثرشان نيكوتر، و در امانت دارى معروف ترند.66 علت لحاظ كردن اين شروط، نامه‏ها و نوشته هاى محرمانه است كه دربر دارنده سياست‏ها و اسرار فرمانده و نظام است و لحاظ كردن اين شروط «نشانة خيرخواهي و احساس مسئوليت در برابر خدا و مردم است.»67

د) ملاك هاي گزينش فرماندهان

اطاعت از فرماندهي، قدرت جسمي و روحي و تخصص68در نظامي گري (مانند هدايت نيروها، به كار گيري جنگ افزارها و كار آزمودگي) از شروط اصلي در انتخاب فرماندهان است.69 از ديدگاه امام علي (علیه السلام) اين ويژگي ها جزء شروط حداقلي در انتخاب فرماندهان ارشد است. حال اگر در مواردي افرادي يافت شد كه اين صفات را به يك اندازه داشتند، در اين صورت، ملاك انتخاب و ترجيح چيست؟ از فرمايشات امام (علیه السلام) در نهج البلاغه ملاك هاي مرجح ديگري را بهره مي بريم كه عبارت اند از:

يك ـ «نُصْح»70(خير خواهي و خلوص) يكي از ملاك هايِ اولويت است كه از اين واژه، علاقه مندي به ولايت استفاده مي شود.71 و دلسوزتر(انْصَح) به (دين) پيامبر اكرم (ص) و امام (علیه السلام) و ولايت، براي فرماندهي شايسته تر است.

دوـ «كمك به سربازان» يكي ديگر از ملاك هاي اولويت است، چراكه با امداد رساني به سربازان و خانواده هاي آنان، روحية سربازان تقويت مي شود.72 در واقع، اين ملاك، نوعي خيرخواهي از سوي فرماندهان منتخب درباره فرودستان است.

سه ـ «پاكيزه گي روحي» (انقاهم جيبا) و «شكيبايي» و برخي از صفات ديگر كه برگرفته از دو صفت است، مانند دير به خشم آمدن، پوزش پذير بودن، ترحم و مهرباني به ناتوانان و گردن كشي در برابر زورمداران.73

بديهي است كه اين ملاك ها مي توانند در انتخاب گزينه ها به ما كمك كنند. براي مثال، گزينه اي را در نظر بگيريد كه تخصص بالايي دارد و در برابرش گزينه اي است كه با وجود تخصص معمولي، صفات معنوي، چون «رحمت براي ناتوانان و نقمت براي قلدران» را نيز دارد كه به نظر مي رسد مورد دوم، ترجيح دارد. با اين ملاك ها و اولويت ها ضمن رسيدن به افقي نو در اين نوع گزينش، به گزينش فرماندهاني چون مالك اشتر رهنمون مي شويم.

همچنين با توجه به ملاك هاي يادشده و لحاظ شرايط گزينش، به ويژه شرط «ترجيح فاضل بر مفضول»، فرماندهي مي تواند دوستان و خويشان خود را براي جايگاه هاي فرماندهي انتخاب كند. واقعيت اين است كه گاهي فرماندهي به علت شناختي كه از توانايي و شايستگي دوستان، هم دوره اي ها و خويشان خود دارد، به انتخاب آنان رغبت پيدا مي كند كه با ملاك هاي مطرح شده، گزينش او درست و حق است.

8. نظارت و رسيدگي (مستقيم و غيرمستقيم)

الف) كيفيت نظارت بر فرماندهان و همكاران نزديك

امام علي (علیه السلام) براي نظارت بر مسئولان و همكاران نزديك، بهره جستن از جاسوسان راستگو و با وفا را سفارش مي فرمايد، زيرا اين نوع نظارت علاوه بر اينكه باعث رسيدگي و مهرباني آنان با فرودستانشان مي شود، حجتي براي مجازات خيانتكاران است.74

‏اما جست وجو در امور پنهانى و در بدي ها و نقاط ضعف مردم كه به آن تجسس يا جاسوسي مى‏گويند،75 جزء رذايل اخلاقى ‏شمرده مي شود كه و قرآن مجيد مؤمنان را از آن نهى كرده است، چراكه عامل مؤثرى در ايجاد بدبينى و از هم گسستگى اخوت و برادرى است. البته بايد توجه داشت كه همه تجسس ها، ممنوع و بد نيستند. در واقع، هرگاه غرض از تجسس، يافتن عيب هاى ديگران، به قصد ضربه زدن به آبرو و هتك حرمت مؤمنان باشد و هيچ غرض عقلايى در كار نباشد، ممنوع و ناپسند است، و در مواردى كه فرد تجسس كننده به منظور رعايت مصلحت برتر و بالاترى، مثل حفظ نظام يا انجام وظيفه قانونى و شرعى، تفتيش و تجسس كند، نه تنها جايز، بلكه واجب است.76 بنابراين، ناپسند بودن تجسس تا جايى است كه پاى مصلحت مهم‏ترى در كار نباشد وگرنه به مقتضاى قاعده «اهم و مهم»، مصلحت اهم مقدم شده و تجسس مجاز مي شود، مانند جايى كه جست وجو و تفتيش براى كشف توطئه، روشن شدن حقايق و شناسايى كارشكنان باشد كه در اين گونه موارد، مجاز مى‏شود.77 امام خميني (ره) در اين باره فرموده اند:

