حديث، در طول حيات خويش، از بدو ظهور تا كنون، فراز و نشيب‏هاى بسيارى به خود ديده است. شناخت اين مسير و ويژگى‏هاى آن را «تاريخ حديث» بر عهده دارد- كه رشته‏اى واسطه ميان دو دانش حديث‏شناسى و تاريخ است-.

چگونگى ظهور حديث، برخورد صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان معصوم با آن و نيز شيوه‏هاى برخورد عالمان بزرگ با اين منبع مهم و اصلى شريعت، از مباحث مهم تاريخ حديث به شمار مى‏آيد.

مطالعه تاريخ حديث، شرط لازم براى تحقيق صحيح در حوزه‏هاى مختلف علوم حديث است؛ چرا كه به هر حال، حديث، يك پديده تاريخى است كه نمى‏توان بدون در نظر گرفتن مسير تاريخى‏اش، در زواياى آن، بحث دقيقى ارائه كرد. قطعاً مطالعه در سند حديث يا متن آن و يا هر موضوع ديگرِ مرتبط با آن، به صورت موردى و بدون توجه به همه يا بخش‏هايى از تاريخ حديث، تنها مطالعه‏اى ذهنى و انتزاعى خواهد بود و در موارد بسيارى، بيم آن وجود دارد كه نتيجه اين گونه مطالعات، به دور از واقعيت باشد.

از سوى ديگر، حديث، به عنوان پديده‏اى تاريخى، مورد هجوم شبهات تاريخى هم قرار گرفته است؛ شبهاتى كه نمى‏توان آنها را بدون مطالعه تاريخ حديث، پاسخ گفت.

به علاوه، اتصال حديث به عصر معصوم و در امان ماندن آن از دستان تحريفگر پيدا و پنهان را بايد با مطالعات تاريخى به اثبات رساند و بِدين گونه، پشتوانه علمى حديث را شناخت و شناساند.

با توجه به اين مجموعه ضرورت‏ها، گروه تاريخ حديثِ «پژوهشكده علوم و معارف حديث» بر آن شد تا مطالعه جامعى را در اين موضوع، به انجام رسانَد. بر اين اساس، مجموعه «تاريخ حديث شيعه (از قرن اوّل تا عصر حاضر)» پى‏ريزى گرديد.

در اين مجموعه، به ترتيب تاريخى، اطلاعات مربوط به حديث شيعه را گرد آورده‏ايم. مباحثى كه در هر دوره موردبحث (يا در هر يك از مقالات) موردتوجه بوده‏اند، عبارت‏اند از: شرايط اجتماعى- فرهنگى، حوزه‏هاى علمى- جغرافيايى، عالمان حديث پژوه، زمينه‏هاى فعاليت‏هاى حديثى، گونه‏هاى نگارش‏هاى حديثى، علوم حديث، اجازات و مشايخ اجازه. معرّفى مهم‏ترين فعاليت‏هاى حديثى هر عصر نيز از ديگر اطلاعات موجود در اين مجموعه است.

عناوين مجلّدات اين مجموعه، به قرار زير است:

جلد اوّل. تاريخ حديث شيعه از شكل‏گيرى تا پايان سده سوم هجرى‏

جلد دوم. تاريخ حديث شيعه در سده‏هاى چهارم تا هفتم هجرى‏

جلد سوم. تاريخ حديث شيعه در سده‏هاى هشتم تا يازدهم هجرى‏

جلد چهارم. تاريخ حديث شيعه در سده‏هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى‏

جلد پنجم. تاريخ حديث شيعه از آغاز سده چهاردهم هجرى تا امروز.

كتاب حاضر- كه به صورت تفصيلى، تاريخ حديث شيعه را در قرن‏هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى بررسى كرده است- در واقع، چهارمين مجلّد از مجموعه پنج جلدى تاريخ حديث شيعه است كه به يارى خدا، به‏تدريج، به دست نشر سپرده خواهد شد.

در اين جا بر خود، لازم مى‏دانيم كه از زحمات آقاى حسين صفره- كه نگارش اين جلد را به عهده داشته‏اند- كمال تشكّر را به عمل آوريم.

اميدواريم كه با يارى خداوند بزرگ، ساير مجلّدات اين مجموعه و فهرست‏ها و نمايه‏هاى آن نيز به زودى آماده نشر گردد.

گروه تاريخ حديث‏

پژوهشكده علوم و معارف حديث‏

پيش‏گفتار

نگارنده، در اين نوشتار با بررسى تاريخ حديث شيعه در دو قرن دوازدهم و سيزدهم هجرى، بر آن است تا وضعيت حديث شيعه را در اين دو قرن، از جهاتى چند، بررسى نمايد و از جمله معلوم كند كه در اين مقطع زمانى چه كارهايى درباره حديث و كتاب‏هاى حديثى شيعه انجام گرفته است و از ميان دانشمندان شيعه، چه كسانى در عرصه حديث و علوم مربوط به آن، قلم به دست گرفته‏اند و چه خدماتى انجام داده‏اند.

