شماره ردیف: <77>

شماره نسخه: <5532>

نام اثر: نسخه دیگری از تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین (4)

آغاز: <مانند نسخه شماره 2442>.

انجام: <مانند نسخه شماره 5532>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ (متن) و نستعلیق (شرح)، نام کاتب: شیخ امام بخش بن شیخ محمّد پناه بن شیخ پیر محمّد منوطی[iv] لکنهوی،  تاریخ کتابت: غرّه ماه رجب سال 1233 (عهد نواب غازی الدین حیدرخان بهادر)، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 419گ، تعداد سطر: 21س، اندازه متن کتاب: 25*14 سانتیمتر، اندازه جلد: 35*21 سانتیمتر، نوع جلد: دو رو تیماج (برون: قهوه ای تیره، مجدول به نقره، که بخش هایی از آن فرسوده شده؛ درون: زرشکی مجدول به نقره).

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح گردیده است. روی آغازین برگِ نسخه، یک وقفنامه از <محمّدعلی بن محمّدقاسم طبرسی> با تاریخ 3 جمادی الثانی سال 1234، دیده می شود. در پایان نیز یک برگ خطبه بی الف منتسب به حضرت امیرالمومنینعلیه السلام آمده که توسط <قاسمعلی خراسانی> کتابت گردیده است. گفتنی است کاتبِ تنبیه الغافلین (لکهنوی)، طبق یادداشت نسخه، از شاگردان <محمّد نجاتِ خوشنویس> بوده است.

شماره ردیف: <78>

شماره نسخه: <5539>

نام اثر: نسخه دیگری از تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین (5)

آغاز: <مانند نسخه شماره 2442>.

انجام: <مانند نسخه شماره 5502>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ مُعرب (متن)، نستعلیق زیبا (شرح)، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: سده 11هـ (عصر صفوی)، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 510گ، تعداد سطر: 21س، اندازه متن کتاب: 19*11 سانتیمتر، اندازه جلد: 30*18 سانتیمتر، نوع جلد: دو رو تیماج (برون: مشکی، ضربی باترنج و سرترنج طلایی زیبا زمینه گل و بوته، درون: زرشکی، مجدول به زر)، عطف و مغزی: تیماج قهوه ای.

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح گردیده است. در آغاز دارای یک سرلوح زیبا مربوط به سال های میانی دولتِ صفوی با زمینه طلایی و شنگرف و لاجورد و بازوبندی (کتیبه) منقوش به نگاره های اسلیمی طلایی می باشد. برگ ها مجدول به طلا، لاجورد، شنگرف و مشکی است. در آغاز تملّک <... الطباطبائی> با دو مهر مستطیل ناخوانا و همچنین در آغاز و انجام نسخه مهر و امضای حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) آمده است.

شماره ردیف: <79>

شماره نسخه: <10523>

نام اثر: نسخه دیگری از تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین (6)

آغاز: <مانند نسخه شماره 2442>.

انجام: <مانند نسخه شماره 5502>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ (متن: مُعرب)، نام کاتب: فخرالدین بن حیدر، حسینی، تاریخ کتابت: سده 11هـ، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 494گ، تعداد سطر: 25س، اندازه متن کتاب: 22*10 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/28*16 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج قهوه ای، ضربی با ترنج، سرترنج و لچک ترنج، عطف: تیماج زرشکی و مغزی: تیماج قهوه ای.