در قرآن مى‏فرمايد: «وَ لا تَجَسَّسُوا» درست است، ولى قرآن حفظ نفس آدم را هم فرموده است ... همه شما موظفيد كه با جاسوسى حفظ بكنيد اسلام را ... حفظ خود اسلام، از جان مسلمانان هم بالاتر است ... جاسوسى فاسد خوب نيست، اما براى حفظ اسلام و حفظ نفوس مسلمين واجب است ... .78

البته بايد توجه داشت كه از نظر قانون، براي انواع تجسس، همچون بازديد از منازل، شنودهاى تلفنى، بازرسى نامه‏ها و... بايد با هماهنگى و مجوز رسمى از مراجع صلاحيت دار و فقط براى انجام مأموريت و حفظ مصالح نظام صورت گيرد.79

ب) نظارت بر خانواده هاي نيروها

رسيدگي فرماندهي به مشكلات سربازان «به سبب اينكه آنان مأمور و در استخدام اويند» كافي نيست، زيرا سختي و مشقت نظامي گري براي خانواده هاي آنان نيز كاملاً محسوس است. به تعبير ديگر، در امور نظامي تنها به استخدام شدگان عنايت كردن منصفانه نيست و به كار گيري قسمتي از امكانات براي تسلي و رفاه فردي و اجتماعي خانواده آنان كاملاً اخلاقي است.80

ج) تداوم رسيدگي به امور كوچك آنان

برخي فرماندهان بيشترين توجه شان به انجام خدمات چشمگير و كلان براي نيروهاست، زيرا اين امور را از وظايف اولية فرماندهي مي دانند و براساس اين منطق، حاضر نمي شوند شخصاً به برخي امور جزئي مداومت داشته يا برخي از كارهاي كوچك را براي نيرو انجام دهند، در حالي كه اخلاق علوي مي طلبد كه رسيدگى به امور كوچك آنان به سبب رسيدگى به كارهاى بزرگشان فراموش نشود، زيرا از نيكى اندك او سود مى‏برند، و به نيكى‏هاى بزرگش نيز نيازمندند.81 بديهي است كه اين گونه رفتار، خوش بيني نيروها را به فرماندهي در پي خواهد داشت، زيرا گاهي رسيدگي شخصي فرمانده براي معالجه بيماري فرزند نيروي اش يا تماس تلفني وي براي حل مشكل وي تأثير فراواني در روحيه نيرو خواهد داشت. بنابراين، گاهي در تعارض «پيگيري امور كلان» و «رسيدگي به برخي امور جزئي»، امر دوم مقدم است.

د) رسيدگي و ارتباط ويژه به خانواده هاي اصيل و پارسا

امام علي (علیه السلام) در سفارشات خود راجع به نظاميان، توصية ويژه اي داشته و تأكيد مي فرمايند كه فرماندهي بايد با خانواده هاي نظامي ريشه دار و پارسا و داراي سوابق نيكو و سلحشور، روابط نزديك بر قرار كند و «مانند تفقد پدر و مادر از حال فرزند، اين قشر را مورد تفقد و محبت قرار دهد و اين تفقد و محبت را بزرگ مپندارد.»82

البته در اينجا ممكن است گفته شود كه فرماندهي بايد با يك ديد به همة پرسنل و خانوادهايشان نگاه كند و صرف پارسا يا اصيل بودن، دليل عنايت ويژه به عده اي نمي شود. به عبارت ديگر، آيا رسيدگي و ارتباط تنگاتنگ با برخي پرسنل و وابستگان آنان موجب تبعيض نمي شود؟

امام علي (علیه السلام) «گرد آمدن بزرگواري ها و نيكويي ها در آنان»83را مرجح حكم خود بيان فرموده اند. و يكي از علت هاي اين حكم شايد اين باشد كه ارتباط فرمانده با اين دسته باعث مي شود كه نظاميان به حركت هاي صحيح و موفق فرماندهي در سازمان دلگرم شوند.84 اينان كساني نيستند كه با چابلوسي براي خود جايي باز كنند، بلكه فرماندهي بايد در پي جذب آنان باشد و به مشكلاتشان رسيدگي كند.

