آشنايي با خطبه‌هاي نهج‌البلاغه
محمدمهدي عليقلي
خطبه‌هاي اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام) از گذشته‌ها همواره با ويژگي‌هايي همراه بوده كه با آنها شناخته مي‌شده است؛ فصاحت و بلاغت، چند بُعدي بودن، زيبايي‌ها، تاثير و نفوذ خطبه‌ها در جان‌هاي مستعد و...
هريك از اينها به تنهايي كافي است كه به خطبه‌هاي اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام) ارزش فراواني بدهد، ولي همراه شدن اين امتيازها با يكديگر خطبه‌هاي آن حضرت را تا به سرحد اعجاز رسانده است و درباره‌اش گفته‌اند: "فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق."
درباره شيوايي و زيبايي سخنان حضرت(علیه السلام) همين بس كه سخن شناسان و تا عصر حاضر همه به عظمت و زيبايي آن اعتراف كرده‌اند. خطبه‌هاي نهج‌البلاغه پس از چهارده قرن از زمان اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام)، براي شنونده همان لطف و حلاوت و گيرايي را دارد كه براي مردم روزگار خود آن بزرگوار داشته است. مواعظ آن حضرت دل‌ها را مي‌لرزاند و اشك‌ها را از ديده‌ها سرازير مي‌كند.
در اين جلسه با خطبه‌هاي نهج‌البلاغه بيشتر آشنا مي‌شويم.
تعريف خطبه:
در روزگاران گذشته سخنراني‌هاي ارزشمند و جالب را خطبه، و سخنور توانا را خطيب مي‌گفتند. ايراد خطبه، نوعي هنر و توانايي عقلي و عملي و سياسي يك سخنور به حساب مي‌آمد.
تعداد خطبه‌ها
اولين و مهم‌ترين بخش نهج‌البلاغه را سخنراني‌هاي مختلف اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام) تشكيل مي‌دهد كه حضرت آنها را در شرايط گوناگون بيان كرده است و اصطلاحاً به آن خطبه گفته مي‌شود.
اين بخش با عنوان (باب الخُطب) يا (باب المختار من خطب اميرالمؤ‌منين(ع" داراي 241 خطبه است.
زمان صدور خطبه‌ها
زمان صدور خطبه‌هاي امام علي(علیه السلام) را مي‌توان به صورت زير بيان نمود:
الف: دوران قبل از خلافت و زمامداري (25سال خانه‌نشيني، در مدينه)
ب: هنگامه خلافت (مدينه)
ج: دوران 4سال و 9ماه حكومت (98% خطبه‌هاي نهج‌البلاغه در دوران حكومت امام علي(علیه السلام) ايراد شده است.)
محتواي خطبه‌ها
1 - خطبه‌هاي اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام)، سرشار از مطالب و نكات و اصول اخلاقي، اجتماعي، سياسي، نظامي، اقتصادي، معنوي و عرفاني است كه خواننده را در مسير صحيح و درست و بر محور حق و صراط مستقيم به سوي كمال و هدايت رهنمون مي‌شود.
2 - خطبه‌هاي امام(علیه السلام) براي همه انسان‌ها بيان شده است. جامعه‌اي كه با خطبه‌هاي حضرت انس بگيرد و به آن عمل كند، به يقين تمام موانع را از سر راه برمي‌دارد و تا عالي‌ترين مدارج رشد و ترقي پيش خواهد رفت.
3 - خطبه‌هاي علي(علیه السلام) براي همة افراد و اقشار جامعه، اعم از رجال سياسي، بزرگان، علما، دانشمندان، نويسندگان، كسبه، قضات، دانشجويان و... قابل استفاده است و جا دارد كه همة مسلمانان مخصوصاً شيعيان و دوستان ايشان مطالب اين كتاب ارزشمند و يادگار جاويد امامت را سرلوحه زندگي مادي و معنوي خود قرار دهند.
4 - صاحب خطبه‌ها اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام) است كه در خطبه 189 مي‌فرمايد:
"ايها الناس سلوني قبل ان تفقدوني فلانا بطرق السمأ اعلم مني بطرق الارض"
"اي مردم پيش از آن كه از ميان شما بروم و مرا نيابيد آنچه مي‌خواهيد از من بپرسيد كه من به راه‌هاي آسمان آشناتر از راه‌هاي زمين هستم."