ویژگی های نسخه: این نسخه در حاشیه تصحیح گردیده است و متن اصلی نهج البلاغة توسّط کاتب با یک نسخه بسیار کهن و نفیسی مربوط به سال 468هـ مقابله گردیده است. عبارتِ بلاغ در پایان نسخه چنین آمده است: <قوبلت متن هذه النسخة الشریفة بنسخة محبرة عتیقة جدّاً کان صورة تاریخه هکذا، تمّ الکتاب ... و سلّم تسلیماً و کتب حیدر بن الحسین بن موسی المنشد بثغر طرابلس الشام، حماه الله و وافق الفراغ من نسخة العشر الأول من صفر سنة ثمان و ستّین و أربعمائة بحسب الجدّ و الطاقة مع من یوثق به>. در آغاز عبارتِ <داخل عرض شد ذیحجة الحرام 1158> که نشان از این دارد که کتاب را یکی از سلاطین وقت ملاحظه و مشاهده نموده است. همچنین در همان برگ و انجام مهر مربع <المتوکّل علی الله عبده هاشم الحسینی 1205> و یک تملّک بی نام با تاریخ 1236هـ آمده است.

شماره ردیف: <80>

شماره نسخه: <8614 موقت>

نام اثر: نسخه دیگری از تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین (7)

آغاز: <مانند نسخه شماره 2442>.

انجام: <مانند نسخه شماره 5502>.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: 16 محرم الحرام سال 1079، محلّ کتابت: تته (در هندوستان)، عناوین و نشانی ها: شنگرف، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 418گ، تعداد سطر: 22س، اندازه متن کتاب: 17*5/9 سانتیمتر، اندازه جلد: 26*17 سانتیمتر، نوع جلد: دو رو لاکی روغنی نفیس و زیبا (برون: زمینه مشکی با نگاره های اسلیمی و گل و برگ طلایی، مجدول به طلا و تشعیر گل و بوته الوان باترنج، سرترنج و لچک ترنج گل وبرگ الوان رنگ و روغن؛ درون: زمینه نارنجی و گل آفتابگردان  مجدول به طلا)؛ این جلد توسط<استاد شاه محمود> از کشور ازبکستان در این کتابخانه بازسازی گردیده است.

ویژگی های نسخه: نسخه نفیسی دارای یک سرلوح کنگره ای زیبا از عصر صفوی، زمینه طلا و لاجورد و گل و بوته الوان با جداول طلا و شنگرف همراه نگاره های اسلیمی دارد و نیز سایر برگ ها مجدول به طلا، مشکی، شنگرف، لاجورد و سبز بوده و در ادامه فقط سه رنگِ سبز، شنگرف و لاجورد بهره جسته شده است. در حاشیه تصحیح گردیده است و حاشیه نویسی نسبتاً زیادی به نقل از شروح نهج البلاغة همچون شرح ابن ابی الحدید و نیز بهجة الحدائقِ گلستانه، دارد. در آغاز یادداشتی مبنی بر اینکه قیمتِ کتاب <صد روپیه> بوده و در شهر <تته> کتابت شده است، همراه تملّکی از <غیاث الدین محبّ علی> با تاریخ 1077هـ آمده است که نشان می دهد کتابتِ نسخه دو سال طول کشیده است؛ همچنین یادداشتِ دیگری که قیمتِ کتاب را به خطّ سیاق نوشته است و چند تملّک و مهر ناخوانا و پاک شده دیگر آمده است. اثراتِ رطوبتِ ناچیزی در پایین برگ ها مشاهده می گردد.

شماره ردیف: <81>

شماره نسخه: <5212>

نام اثر: حدائق الحقائق فی شرح کلمات الله الناطق

از: سید علاء الدین محمّد بن امیرشاه ابوتراب، حسینی اصفهانی مشهور به <گلستانه>  (د. سال1110هـ)