9. تشويق و تنبيه

الف) شرط كلي تنبيه

در ميان برخي از نظامي ها رايج است كه فرماندهان مي توانند به رغم قصور در مسئوليت خود در قبال نيروها، آنان را تنبيه كرده و آنها مي توانند از زيردستان سؤال كنند، اما زيردستان نمي توانند از فرماندهي سؤال نمايند. در واقع، فرماندهان در اين موارد از قوة قهرية خود ناروا بهره مي جويند. البته اين ديدگاه، درست نيست، زيرا حقوق فرمانده و فرمانبر طرفيني و متقابل است.

امام علي (علیه السلام) در نامه اي به فرماندهان سپاه خود ياد آور مي شود هنگامي كه فرمانده، مسئوليت هاي خود را در قبال فرمانبران انجام داد، به خود حق مي دهد كه انسان كج رفتار و نافرمانبر را خوار و تنبيه كند.85 از اين مطلب مي توان نتيجه گرفت كه اگر فرمانده عالي رتبه در پرداخت و احياي حقوق فرودستان كوتاهي كند، اخلاقاً مجاز به تنبيه آنان نيست.

از حقوقي كه پرداخت آن به عهدة فرماندهي است، تأمين مخارج كافي زندگي كارمندان در برابر صرف عمرشان براي دفاع از امنيت است. امام علي (علیه السلام) اين حق را از سويي، بستري براي حق كمال خواهي و خودسازي نيروها شمرده اند كه بدين وسيله نيروها فارغ از ضروريات زندگي به تطهير خود و افراد تحت تكفل خود بپردازند و از سوي ديگر، باعث اتمام حجت بر آنان مي داند.86

اين بيان امام (علیه السلام) نيز نشان مي دهد كه فرمانده در صورتي مي تواند با نيروهاي خود برخورد كند كه به اندازة كافي عليه آنان حجت داشته باشد و آن حجت در صورتي به كمال خواهد رسيد كه در پرداخت حقوق كافي به آنان نهايت تلاش خود را كرده باشد. گرچه آنان هنگام گزينش و استخدام، تعهداتي داده اند كه در دفاع و امنيت كيان كشور (وظيفة ذاتي خود) كوتاهي نكنند، ولي به هر حال، اگر فرمانده در حق آنان و تعهدات خود كوتاهي كرده باشد، حجت عليه خود اوست.

ب) تنبيه غيرمجرمان

گاهي فرماندهان با تخلف يا بي نظمي كه عامل آن را نمي شناسند، روبه رو مي شوند. معمولاً در برابر اين مسئله، دو راه پيش مي گيرند: يا واقعه را ناديده مي گيرند، زيرا مجرمان را نمي شناسند، و يا تنبيه همگاني مي كنند، در حالي كه تعدادي از آنان نه تنها جرمي مرتكب نشده اند، بلكه وظايف خود را به خوبي انجام داده اند. و اين نوع تنبيه، درباره سربازان وظيفه، شايع است. در واقع، فرماندهان با اين كار خود مي خواهند از بي نظمي جلوگيري كنند. البته اين اقدام از جهاتي ديگر نيز توجيه پذير است، زيرا فرمانده در كوتاه ترين زمان و كمترين زحمت، مجرم را تنبيه كرده و به مقصود خود مي رسد.

اين نوع تنبيه با ديدگاه نهج البلاغه مخالفت دارد، چراكه «هرگز نبايد نيكو كار و بدكار در نظر يك سان باشند، زيرا نيكوكاران در نيكوكارى بى‏رغبت، و بدكاران در ب د كارى تشويق مي شوند، پس هر كدام از آنان را بايد بر اساس كردارشان پاداش داد.»87 به نظر نگارنده، فرماندهان در چنين مواردي بايد همت بيشتري كرده تا مجرمان واقعي شناسايي شوند و پس از شناسايي به جاي تنبيه عمومي، تنبيه سخت تري براي مجرمان واقعي اعمال شود. در تشويق هم همين گفتار مطرح است.

ج) تشويق براي امتيازات شخصي يا ارزشمندي كار

شخص گرانقدر و شرافتمندي كه براي مثال، شرافتش به سبب حسب و نسب يا به علت زحمات و فداكاري هاي وابستگانش براي مملكت و اسلام است، كار ارزشمندي انجام داده و در برابر او پرسنلي عادي و گمنامي است كه ارزش كارش بيشتر از اين شخص است و در واقع، اولي امتيازات شخصي بيشتري داشته و دومي كارش ارزشمندتر است. حال كدام يك براي تشويق ترجيح دارند؟

از ديدگاه امام علي (علیه السلام) فرمانده اخلاقاً موظف است كه رنج و زحمت و ارزش كار هر كدام را شناسايي و برآورد كرده و بر اين اساس، به آنان پاداش دهد. سربازي كه ظاهرش غلط انداز، اما كارش چشمگير است، بر اولي در تشويق شدن ترجيح دارد. بنابراين، «بزرگى كسى ما را بر آن ندارد كه رنج و كار كوچك او را بزرگ شماريم، و پستى كسي ما را وادار نسازد كه رنج و كار بزرگش را كوچك بپنداريم»،88 زيرا چنين رفتاري بر خلاف عدل و دادگرى است و سبب بى‏رغبتى كارمندان در انجام كارها مي شود.