طولاني‌ترين و كوتاه‌ترين خطبه‌ها
از 241 خطبه گرد آمده در نهج‌البلاغه، طولاني‌ترين آنها خطبه قاصعه (192) در 11صفحه، خطبه اشباح (91) در 9صفحه و خطبه الغرا(83) در 6صفحه است. كوتاه‌ترين خطبه‌هاي نهج‌البلاغه خطبه 59 در يك سطر و يك كلمه و خطبه‌هاي 61 و 236 در يك سطر و 3كلمه هستند.
نام گذاري خطبه‌ها
از ميان خطبه‌هاي نهج‌البلاغه فقط چهار خطبه توسط سيدرضي(ره) نام گذاري شده است كه عبارتند از:
1 - خطبه شقشقيه (3)
2 - خطبه الغر‌أ (83)
3 - خطبه الاشباح (91)
4 - خطبه القاصعه (192)
جمع آوري خطبه‌ها
هدف سيدرضي(ره) جمع آوري همه خطبه‌ها، نامه‌ها و كلمات كوتاه آن حضرت نبوده، بلكه تنها بخش‌هايي كه فصاحت و بلاغت آن در سطح عالي بوده گردآورده است. به همين دليل، مشاهده مي‌شود كه گاه يك خطبه را چند قسمت كرده و برخي از قسمت‌هاي آن را آورده است.
در نهج‌البلاغه ، 241 خطبه ثبت شده است در حالي كه خطبه‌ها و سخنراني‌هاي امام علي(علیه السلام) بسيار بيش از اين است. مسعودي، مورخ معروف كه 100سال پيش از سيدرضي(ره) زندگي مي‌كرده، مي‌نويسد: "مردم بيش از چهارصد و هشتاد و اندي از خطبه‌هاي امام(علیه السلام) را حفظ كرده‌اند و از آنها استفاده مي‌كنند."
از دوران زندگي امام علي(علیه السلام) با رسول خدا(ص)، خطبه‌اي از آن حضرت در نهج‌البلاغه نقل نشده است. در اين دوران امام علي(علیه السلام)، بيشتر پيام رسول خدا(ص) را به مردم مي‌رساند و يا از قول آن حضرت سخن مي‌گفت.
تاثير و نفوذ خطبه‌ها
خطبه‌هاي اميرالمؤ‌منين در اعماق جان سالكان راه حق نفوذ مي‌كند و تاثير وصف‌ناپذيري به وجود مي‌آورد. مانند: خطبه متقين(183) و خطبه غر‌ا(83).
"همام" مرد زاهد و عارفي كه از امام(علیه السلام) بيان اوصاف متقين را تقاضا نمود، ابتدا حضرت امتناع ورزيد ولي او اصرار نمود. امام علي(علیه السلام) آن خطبة عجيب و بي نظير و بي مانند را بيان فرمود و بيش از يكصد صفت از صفات متقين را براي او برشمرد. او پس از شنيدن آن خطبه صيحه‌اي زد و بر زمين افتاد و از دنيا رفت. اين گونه نفوذ سخن در تاريخ سابقه ندارد.
سيدرضي(ره) در ذيل خطبه غر‌ا(83) مي‌گويد: "هنگامي كه علي(علیه السلام) اين خطبه را ايراد فرمود، بدن‌ها به لرزه درآمده، چشم‌ها گريان شدند و دل‌ها به اضطراب و تپش افتادند."
اولين و آخرين خطبه‌ها
خطبه‌هاي نهج‌البلاغه درحال حاضر ترتيب زماني ندارند و براساس صدور خطبه‌ها تنظيم نشده‌اند. اولين خطبه‌ها از نظر زماني خطبه 235 است كه حضرت به هنگام غسل دادن پيامبر(ص) بيان فرمودند.
آخرين خطبه از نظر زماني خطبه 149 است كه حضرت در سال 40 هجري در بيستم رمضان قبل از شهادت بيان فرمودند.
علت اختلاف در تعداد خطبه‌ها
در حال حاضر دو نوع نسخه از نهج‌البلاغه توسط ناشران منتشر مي‌شود.
1 - نسخه فيض الاسلام كه شامل 239 خطبه مي‌باشد (خطبه 52 و 53 در نسخه فيض‌الاسلام يك خطبه است.)
2 - نسخه صبحي صالح كه شامل 241 خطبه مي‌باشد.
اين دو نسخه از نظر محتوا هيچ فرقي با هم ندارند و فقط در شماره‌گذاري متفاوت هستند.
مكان صدور خطبه‌ها
مكان خطبه‌هاي امام علي(علیه السلام) ابتدا در شهر مدينه در دوران 25ساله خانه نشيني و اوايل حكومت ايشان و سپس در مسير بصره و در بصره (هنگام جنگ جمل) بوده و اكثر خطبه‌هاي آن حضرت در كوفه و در جنگ صفين و نهروان بوده است.