زبان: عربی

گزارش متن: شرح مفصّلی بر کتاب شریفِ نهج البلاغة می باشد که شارح آن را پیش از شرح مختصر خود بهجة الحدائق و بعد از حاشیة نهج البلاغة (نخستین تعلیقه وی بر نهج البلاغة) به نام شاه سلیمان صفوی (حکـ . 1075-1135هـ) نگاشته است؛ باید توجّه داشت طبق تصریح خود شارح، نخستین جلدِ این اثر شامل شرح کتابِ شریف نهج البلاغة از آغاز تا اوّل خطبه شقشقیه، در سال 1074هـ شرح گردیده است که طبیعتاً آن مربوط به آخرین سال حکومتِ شاه عباس دوم (حکـ . 1052-1075هـ) خواهد بود. جلد دوم آن مشتمل بر شرح کامل خطبه شقشقیه می باشد که در سال 1080هـ. تمام گردیده است و جلد سوم نیز مشتمل بر شرح خطبه های چهارم تا سیزدهم است که در روزجمعه 24 ماه رجب سال 1082 شارح از آن فراغت یافته است و سپس گویا شارح از ادامه شرح آن منصرف و به شرح  مختصر، یعنی بهجة الحدائق پرداخته است که پیش از این نسخه هایی دستنویس از آن، موجود در این کتابخانه عامره، معرّفی گردید.

 شارح بزرگوار ما، مرحوم گلستانه در مقدّمه کتابِ خویش آورده: <پیش از این بر نهج البلاغة شرحی مختصر[v] که پاره ای از مشکلات آن را حلّ می نمود، نگاشته، ولی چون دیدم که حقایق و انوار آن کتاب مستطاب از پس پرده خفا ظاهر و آشکار نگردید و آن شرح ریزه کاری و مطالب دقیقه آن معدن فصاحت و بلاغت را هویدا ننموده، برآن شدم که دگر باره به شرح آن پردازم، ولی این لیاقت را در خود نمی دیدم و خویشتن را شایسته این بلندپروازی نمی دانستم، تا آنکه توفیقات و تأییداتِ ربّانی شامل حال گردید و توسّل بذیل عترت طاهره علیهم السلام را بهترین وسیله برای موفقیت  دانسته، به دامان آنها چنگ زده و شروع به شرح با تفصیل کامل نموده و در مطالب  مهّمه مذاهب و اقوال را نقل و بیان و چون  مقام اقتضاء نموده از تفصیل و طول دادن باک نداشته و چون لازم شد برای ایضاح و اثبات  مطلبی و محو باطلی چون  ناچار به اطناب در کلام گردیده از آن هم دریغ نشده و در مباحثِ امامت مخصوصاً جستجوی کامل نموده و شبهات مخالفین را یک به یک نقل و راه حقّ و راست را برای جویندگان آشکار نموده و با مخالفین به اخباری که نزد خود آنها صحیح و معتبر است احتجاج کرده و از ترس اینکه تهمت افتراء به دامن نویسنده بندند به مآخذ هر یک در جای خود تصریح نمودم و چندان به ذکر قصص و حکایات نپرداختم جز آنجائیکه مطلب مهمّی مبتنی بر آن بود و نیز از انشاد اشعار مناسب مقام خودداری کردم و در هرجا که مطلبی به نظر شارحین پیش از من رسیده و مرا استنباط دیگر بود آنها را با نظر خویش نقل نموده و امیدوارم که توفیق رفیق و در فهم کلمات مبارکات بر دیگران برتری داشته باشم و نام این شرح را حدائق الحقائق فی شرح کلمات الناطق کلام الله الناطق گذاردم و از نگاه کنندگان و خوانندگان امیدوارم که از نهج  و طریقه انصاف و عدالت تجاوز ننمایند و از دیده کینه ورزی و دشمنی برآن ننگرند> انتهی کلام شارح رحمه الله. از عبارات فوق بر می آید که حاشیه نهج البلاغة نخستین شرح و تعلیقه شارح بر کتابِ شریف نهج البلاغة می باشد که پیش از سال 1074هـ (سال شرح نخستین جلدِ حدائق الحقائق) تألیف گردیده است.