د) تنبيه همكاران نزديك

عفو و بخشش يا دست كم تخفيف تنبيه همكاران و ياوران به سبب خدماتي و زحماتي كه براي اسلام و مملكت خود انجام داده اند، امري پسنديده به نظر مي رسد. امام علي (علیه السلام) خود بارها به فرماندهانش گذشت و چشم پوشي از خطاي زيردستان را سفارش كرده اند.89 با وجود اين، در سيرة آن حضرت مواردي يافت مي شود كه آن امام رئوف براي مجازات ياران خود هيچ گونه ترحمي نمي كنند. از نظر ايشان شخص اگرچه از ياران نزديك است، ولي با توجه به گزارش بازرسان و جاسوسان و تأييد خيانت او، بايد ضمن كيفر بدني، اموالي كه در مدت فرماندهي اش گرد آورده، مصادره شود و طوق بد نامي به گردنش آويخته گردد تا مردم او را بشناسند90 و درس عبرتي براي ديگران باشد.

از سخت گيري امام (علیه السلام) بر افسران مي توان از مأموريت ايشان از طرف پيامبر اكرم (ص) در يمن ياد كرد. آن حضرت هنگام برگشت از يمن و در راه مكه، براي امر مهمي فرماندهي سربازان را به يكي از افسران خود سپرد، و پس از بازگشت، ملاحظه فرمودند پارچه هايي ـ كه از ملت نجران طبق قراردادِ روز مباهله گرفته بودند، ميان سربازان براي لباس احرام تقسيم شده است و آنان لباس ها را بر تن كرده اند. امام (علیه السلام) از افسر خود كه آنها را به امانت به سربازان داده بود، سخت ناراحت شد و به او گفت كه چرا پيش از تحويل پارچه ها به پيامبر (ص)، ميان سربازان تقسيم كرده است. از اين رو با پس گرفتن و بسته بندي كردن آنها، پارچه ها را به پيامبر (ص) در مكه تحويل داد. اين امر باعث رنجش افسران و سربازانش و شكايتشان نزد پيامبر گرامي شد و پيامبر (ص) در اين رخداد، ضمن تأييد عملكرد علي (علیه السلام) آنان را از اين بد گويي ها دربارة امام (علیه السلام) باز داشت و حضرت علي را غير مداهن در دين خدا دانست.91

اكنون سؤال اينجاست كه چگونه مي توان بين اين تنبيه امام (علیه السلام)، روحية رئوف و مهربان ايشان جمع كرد؟ البته امام (علیه السلام) تلاش مي كرد كه عيوب ياران را با تذكرات و راهنمايي هايش اصلاح كند، اما در مواردي از عيب و جرمشان نمي گذشت.

اكنون براي تبيين اين روش امام (علیه السلام) به اين نكته ها اشاره مي شود:

يك ـ خيانت به ملت

امام علي (علیه السلام) خيانت به ملت را بزرگ ترين خيانت مي دانست.92 بنابراين، نزديكان فرمانده بايد به اندازه اي امانت دار باشند كه پست ها، اسرار و اموال تشكيلات را كه كوتاهي دربارة آنها، مجازات شديدي در پي دارد، امانت هاي بزرگي بدانند. ازاين رو آن حضرت حتي به تيز بودن قلم ها و كم فاصله بودن خط ها، براي استفاده بهينه از بيت المال عنايت داشت.93

دوـ انتساب به امام علي (علیه السلام)

مردم، فرماندهان امام (علیه السلام) را نمايندة ايشان مي دانستند، از اين رو امام (علیه السلام) گاهي اموري به ظاهر غير مهم را براي فرماندهان و منسوبان خود جرم بزرگي مي شمرد. عثمان بن حنيف از اصحاب پيامبر اكرم (ص) و از وفاداران امام علي (علیه السلام) فرماندار آن حضرت در بصره بود. وي شبي به مهماني با شكوهي دعوت شد، بازرسان حضور وي را در آن مجلس اشرافي گزارش دادند. اين امر براي آن حضرت بس گران آمد و امام توبيخ نامه اي سخت براي وي فرستاد كه چگونه «در جشني شركت كرده كه فقيران را از خود مي راند و توانگران را فرا مي خواند».94

