علی دوانی

 قدرت قلمی رضی:

در طول تاریخ بندرت اتفاق افتاده است که یک دانشمند دینی، بتواند سرآمد شعرا و ادبای عصر قرار گیرد چنان چه رضی چنین بود. زیرا او در سایه تسلط بر قواعد و دستور ادبیات عرب، از ذوقی سرشار نیز برخوردار بوده، قریحه سیّال شاعری او چنان بود که از سن نه سالگی شعر گفته و شعر او در این سن و سال هم اکنون باقی است و باعث اعجاب شعرای بزرگ و استادان ادبیات عرب است. بنابراین چنان که از کتاب های او، و از جمله از مقدمه کوتاهش بر نهج البلاغه، و توضیحاتی که در ذیل خطبه های امیرمؤمنان(ع) داده است، پیداست، که وی یک نویسنده زبردست بوده است. گذشته از تألیفاتی که در علوم و فنون مختلف داشته و همه را با قلمی محکم و فکری پخته و سنجیده به رشته تحریر آورده است، رسائل و نامه های او را در سه جلد جمع آوری کرده اند، که متأسفانه در دست تطاول ایام از میان رفته است. قدرت سید رضی در نویسندگی مدیون علوم بسیار و ذوق خداداد شعری و ابتکارات او بوده است. دکتر زکی مبارک که خود نویسنده ای چیره دست و مؤلفی پرقدرت است، می نویسد: بدون گفتگو سید رضی، یک نویسنده است، ولی روش او در اسلوب کار، روش علمی است نه فنی، و لو در بعضی موارد نوشته هایش جنبه فنی به خود گرفته است.(1) اما زمانی که شعر رضی را کنار گذاشته و نثر او را در بوته نقد قرار می دهیم او را شخص دیگری می یابیم گویا دانشمندی است که مکتوبات علمیش گواه بر عفاف و بلاغت وی بوده و علوم شرعیه را با اسلوبی مبتنی بر ادبیات عرب به رشته تحریر در آورده است.(2) اگر آثار قلمی سید رضی همگی باقی می ماند، این ادعای گزافی نبود که بگوییم سید رضی در میان مؤلفین بزرگ، نویسنده ای بی همتاست، و چه مقامی در فن نویسندگی داشته است.(3) من در نمایاندن روش های نویسندگی او به دو کتاب وی مجازات النبویه و حقایق التأویل تکیه می کنم. مجازات النبویه در بغداد به طبع رسید و سپس با عنایت استاد محمد مصطفی استاد دانشکده زبان عربی مصر، و توسط کتابخانه مصطفی حلبی، تصحیح و با مختصر حواشی منتشر گردید. کتاب حقایق التأویل او نیز در نجف به وسیله دانشکده منتدی النشر به طرزی زیبا انتشار یافته است. روش خاص سید رضی بگونه ای است که اولاً عبارات را کوتاه آورده و جز در بعضی اوقات سخن را به درازا کشاند.

ثانیاً از سخنان بی مورد پرهیز دارد و جز به اندازه لازم سخن نمی گوید.

ثالثاً از به کار بردن جملات معترضه و آوردن مطالب متفرقه اجتناب می ورزد، و این گواهی بر آن است که انگیزه فنی بیش از انگیزه علمی بر وی غلبه داشته است. زیرا دانشمندان پیش از او آوردن جملات معترضه و متناسب با موضوع از معارف ادبی و لغوی و شرعی را وسیله ای برای ادای منظور می دانستند...

پس از ذکر موارد دیگر از شیوه سید رضی می گوید: اینست روحیه سید رضی، نویسنده و مؤلف، علاوه بر زندگی شاعرانه ای که با پرتوهایی آن را رنگارنگ می سازد...

نوشته های سید رضی که با استفاده از مباحث نحوی و فقهی وادبی و لغوی همراه است چنانست که گویی دانشمندی از مردم بغداد، در مساجد آن جا با اهل علم و ادب و دین گفتگو می کند.

 جایگاه او در عالم شعر:

در سخنان دانشمندان و اندیشمندان شیعه و سنی چه از معاصران سید رضی و چه در قرون بعدی اغلب روی جنبه شعری او را در نظر گرفته اند، و شعر او را صفت بارز دانسته اند، و او را به عنوان شاعری توانمند نام برده اند. از امتیازات شعر سید رضی اینست که در آن هجو دیده نمی شود، و اگر هم گاهی درباره کسی سخنی و انتقادی نموده، تصریح به نام شخص نکرده است. احمد بن علی داودی حسنی مؤلف عمده الطالب که خود از دانشمندان آل ابیطالب بوده است، از قول ابوالحسن عمری نقل می کند که: شعر رضی مشهور است، و او سرآمد شعرای قریش است، و کافی است بدانیم قریش قبیله ای بوده است که شاعران بنام داشته اند و نخستین آن ها حارث بن هشام، و هبیره بن ابی وهب، و عمر بن ابی ربیعه، و ابوذهیل، و آخرین آن ها محمد بن صالح حسنی و علی بن محمد جمانی، و ابن طباطبا اصفهانی بوده اند.(4)