ناگفته نماند که برخی بر این باورند[vi] این شرح (حدائق الحقائق) در بیست جلد نگاشته شده بود، لیکن بیش از سه جلد آن  به دست ما نرسیده است، امّا این دیدگاه به نظر صحیح نمی رسد، چون بنابر تصریح خود شارح در دیباچه بهجة الحدائق، شارح از ادامه حدائق الحقائق منصرف شده است. گفتنی است این نسخه مشتمل برمجلّدات دوم و سوم می باشد. این کتاب به شرح کبیر نهج البلاغة نیز معروف است و بر پایه آگاهی های راقم سطور، گویا این شرح کبیر (حدائق الحقائق) و نیز شرح صغیر (بهجة الحدائق)، تاکنون (1393) چاپ نشده است.

آغاز: <بسملة، البحث الثالث من شرح الخطبة الشقشقیة فی بیان ما اشتمل منها علی الطعن علی ...>.

انجام: <... و من خطبته علیه السلام فیما ردّه علی المسلمین من قطایع عثمان ... و أصحابه قطایع من أرض الخراج علی هذه الصورة>.

گزارش نسخه: نوع خطّ: نسخ، نام کاتب: فضل الله بن حسین، نائینی، تاریخ کتابت: سال 1086هـ، عناوین و نشانی ها: شنگرف درشت، نوع کاغذ: شرقی آهار مهره، تعداد برگ: 248گ، تعداد سطر: 24س، اندازه متن کتاب: 5/16*5/9 سانتیمتر، اندازه جلد: 25*18 سانتیمتر، نوع جلد: دو رو تیماج (برون: زرشکی و درون مشکی)، مجدول به زر، دارای لبه برگردان (طبله).

ویژگی های نسخه: این نسخه نفیس در زمان حیاتِ شارح کتابت گردیده است و از این حیث از نفاستِ ویژه ای برخوردار است. در حاشیه تصحیح گردیده و حاشیه نویسی نیز با رموز <م ق>، <ق>، <ص> و ... دارد. روی آغازین برگِ نسخه، تملّکِ محو شده ای با نام <محمّدحسین بن ملک الله> و چند جا مهر مربع <أفوّض أمری إلی الله محمّدحسین 1222> و نیز مهر بیضی شکل و امضای مرحوم حضرتِ آیت الله العظمی مرعشی در آغاز و انجام نسخه آمده است.

شماره ردیف: <82>

شماره نسخه: <818>

نام اثر: حدائق الحقائق فی فسر دقائق أفصح الخلائق = حدائق الحقائق فی تفسیر دقائق أحسن الخلائق

از: ابوالحسن قطب الدین محمّد بن حسین، بیهقی کیدری نیشابوری (د. پس از 576هـ.)

زبان: عربی

گزارش متن: شرح موجزی بر کتاب شریفِ نهج البلاغة است که به صورت <قوله ـ قوله> و با تأکید بیشتر بر جنبه های لغوی، ادبی، کلامی و تاریخی، در اواخر شعبان سال 576، پس از شرح قطب الدین راوندی، نگارش یافته است؛ باید افزود که این شرح با عنوان حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة در 2 جلد با تحقیق زنده یاد[vii]، شیخ عزیز الله عطاردی در سال 1375ش/1416هـ در تهران چاپ گردیده است. مرحوم عطاردی گزارشی مستوفا از روند تصحیح این متن گرانسنگ، در کتابِ روایت عشقِ خودگزارش نموده است[viii].

آغاز:  افتاده <.... الکفل علی بیاض النهار فهذا نتیجة طبع کالماء رقیق و صنع فی تألیف کلام دقیق و الرابع عشره ذونوعین تسمّی به الاجتماع ...>.

انجام: <.. قوله ما أخذ الله علی أهل الجهل أن یتعلّموا حتّی أخذ علی أهل العلم أن  یعلّموا؛ قیل إنّ الأمور المعقولة التی یتوصّل إلی اکتسابها بحصول الحدّ الأوسط بعد الجهل بها؛ إنّما یتوصّل إلیها بالقیاس و هذا الحدّ الأوسط قد تحصل ... استنبط ...> افتاده.