ه‍ ) تنبيه خويشان

برخي از خويشان و بستگان فرماندهي به سبب فرصت طلبي و احساس نوعي مصونيت، با پرسنل، رفتاري منصفانه نداشته و به ناحق به امتيازاتي مي رسند. امام علي (علیه السلام) دربارة اين قشر به فرماندهان هشدار مي دهد كه بدون لحاظ حقوق خويشاوندي كاري كنند كه اينان توانايي چنين كارهاي را نداشته باشند.95 براي مثال، آنان را از جايگاه هاي مسئوليتي خود تنزل داده و امتيازات به دست آورده را از آنان بستانند تا ريشة اين ستمگري ها بخشكد ،96 زيرا در غير اين صورت، «سودش براى آنان، و عيب و ننگش در دنيا و آخرت براى فرمانده خواهد ماند.»97

10. دخالت و حضور مستقيم فرمانده در برخي امور نيروها و كارمندان

الف) دخالت و حضور مستقيم فرمانده در غير ميدان جنگ

حساسيت شغلي و اهميت فرماندهي در رده هاي بالا ممكن است اين تصور را بيافريند كه نبايد مباشرتاً و مستقيماً كاري انجام داد. و دخالت در امور جزئي و غفلت از كارها كلان امري ناپسند است، در حالي كه امام علي (علیه السلام) در كارهاي مشكل زا، مانند مانورهاي نظامي كه عبور لشكرها صدماتي به آبادي ها مي زند، ضمن اعلام امكان دسترسي به آن حضرت، به عوامل حكومتي خود در شهرها دستور مي دهد كه «در امورى كه لشكريان بر شما چيره شده‏اند [و ستمي به شما شده است] كه قدرت دفع آن را جز با كمك خدا و من نداريد، به من مراجعه كنيد كه با كمك خداوند آن را برطرف خواهم كرد. ان شاءالله.»98

در توضيح اين ديدگاه امام (علیه السلام) بايد گفت كه گاهي كارمندان براي حل برخي معضلات درمانده مي شوند،99 در اين حال، فرمانده مستقيماً و حضوراً بايد وارد عمل شود و تفويض امر در اين موارد به سبب از بين رفتن حقوق ارباب رجوع يا درماندگي كارمندان، درست نيست. از اين گذشته، در امور نظامي گاهي نيروها كارهاي محرمانه و به طوركلي سري دارند كه نه حاضرند غير فرمانده از آنها آگاهي پيدا كند و نه افشاي آنها به مصلحت نيروهاي مسلح يا كشور است.100

ب) در دسترس نيروها قرار گرفتن

برخي فرماندهان به علت اعتبار مسند فرماندهي و كارهاي كلان و نيز به منظور نگهداشتن اعتبار فرماندهي بر اين عقيده اند كه بايد حجابي بين نيرو و فرماندهي باشد تا نيرو هنگام نياز فرمان برد. اين ديدگاه از نظر امام (علیه السلام) كه فرمانده را خادم نيروها و نيروها را بازواني براي فرمانده جهت انجام وظيفه اي مقدس101 و رابطه آنان را اخوت ايماني مي داند و نه رابطه اي تشريفاتي و قراردادي، نادرست است. البته از نظر امام (علیه السلام) سياست «درهاي بسته» غلط است، اما سياست «درهاي هميشه باز» نيز به سبب مشغله هاي كلان فرمانده نيز صحيح نيست، از اين رو بر فرمانده لازم است كه زماني را براي ارتباط با نيروها اختصاص دهد، چنان كه امام (علیه السلام) به فرماندهانش اين دستور را داده اند تا از جريان ها و حقايق حوزة كاري خود دور نباشند.102

ج) وارد كارزار شدن فرمانده در خط مقدم و تنگناها

رزم و حتي حضور فرمانده در جبهه و معركه و پيشي گرفتن در جان فشاني، يكي از ارزش ها شمرده مي شود. در حالات اميرالمؤمنين (علیه السلام) در جنگ جمل گفته شده است كه در چندين مرحله، يك تنه بر قلب دشمن مي زد، به طوري كه به نظر مي رسيد حضرت براي تعمير و راست كردن شمشير خود برمي گشت. ياران براي جلوگيري از يكه تازي آن حضرت، براي هجوم به دشمن اعلام آمادگي مي كردند و حضرت را به علت اينكه استواري دين به اوست از هجوم بازمي داشتند.103 امام (علیه السلام) در جنگ صفين و نهروان نيز كه حضور خود را ضروري مي يافت، شركت مي كرد.

البته امام علي (علیه السلام) حضور و رزم فرماندهان را يك ارزش مطلق نمي داند، زيرا گاهي نظارت بر امور لشكري و پاسداري از مركز و دفاع از مردم و از سوي ديگر، كوچك بودن درگيري ها و غيرسرنوشت ساز بودن هجوم و فعاليت دشمن، اقتضا مي كند كه فرمانده در معركه حاضر نشود، چنان كه پيامبرگرامي (ص) در جنگ ها و معركه هاي غيرمهم با تعيين فرمانده اي پرچم را به دست او مي داد.104