روشن است كه عنوان «تاريخ» در اين جا، مباحث تاريخى صرف (مانند تاريخ انبيا، تاريخ اسلام و يا ديگر عناوين تاريخى) نيست؛ چه اين كه مطالبى كه محتواى تاريخ حديث را تشكيل مى‏دهند، با امثال مباحث ياد شده متفاوت‏اند، بخصوص با توجّه به اين كه حديث شيعه، پيچ و خم هاى اصلى و مراحل اساسى مسير خود، از قبيل مرحله صدور، مرحله نگارش، شكل گيرى اصول حديثى، تدوين جوامع چهارگانه و ... را در دوره‏هاى پيشين، پشت سر گذاشته و سهم دوره مورد بحث در سرگذشت حديث شيعه، به اندازه دوره‏هاى اوّليه نيست.

از اين رو، اگر در فصل اوّل به وضع فرهنگى- اجتماعى اين دو قرن اشاره مى‏شود، هدف، اين است كه بستر و زمينه‏هاى فعّاليت در عرصه حديث، روشن گردد و يا احياناً پاره‏اى انحرافات فكرى كه ممكن است از برداشت‏هاى نادرست نسبت به آيات و روايات حاصل شده باشد، مورد اشاره قرار گيرد. گو اين كه ممكن است در يك زمان، هيچ رابطه مستقيمى ميان اوضاع فرهنگى و حديث، نتوان برقرار كرد.

ذكر اين نكته نيز لازم است كه اين نوشتار، كارى رجالى نيست؛ چرا كه در علم رجال به احوال راويان حديث، از آن جهت كه در ردّ و قبول گفته آنان مؤثّر است، پرداخته مى‏شود و در اين مجال، به چنين مسئله‏اى پرداخته نشده است.

همچنين، نگارنده با تنظيم فصل دوم، سوم و چهارم اين نوشتار، صرفاً درصدد نگارش فهرست آثار مربوط به حديث و علوم حديثى نيست؛ بلكه با تفكيك موضوعات و قرار دادن مدخل براى هر عنوان، قصد دارد چارچوبى از فعّاليت‏هاى حديثى در اين مقطع زمانى را به نمايش بگذارد. نيز با رعايت ترتيب تاريخى آثار، امكان مقايسه كمّى و احياناً كيفى آنها را براى خوانندگان، فراهم آورد.

در فصل پنجم، با ذكر شرح حال مختصر و فهرست آثار حديثى بيش از هفتاد نفر از دانشمندان شيعه كه نقش بيشترى در عرصه حديث ايفا كرده‏اند، آشنايى هر چند اندكى نسبت به اين دانشمندان و سهم آنان در نشر حديث، حاصل مى‏شود.

روشن است كه اين كار، بخشى از تاريخ حديث در اين دوره است. در عين حال، نقش اين دانشمندان در عرصه حديث، يكسان نيست. برخى داراى نقش بيشتر و مؤثّرترى بوده‏اند كه اين مسئله نيز در نگاه به تأليفات آنان، نمايان مى‏گردد.

با توجّه به اين كه تدارك شرح حال هر چند اجمالى براى تمام صاحبان اثر، ميسّر نشد، شرح حال بيش از نيمى از افرادى كه نوشته‏اى در باب حديث و يا علوم مربوط به آن دارند، در اين كتاب، نيامده و شرح حال بسيار اجمالى بيش از ۱۴۰ تن از صاحبان آثار حديثى نيز در پانوشت‏ها آمده است. اين كار، تنها براى حفظ يك‏دستى مطالب كتاب، صورت گرفته و ممكن است خواننده را با سؤالاتى رو به رو كند، از جمله اين كه: چرا شرح حال برخى از افراد، نيامده است؟ و اى بسا برخى را به داورى‏هاى شتابزده بكشاند، مانند اين كه: مگر فلان دانشمند، چه برترى اى بر فلان دانشمند ديگر دارد كه شرح حال يكى آمده و شرح حال ديگرى نيامده است؟ يا اين كه گاه آن دانشمندى كه شرح حالش ذكر نشده، از ديدگاه خواننده نسبت به ديگران، جايگاه والاترى دارد، حال آن كه نگارنده با اين كار، قصد ارزشيابى دانشمندان و تعيين رتبه براى آنان نداشته است؛ بلكه با وجود تلاش بسيار، به شرح حال برخى از صاحبان اثر، دست نيافته است، گذشته از اين كه بسيارى از اين گونه اطلاعات نيز در چارچوب اين نوشتار نمى‏گنجيد؛ چون در آن صورت، حجم كتاب، بيش از حدّ مورد نظر مى‏گرديد.

در پايان، خداى مهربان را سپاس‏گزارم كه توفيق مطالعه و كندوكاو در آثار دانشمندان پُر تلاش و ربّانى شيعه را نصيبم فرمود. همين قدر كه توانستم از اين بزرگان و خدمات آنان به علوم آل محمّد عليهم السلام يادى بكنم، خشنود و شادمانم.

همچنين، لازم مى‏دانم از راهنمايى‏هاى بى شائبه دوستان فاضل و محقّق در پژوهشكده علوم و معارف حديث، بويژه جناب آقاى قاسم جوادى (صفرى)، تشكّر و قدردانى كنم و از خداى منّان، توفيق روز افزون برايشان مسئلت نمايم.

حسين صفره‏