گزارش نسخه: نوع خط: نسخ، نام کاتب: نامعلوم، تاریخ کتابت: اواخر سده 7هـ، عناوین و نشانی ها: شنگرف و مشکی، نوع کاغذ: شرقی، تعداد برگ: 214گ، تعداد سطر: 19س، اندازه متن کتاب: 18*12 سانتیمتر، اندازه جلد: 24*16 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج زرشکی، ضربی با ترنج، سرترنج و لچک ترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی.

ویژگی های نسخه: در حاشیه تصحیح گردیده است. برخی عناوین در حواشی به خطّ مشکی درشت ثبت شده است. روی آغازین برگِ نسخه، یادداشتی از <حاجی آقا بن محمّدشریف> با تاریخ یکشنبه 6 محرم الحرام 1292، و نیز تملکی بی نام با مهر مربّع <لا إله إلاّ الله الملک الحقّ المبین محمّدحسین 1248> و مهر مربّع دیگر <یا محسن قد أتاک المسیء> و دو مهر لاجوردین ناخوانا دیده می شود؛ نیز روی برگِ <113> یک مهر مدوّر <عسی أن یبعثک ربّک مقاماً محموداً المحمود فی کلّ فعاله> آمده است. در انجام یک برگ سؤال و جواب مأمون از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام با تاریخ 1292هـ ثبت گردیده است. برخی برگ ها رطوبت دیده و برخی نیز وصالی و مرمت گردیده  است. به نظر می سد افتادگی از انجام نسخه، یک برگ بیشتر نبوده باشد.

شماره ردیف: <83>

شماره نسخه: <6516>

نام اثر: نسخه دیگری از حدائق الحقائق فی فسر دقائق أفصح الخلائق (2)

آغاز: <بسملة، الحمدلله الذی جلّ جناب عظمته عن أن یتصوّره بالأوهام و تعالی رداء کبریائه عن أن یتشبّث به خواطر الأنام ... و إذا قد کان هذا الکتاب، الغایة فی بلاغة البلغاء ...>.

انجام: <... و هذا أوان أن نختم الکتاب و قد قضینا منه الوطر المقصود و بلغنا الغرض المنشود و وفینا بما وعدنا و شرطنا ما وجدنا  ... جعل الله تعالی جزاء ما أصابنا من الکدّ و الوکد ... لأنّه ذوالحول و المنّه و ولی الطول و المنّة و وافق الفراغ من تصنیفه فی أواخر الشهر المبارک شعبان سنة ستّ و سبعین و خمسمائة>.

گزارش نسخه: نوع خط: نستعلیق، نام کاتب: محمّدشریف بن علی رضا، مازندرانی، تاریخ کتابت: روز جمعه دهه اول ماه صفر سال 1049، عناوین و نشانی ها: شنگرف (برخی نانوشته)، نوع کاغذ: شرقی آهار مهره، تعداد برگ: 165گ، تعداد سطر: 26س، اندازه متن کتاب: 5/16*5/9 سانتیمتر، اندازه جلد: 5/26*5/18 سانتیمتر، نوع جلد: تیماج یشمی، ضربی، با ترنج زمینه گل و بوته و نگاره های اسلیمی.

ویژگی های نسخه: درحاشیه تصحیح گردیده است. برخی نسخه بدلها نیز با عبارتِ <خ ل> در حواشی قید شده است. در آغاز یادداشتی مبنی بر معرفی نسخه و نیز تملّکِ <محمّدعلی بن محمّدهاشم، روضاتی> و مهر بیضی شکل <جلال الدین بن محمّد مسیح الموسوی> و نیز مهر و امضای حضرتِ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، در آغاز و انجام نسخه آمده است.

منبع :حسین متقی ؛گزارشی از دستنويس های کهن نهج البلاغه، شروح، گزيده ها و ترجمه های آن موجود در کتابخانه حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)