پس از جنگ صفين و نهروان، جمعي از لشكريان معاويه به برخي مناطق مرزي هجوم آوردند، در اين ميان، امام (علیه السلام) مردم را براى سركوبى معاويه فراخواند، اما با سستي كوفيان روبه رو شد، به طوري كه برخي شركت خود را به حضور امام در اين جنگ مشروط مي كردند. امام (علیه السلام) از اين تقاضا سخت بر آشفت و اظهار كرد كه چطور مي تواند با رها كردن امور لشكرى و كشورى، مانند دفاع از حقوق صاحبان حق، در هر حادثه غيرمهمي شركت كند.105 امام (علیه السلام) خود را مانند قطب آسيابي مي داند كه چرخ‏هاى نظام بايد بر محور او بچرخد و با لحظه‏اى سرگرداني از جايگاهش، همه چيز به هم مي ريزد.106 بنابراين، گاهى مصلحت و اشراف بر امور جنگ و پشتيبانى اقتضا مي كند كه فرمانده حضور مستقيم در ميدان جنگ نداشته باشد و فرمانده بايد مصلحت سنجي كرده و البته مواظب باشد كه به بهانة مصلحت سنجي از فيض جهاد مستقيم، محروم نشود.

نتيجه گيري

عدالت محوري، مهم ترين اصل امام علي (علیه السلام) در رفتار با فرودستان مي باشد و بر همراهي برخي از نيروها و بخشش به افراد ترجيح دارد.

فرمانده، در حالي كه دوست حقيقي مجاهدان است، با متمردان شدت عمل دارد.

فرمانده، گرايش ويژه به نيروهاي كريم و بزرگوار دارد.

بايد به افراد براي انتخاب آگاهانه، آگاهي و بصيرت داد و از جاهل نگهداشتن شان براي استفاده ابزاري از آنان اجتناب كرد.

رفتار دوستانه و صادقانه، با رفتار اطلاعاتي منافات ندارد.

عدم وفاي به عهد

وفاي به عهد درباره دغل كاران و فريب كاران حرمت ندارد.

اصل پوشاندن عيوب، براي تمييز حق از باطل، شناخت انحرافات عقيدتي و سركوب آنها و جلو گيري از اختلاف مجاهدان، نقض مي شود. دربارة همكاران نزديك نيز پس از احراز خيانتشان چنين است.

استفاده از قدرت معنوي و ابهام در قانون، توجيه هاي درستي براي صله رحم نيست.

جمع ميان «حريم فرماندهي» و «نزديك شدن نيروها به فرماندهي و جسارت حق گويي آنان» الزامي است.

برخي فرماندهان ملاك هايي براي گزينش دارند كه باعث دور شدن آنان از حق گرايي مي شود و امام (علیه السلام) براي اصلاح اين ملاك ها سعي مي كرد.

اهميت مصالح امنيتي و دفاعي اسلام بر مصالح ديگري، چون مصالح فردي و خانوادگي بيشتر است. بنابراين، مجوز نظارت ها و رسيدگي هاي پنهاني، حفظ اسلام و مصالح امنيتي و جان مسلمانان است كه چه بسا به تجسس در امور شخصي بينجامد. و با وجود اينها حفظ آبروي اشخاص اهميت ندارد.

فرماندهي در صورت كوتاهي در حقوق ضروري پرسنل، نمي تواند نيروهايش را تنبيه كند يا دست كم حجتش براي مجازات آنان كامل نيست.

تنبيه همگاني (مجرمان و غيرمجرمان) درست نيست.

خدوم بودن و ارزشمندي افراد، باعث تخفيف مجازات آنان نمي شود.

امتيازات و ارزشمندي كار در تشويق اهميت دارد و نه امتيازات و ارزشمندي افراد.

پستي و ناپسندي كار، در تنبيه اهميت دارد و نه پستي و بي ارزشي افراد.

فرمانده بايد در برابر خيانت فرودستانش به عرض و ناموس و مال مردم (دوست يا غيردوست) حساسيت شديد داشته باشد.

حضور فرمانده در معركه ها ارزش مطلق ندارد

پي‌نوشت‌ها:

1.ر.ک: نهج‌البلاغه، خطبه41 و191(200).

2. اصغر قائدان، سياست نظامي امام علي (علیه السلام)، ص 245و244.

3. نهج‌البلاغه، خطبه 169.

4. نهج‌البلاغه، خطبه 15.

5. ر.ك: محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 41، ص 134-135.

6. نهج‌البلاغه، نامه53 ش 16و20.

7. همان، خطبه 126.

8. ر.ک: نهج‌البلاغه، خطبه 126.

9. همان.

10. رک: نهج‌البلاغه، حكمت 437.

11. رک: مرتضي مطهري، سيري در نهج البلاغه، ص 118.

12. قاسم واثقى، ‏اخلاق مديريت، ج1، ص 123.

13. رک: نهج‌البلاغه، نامه 50.

14. همان.

15. محمد دشتي، امام علي (علیه السلام) و مسائل نظامي و دفاعي، ص 178.