و به گفته علامه امینی: روشن است که هر کس از خصوصیات روحی سید رضی و مقام بزرگ او در علم و بزرگواری و جایگاه عالی او در میان دانشمندان آگاه باشد، می بیند که شعر دون شان سید رضی است، و او خود را از بهترین و والاترین شعرا برتر می دانسته است، و می دید که شعر چیزی بر مقام او نمی افزاید و مقامی به او نمی دهد. شعر رضی به ما می گوید که او شعر را برای خود فضیلت و افتخاری به شمار نمی آورده، بلکه آن را وسیله ای برای نیل به مقصود می دانسته است.(5) و دکتر زکی مبارک به آن نیروی اندیشه و قدرت قلمی و تسلطی که بر ادبیات عرب داشته است، چنان پیرامون مقام ادبی و قریحه سیال و ذوق رقیق و احساس پرتوان سید رضی سخن گفته و انواع شعر او را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است، که شاید بهتر از آن نتوان مقام عالی سید رضی را در عالم شعر، تشریح و توصیف کرد.

ویژگی های شعر سید رضی:

سید رضی در انواع قالب های شعری: از قصیده، غزل، قطعه، تشبیب و...، مرثیه و هم چنین در موضوعات مختلف از قبیل هجران، وصال، عشق، حرمان، بی اعتباری دنیا، یاد دوستان، عهد و وفا، صلح و صفا، برادری، مهربانی، عفو و گذشت و سایر صفات برجسته انسانی، آن هم به طرزی که در شعر هیچ شاعری دیده نشده است، شعر گفته است.

دکتر زکی مبارک درباره ویژگی های شعر سید رضی، یا بهتر بگوییم شناخت بیشتر سید رضی در شعرش می نویسد: خواهید دید که سید رضی در حالی که عهده دار بزرگترین وظیفه دینی یعنی نقابت اشراف(و رسیدگی و سرپرستی سادات عصر است) در عین حال بزرگترین شاعری است که از عشق و زیبایی سخن می گوید. خواهید دید که سید رضی در توصیف چشم و دل در قصائد حجازیات خود منحصر به فرد است، و مشکل است که در آینده مانندی برای آن پیدا نبود... .نقادان شعرش، از معانی انسانیت و شخصیت در اشعار سید رضی غفلت نموده و از چشمه زلال قصاید دیوان آن شاعر کم نظیر سخن به میان نیاورده اند آیا شما دیده اید که ناقدین، حِکَم و امثالی را در اشعار سید رضی است برشمارند و ارائه دهند؟ و آیا شنیده اید که ادیبی بخشی از وقت خود را صرف تأمل و وقت در دیوان شریف رضی کند تا آن گوهر نهفته را به دست آورد؟ سپس دکتر زکی مبارک که خود ادیبی عرب زبان و سخن سنج و نویسنده ای بزرگ و پر احساس است و از دیانت و عفت نفس قابل تحسینی برخوردار می باشد، به کاوش و نمایش ابیاتی از انواع شعر رضی مبادرت می ورزد... .ما می بینیم که نقادان متنّبی را تعقیب می کنند و حِکَم و امثال او را در اشعارش، از نوشته های یونانیان قدیم می دادند؟ چرا تا این اندازه درباره سید رضی سکونت کرده اند؟ ای ادبا؟ می دانید واقع مطلب چیست؟ نقادان به پیروی از بعضی از رؤسای عصر به کار بررسی اشعار او پرداخته اند، نه این که می خواستند از روی میل در دیوان او پی به معانی اصیل ببرند. کینه ای که صاحب بن عباد نسبت به متنبی داشته باعث شده است که شعرا را متوجه بررسی شعر او کند، و اگر متنّبی این برخوردها را نداشت، یاورانی نمی یافت که نام او را از همه شعرای عرب بالاتر برند. ولی سید رضی از این ناحیه از اسباب شهرت محروم است. زیرا پاکی طینت و عفت نفس او را از دربار پادشاهان و وزراء دور گردانیده بود. او وقتی قصیده ای در مدح آن ها می گفت فقط به خاطر دوستی و مدارای با آن ها بود. هیچ کس او را ندید که در دربار سلاطین مزاحم شعرا و ادبا باشد...(6)

صفات برجسته سید رضی:

سید رضی دارای صفاتی برجسته و ملکات فاضله و خصال کم نظیر و جهات نفسانی و جنبه های معنوی خاصی بوده که او را از دانشمندان همه عصر خود ممتاز می گردانید. او دانشمندی بلند نظر و بزرگ منش و با گذشت و دست و دل باز و پارسا و پیراسته و وارسته بود، و این صفات تا سرحد نهایی در او تجلی داشت. صَفَدی و دیگران نوشته اند روزی سید رضی چند تکه کاغذ از زنی ابتیاع کرد، و در آن صفحه ای به خط ابن مقله(7) دید. اوراق را برای زن پس فرستاد و پیغام داد که من در این اوراق خط ابن مقله را دیده ام و قیمت آن پنج دینار(8) است نه پنج درهم. اگر می خواهی ورقی را که خط این مقله در آنست بردار، و چنان چه خواستی به جای آن پنج دینار دریافت کن. زن نپذیرفت و گفت: مگر من به خاطر چیزی که در آن بوده است فروخته ام؟ ولی سید رضی چندان اصرار کرد تا این که زن پنج دینار را پذیرفت. او هرگز صله شعر از کسی نپذیرفت، و چون قصیده ای در مدح قلم به عنوان تشکر از صاحب بن عباد وزیر دانشمند عصر سرود، از بیم آن که مبادا تصور شود از وی چشمداشتی داشته است، از ارسال آن امتناع ورزید. شهامت او تا آنجا بوده که در پایتخت بنی عباس از خلفای فاطمی و علوی مصر یاد می کرد، و ماندن در بغداد را برای خود با وجود خلیفه علوی در مصر ذلت و خواری می خواند و با همه اصراری که پدر و برادرش کردند که از خلیفه عباسی القادر بالله عذر بخواهد. سید رضی هرگز نپذیرفت، و از خلیفه عذر نخواست. و دیدیم که چگونه از درگذشت دوستش ابواسحق صابی با این که مسلمان نبود، به هیجان آمد، و سال ها بعد از مرگ هم او را فراموش نکرد، و هرگاه از مقابل مدفن او می گذشت از مرکب پیاده می شد، و ادای احترام می کرد. و دیدیم که او چگونه تمام لوازم و مایحتاج زندگی طلاب دارالعلم خود را تأمین کرد و با این که مردی دانشمند خزانه دار بوده است، مع الوصف به هر کدام از طلاب کلید داده بود که هرگاه چیزی خواستند مستقیماً بردارند و دیگر نیازی به سر زدن به خزانه دار و اجازه گرفتن نداشته باشند و بدین گونه از همان روز نخست تحصیل، به علمای آینده شیعه رشد شخصیت می داد، چیزی که شاید در دنیا بی نظیر یا حداقل کم نظیر می باشد. شریف رضی با آن که ثروت و ریاست و مناصب و شئون پیرامونش چرخ می زد، به هیچ یک از آن ها دل نبست نبود و در منتهای آزادی روح زیست و همین زهدش بود که بر اظهار حقایق دلیرش می کرد. زیرا کسانی از گفتن حق دریغ دارند که می ترسند ثروت یا منصب و یا اعتبارشان از میان برود. لکن شریف رضی تو گویی بر چرخهای گوناگونی که جهان می زد کاملاً آگاه بود، و می دانست بر هیچ چیز آن اعتماد نیست، و همواره نقشه بی اعتباری جهان را در پیش روی خود ترسیم می کرد و به خاطر می سپرد، و به زبان نظم نیز می گفت... و صادق ترین گواه بر زهد شریف رضی اینست که با همه پیوستگی که با خلفا و ملوک و وزراء و اشراف و ثروت و مناصب داشت، تو گویی بیشتر از همه نیز از آن ها جداست، و جز با فضایل نفسانی خود پیوستگی ندارد، و نشر به همین دل پاک و روح آزاده که داشت توانست با چشم بصیرت حقایقی که از دیدگان پنهان است ببیند.(9) سید رضی با داشتن مناصب مهم و بزرگ دولتی مانند نقابت و امارت حاج و ریاست دیوان مظالم که هر کدام وزارت خانه ای بود، و با این مناصب و سمت ها در تمامی قلمرو امپراتوری اسلام دارای نفوذ و اسم و رسم بود، هرگز سادگی و فروتنی و وارستگی خود را فراموش نکرد و این مناصب کوچکترین تأثیری در روح بزرگ و فکر بلند پرواز او نداشت. به طور خلاصه عزت نفس، وفاداری، همت عالی، صراحت لهجه، و شجاعت او ویژگی خاصی به وی بخشیده بود که جمعاً در کمتر کسی به خصوص شاعری مشهور مانند او دیده می شد. این بود اشاره ای به جهات نفسانی و فضائل اخلاقی و رشد شخصیت کم نظیر سید رضی مؤلف نهج البلاغه.

پی‌نوشت‌ها:

1. همان، همان جا، ص 204.

2. همان، همان جا، ص 205.

3. همان، همان جا، ص 209.

4. عمده الطالب، ص 171.

5. الغدیر، ج 4، ص 200.

6. همان، ص 41-42.

7. محمد بن علی بن حسین معروف به ابن مقله مستوفی به سال 328 هـ خشنویس مشهور عرب که در علم فقه و تفسیر و قرائت و ادبیت و انشاء مهارت داشته. اوست که خط کوفی را به صورت خط نسخ در آورد.

8. درهم واحد پول و از نقره و دینار پول کلی و از طلا بود، هر دینار ده درهم بوده است.

9. کاخ دلاویز، ص 49.