موضوع خطبه‌ها
در خطبه‌هاي نهج‌البلاغه موضوعات و ميدان‌هاي متفاوتي مطرح شده است. در تقسيم‌بندي موضوعي مي‌توان به نمونه‌هاي زير اشاره كرد:
1 - توحيد و خداشناسي 2 - نظم جهان ووظيفه انسان در اين جهان 3 - پيامبر اسلام و اهميت رهبري او 4 - نقش قرآن در رهبري امت اسلام 5 - حكومت و عدالت 6 - انسان و ابعاد مختلف آن 7 - تقوا و پرهيزكاري 8 - دنيا و دنياپرستي 9 - اهل‌بيت و خلافت 10 - اصول اجتماعي و...
خطبه‌هاي نهج‌البلاغه از نگاه دانشمندان
1 - امام خميني در عظمت خطبه اول نهج‌البلاغه مي‌فرمايد: "هان! فيلسوفان و حكمت اندوزان بيايند و در جملات خطبه اول اين كتاب الهي به تحقيق بنشينند و افكاربلندپايه خود را به كار گيرند و با كمك اصحاب معرفت و ارباب عرفان، اين جملة كوتاه را به تفسير بپردازند... تا ميدان ديد فرزند وحي را دريافته و به قصور خود و ديگران اعتراف كنند و اين است آن جمله "مع كل شي لا بمقارنه و غير كل شي لا بمزايله"
2 - علامه دكتر مهدي الهي قمشه‌اي در عظمت خطبه متقين مي‌فرمايد: "خطبه متقين به حقيقت گنجينه‌اي از گوهرهاي حكمت و معرفت است و در آن، دوره كامل درس فلسفه الهي، علم اخلاق و علم النفس و پرورش روان مندرج است.
اين خطبه براي آسايش ابدي و شادكامي جاوداني، يك دستور جامع و يك رهبر كامل است، اين خطبه دريايي است كه غوص و غور كنندگان در آن به گوهرها و جواهرات گرانبهاي معنوي و كمالات روحاني دست يابند...
اين خطبه درهريك از قرون اسلامي نزد اهل دانش، بزرگترين كتاب از نظر اخلاقي بشمار رفته و خطباي بزرگ در محافل سخنراني به اندرزهاي آن براي راهنمايي مردم تمسك مي‌جستند. آدمي هيچ سخن را به پايه قوت و تاثير اين خطبه نتوان يافت..."
3 - شيخ محمد عبده، شارح نهج‌البلاغه، مي‌گويد: "در ميان همة مردم عرب زبان يك نفر نيست مگر اينكه معتقد است خطبه‌هاي علي(علیه السلام) بعد از قرآن وسخن نبوي شريف‌ترين و بليغ‌ترين و پرمعناترين و جامع‌ترين سخنان است."
4 - شكيب ارسلان كه به او لقب "اميرالبيان" داده‌اند در نشستي كه به افتخار او در مصر تشكيل شده بود از سخنران مجلس مي‌شنود كه مي‌گويد در تاريخ اسلام دو نفر به حق شايسته نام "اميرالبيان" هستند، يكي علي بن ابيطالب(علیه السلام) و ديگري شكيب ارسلان، وي با ناراحتي پشت تريبون مي‌رود و لب به گله مي‌گشايد و مي‌گويد: "من كجا و خطبه‌هاي علي بن ابيطالب(علیه السلام) كجا! من بند كفش علي هم به حساب نمي‌آيم.
مطلب را با سخني از آن حضرت به پايان مي‌بريم
اميرالمؤ‌منين علي(علیه السلام) در خطبه‌اي از نهج‌البلاغه درباره خودش مي‌فرمايد: "همانا ما فرماندهان سپاه سخنيم، ريشة درخت سخن در ميان ما دويده و شاخه‌هايش بر سر ما آويخته است."
منابع:
1 - سيري در نهج البلاغه، شهيد مرتضي مطهري
2 - در محضر خورشيد، سيدجمال الدين دين‌پرور
3 - سيماي نهج البلاغه، محمدمهدي عليقلي
4- پژوهشي در اسناد و مدارك نهج‌البلاغه، دكتر سيدمحمد مهدي جعفري
5 - پيام امام خميني(ره) به كنگره هزاره نهج‌البلاغه، 27/2/1360ه-.ش
6 - شناخت نهج‌البلاغه، مرحوم محمد دشتي(ره)