16. علي اصغر الهام‌نيا و همكاران، اخلاق اطلاعاتى، ص44 .

17. جمعى از نويسندگان‏، آيين رازدارى در اسلام،‏ ص 41و43و45و85.

18. محمدبن يعقوب كليني، اصول كافى، ج2، ص 113.

19. همو، ج 4، ص 77.

20. محمد مقدس‏نيا و‏ ديگران، آداب معاشرت، ص 145.

21. رک: نهج‌البلاغه، نامه 53ش 134و135.

22. نهج‌البلاغه، نامه 53 ش و136و137.

23. نصربن مزاحم، وقعة صفين، ص 514؛ جمعى از نويسندگان، ‏صد درس زندگى از امام على (علیه السلام)، ص 94

24. على‌اصغر الهامى‏نيا، اخلاق سياسى، ص 176

25. رک: نهج‌البلاغه، حكمت 259.

26. محمد‌حسن نبوي، مديريت اسلامي، ص 277.

27. نهج‌البلاغه، نامه53ش 24و25.

28. رک: همان، نامه 53ش 78.

29. نهج‌البلاغه، خطبه191.

30. ‏نهج‏البلاغه، ترجمه و شرح محمد‌نقي فيض الاسلام، ج 4، ص650.

31. رک: خطبه 127.

32. رک: خطبه 36.

33. رک: خطبه 58.

34. رک:‌ خطبه 59.

35. محمد دشتي، امام علي(علیه السلام) و مسائل نظامي و دفاعي سازمان، ص 62

36. رک: خطبه8و22 137وو169 و174.

37. رک: خطبه 72.

38. ر.ک: خطبة23

39. رک:‌ نامه53 ش 126-130

40. محمود قوچاني، فرمان حكومتي، ص 182.

41. نامه 53 ش 128.

42. رک: نامه53ش 44.

43. رک: خطبه 216 ش 21.

44. رک: نامه 53 ش 44و نامه 38.

45. رک: جمال الدين خوانساري، غرر الحكم، ج 7، ص 423، باب الاهم و المهم،.قال علي(علیه السلام): من اشتغل بغير المهم ضيع الاهم».

46. مكارم و جمعي از نويسندگان، پيام اميرالمومنين(علیه السلام)، ج 8، ص 262.

47. رک:‌ نامه 53ش 122.

48. رک: خطبه216ش 22.

49. مكارم و جمعي از نويسندگان، همان، ص 264.

50. رک: خطبه 216 ش 22.

51. محمد تقي شوشتري، بهج ‏الصباغةفي ‏شرح‏ نهج ‏البلاغة، ج 12، ص 458؛ رک: نامه 27.

52. حكمت 347.

53. علي‌نقي فيض الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج 4، ذيل خطبه 207ص 688.

54. ناصر مكارم و جمعي از نويسندگان، همان، ص 265.

55. رک: نهج‌البلاغه، نامه 53 ش 34.

56. رک: خطبه 216ش 22؛ مكارم شيرازي، مديريت و فرماندهي در اسلام، ص 116-117.

57. نهج‌البلاغه، نامه 53، ش28.

58. رک:‌رضا تقوي دامغاني، مديريت اسلامي، ص 232-235.

59. رک: نهج‌البلاغه، نامه 53 ش 16و20 و 55و 56و 59.

60. نهج‌البلاغه، نامه 53 ش 29.

61. همان، نامه 53 ش30.

62. محمدحسن نبوي، همان، ص 170.

63. نهج‌البلاغه، نامه53 ش 31.

64. همان، نامه 53 ش 92.

65. رک:‌ همان، نامه 53 ش 92.

66. نهج‌البلاغه، نامه 53 ش 93.

67. همان.

68. رضا تقوي‌دامغاني، همان، ص130-131

69. ر.ک:‌ نهج‌البلاغه، نامه 38 .

70. ر.ک: همان، نامه 34و53 ش51و93.

71. همان.

72. ر.ک: همان، نامه 53ش 56و57.

73. ر.ک:‌ همان، نامه 53 س 51و52.

74. ر.ک:‌ همان، نامه53ش 75 و76.

75. ابن‌منظور، لسان العرب، ج 6، ص 38.

76. علي‌اصغر الهام‌نيا و همكاران، همان، ص 55.

77. همان.

78. امام خميني (ره)، صحيفة نور، ج 15، ص 100.

79. علي‌اصغر الهام‌نيا و همكاران، همان، ص 60.

80. رک: نهج‌البلاغه، نامه 53ش54 و57.

81. همان، نامه53 ش55.

82. همان، نامه 53ش52 و54.

83. همان.

84. محمد‌حسن نبوي، همان، ص 240.

85. رک: نهج‌البلاغه، نامه 50.

86. رک: همان، نامه 53ش 74.

87. همان، نامه53، ش 34.

88. همان، نامه53، ش 61.

89. رک: همان، ‌نامه 53، ش 8-12.

90. رک: همان، نامه53، ش 76.

91. رک: محمدباقر مجلسي، همان، ج 21، ص 385؛ جعفر سبحاني، فرازهائي از تاريخ پيامبر اسلام (ص)، ص 506.

92. رک: نهج‌البلاغه، نامه 26.

93. محمد‌تقي شوشتري، همان، ج 14، ص 492.

94. رک: نهج‌البلاغه، نامه 45 ترجمه فيض الاسلام.

95. رک: همان، نامه 53، ش126

96. همان.

97 همان.

98. نهج‌البلاغه، نامه 60.

99. رک: نهج‌البلاغه، نامه 53ش 114.

100. محمود قوچاني، همان، ص 171.

101. رک: خطبه 34.

102. رک: نهج‌البلاغه، نامه 53، ش 121.

103.ابن‏أبي‏الحديد، شرح‏نهج‏البلاغة، ج 1، ص 258، ذيل خطبة13.

104. مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، همان، ج 5، ص 186.

105. نهج‌البلاغه، خطبه 119.

106. همان.

منابع

نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتي، چ 2، نشر زهد، 1379.

ابن منظور، لسان العرب، بيروت، بي نا، بي تا، ج 6

ابن‏أبي‏الحديد، شرح‏نهج‏البلاغه، قم، كتابخانه‏ آيت الله‏مرعشى‏نجفى، ‏1337، ج 1.

الهامي نيا، على اصغر و همكاران، اخلاق اطلاعاتي، قم، مجموعة آثار پژوهشكده تحقيقات اسلامي، بي تا.

الهامى‏نيا على اصغر، اخلاق سياسى، قم، مجموعه آثار پژوهشكدة تحقيقات اسلامي، بي تا.

تقوي دامغاني، رضا، مديريت اسلامي، چ 2، بي جا، نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي، 1380.

جمعى از نويسندگان‏، آيين رازدارى در اسلام‏، قم، مجموعه آثار پژوهشكده تحقيقات اسلامي، بي تا.

جمعى از نويسندگان، صد درس زندگى از امام على (علیه السلام)، قم، مجموعه آثار پژوهشكده تحقيقات اسلامي، بي تا.‏

خميني ،روح الله، صحيفة نور، ج 15، تهران، وزارت ارشاد اسلامى، 1368.

خوانساري، جمال الدين، غرر الحكم، ج 7، تهران، دانشگاه تهران، بي تا.

دشتي، محمد؛ امام علي (علیه السلام) و مسائل نظامي ودفاعي، چ 1، بي جا، سازمان تحقيقات نيروي مقاومت بسيج، بي تا.

سبحاني،جعفر، فرازهائي از تاريخ پيامبر اسلام، بي جا، نشر مشعر، بي تا.

شوشتري، محمد تقي، بهج الصباغه في شرح نهج البلاغه، ج 12،14، تهران، امير كبير، تهران، 1376.

فيض‏الاسلام، علي نقي، ترجمه‏وشرح‏نهج‏البلاغه، چ 5، تهران، فقيه، 1379، ج 4.

قائدان ،اصغر، سياست نظامي امام علي (علیه السلام)، تهران، فروزان، 1375.

قوچاني، محمود، فرمان حكومت امير المومنين (علیه السلام)، آموزش مديريت دولتي تهران، 1374.

كلينى رازى، محمدبن يعقوب، اصول كافى، ج 2، بي جا، انتشارات مكتبه اسلاميه، بي تا.

مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 21 ،41، بيروت، مؤسسة الوفاء، بي تا.

مطهري، مرتضي، سيري در نهج البلاغه، چ 35، قم، صدرا، 1386.

مقدس‏نيا، محمد و ديگران، آداب معاشرت، قم، مجموعه آثار پژوهشكده تحقيقات اسلامي، بي تا.

نصار مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان، پيام امام اميرالمومنين (علیه السلام)، چ 2، قم، انتشارات امام علي (علیه السلام)، 1387، ج 5،8.

مكارم شيرازي، مديريت و فرماندهي در اسلام، چ 11، قم، مدرسه الامام علي (علیه السلام)، 1376.

نبوي، محمد حسن، مديريت اسلامي، چ 14، قم، بوستان كتاب، 1388.

نصر بن مزاحم، وقعة صفين، چ 2، قم، كتابخانه مرعشى نجفى، 1382.

واثقى‏، قاسم، اخلاق مديريت، ج 1، قم، مجموعة آثار پژوهشكده تحقيقات اسلامي، بي تا.

منبع :معرفت اخلاقي شماره 10 - بهار 1391 ؛سال سوم، شماره دوم، بهار 1391، صفحه 143 ـ 171؛Ma'rifat-i Ākhlaqī, Vol.3. No.2, Spring 2012