4. رفتار با خويشاوندان، امام علي(عليه السلام) افزون بر توجه به خانواده ي خود، به خانواده هاي بزرگتري که با آنها داراي نسبت، سببي يا نسبي، بودند نيز توجه داشت. به طوري که مي فرمايد:
ايها الناس، انه لا يسنغني الرجلوان کان ذا مالعن عشيرته، و دفاعهم عنه بايديهم والسنتهم، وهم اعظم الناس حيطه من ورائه و المهم لشعثه، و اعطفهم عليه عند نازله ان نزلت به؛ (همان. خ 23)
اي مردم! انسان هر مقدار که ثروتمند باشد، باز از خويشاوندان خود بي نياز نيست، که از او با زبان و دست دفاع کنند. خويشاوندان انسان، بزرگترين گروهي هستند که از او حمايت مي کنند و اضطراب و ناراحتي او را مي زدايند و در هنگام مصيبت ها نسبت به او پرعاطفه ترين مردم اند.
امام علي(عليه السلام) که در همه فرايض الهي پيش قدم اند، در اين نيز گوي سبقت راازديگران ربوده و فرمود:
لن يسرع احد قبلي الي دعوه حق، وصله رحم؛ (همان، خطبه 139)
هيچ کس سريع تر از من به صله ي رحم نشتافته است.
همچنين فرمود:
صله ي رحم کنيد گرچه به سلامي باشد (حراني، ص 97).
در سيره ي عملي امام علي(عليه السلام)، در مورد توجه به خويشاوندان، روايت است که امام علي(عليه السلام) سالانه چهل هزار دينار درآمد باغات را در راه خدا به مستمندان مي بخشيد تا براي ازدواج جوانان يا تهيه ي مسکن براي بيچارگاه استفاده شود. امام علي(عليه السلام)در محله ي بني زريق مدينه، چند خانه ساخت وآنها را به خاله هاي خود بخشيد. با اين شرط که پس از آنان، وقف مستمندان باشد (ابن شهر آشوب 323/1).
همچنين در نامه اي به فرماندار مصر در مورد عدالت در ميان خويشاوندان فرمود:
لا تفطعن لاحد من حاشيتک و حامتک قطيعه، و لا يطمعن منک من اعتقاد عقده، تضر بمن يليها من الناس؛
به هيچ کدام ازاطرافيان و خويشاوندانت زميني از اراضي مسلمانان وامگذار و بايد طمع نکنند که قراردادي به سود آنها منعقد سازي که مايه ي ضرر ساير مردم باشد (نهج البلاغه، ن 53).
خواهر امام(عليه السلام) ام هاني، دخترابوطالب، برامام(عليه السلام) وارد شد، امام(عليه السلام) بيست در هم به او بخشيد. ام هاني ازبرده ي غيرعرب آزاد شده اش پرسيد اميرمؤمنان چقدر به تو داد؟ گفت بيست درهم؛ ام هاني، خشمناک بازگشت. علي(عليه السلام) به وي گفت: بازگرد، خداوند تو را رحمت کند. ما در کتاب خداوند، برتري نسبت اسماعيل بر اسحاق نيافتيم (بغدادي، ص 151).
5. رفتار با مهمانان، مهمان نوازي از اخلاق ارزشمند معاشرتي در اسلام است. در فرهنگ اسلامي، مهمان حبيب خداست و احترام به او مورد تأکيد قرار گرفت و يک ارزش محسوب مي شود. مهمان نوازي امام علي(عليه السلام) نيز در روايات بسياري مورد توجه قرارگرفته است. روزي امام علي(عليه السلام) را نگران يافتند، چون سبب را پرسيدند، فرمود: هفت روز است که مهماني براي وارد نشده و ترس من از اين است که خداوند مرا مورد بي مهري خود قرار داده باشد (مجلسي 28/41).
مهمان نوازي تا بدان حد نزد امام اهميت داشت که خطاب به علاء بن زياد که خانه ي وسيعي داشت توصيه فرمود:
ان شئت بلغت بها الاخره: تقري فيها الضيف، وتصل فيها الرحم، و تطلعمنها الحقوق مطالعها، فاذا انت قد بلغت بهاالاخره؛
در اين خانه مهمان نوازي کن تا در آخرت نيز چنين خانه ي وسيعي داشته باشي (نهج البلاغه، خطبه 209).
امام علي(عليه السلام) نه تنها خود مهمان نواز بود، بلکه اگر به مهماني دعوت مي شد، مي پذيرفت. امام(عليه السلام) در شهر بصره دعوت مهماني علاء بن زياد را پذيرفت و در شهر مدينه حتي دعوت ميهماني دوستان غير عرب از نژادهاي گوناگون و ايرانيان را رد نمي کرد. روزي پس از قبول ميهماني مسلمان ايراني و صرف حلوا؛ علت آن پخت حلوا را پرسيد. گفتند به مناسبت عيد نوروز اين حلواي ايراني تهيه شده است. امام(عليه السلام) به مزاح فرمود: آيا نمي شد هرروز، نوروز باشد (ابن ابي الحديد 247/11). در شب شهادت نيز ميهماني دخترشان ام کلثوم را پذيرفته بودند (مجلسي 276/42).
همه ي مجالس، در حيطه ي معاشرت اسلام، آداب خاصي دارد که اين آداب را بايد در مهماني ها مورد توجه قرار داد. ازجمله آداب عمومي معاشرت در سيره ي امام علي(عليه السلام) مي توان موارد زير را نام برد:
- سلام کردن و اجازه گرفتن مورد تأکيد اسلام بوده و مسلمانان را به پيشي جستن در آن ترغيب مي کند، همچنين توصيه مي کند؛ اگر پاسخ دهنده هستند بهتر و زيباتر جواب گويند.
امام علي(عليه السلام) مي فرمايد:
اذا حييت بتحيه فحي باحسن منها، واذا اسديت اليک يد فکافئها بما يربي عليها، و الفضل مع ذلک ذلک للباديء؛ (نهج البلاغه، ق62).
هنگاميکه تحيتي به تو گويند به صورتي بهتر از آن پاسخ گوي و ... ولي با اين حل فضيلت از آن کسي است که ابتدا سلام کرده است.
و نيز مي فرمايد:
کسي که داخل خانه شود بر اهل خانه سلام کند، و اگر اهل نداشته باشد و خانه خالي باشد بگويد السلام علينا من ربنا (مجلسي، حليه المتقين، باب 11، فصل اول، ص 237).
- مصافحه کردن؛ يکي از سنن ديني مصافحه و دست دادن است. اگر دو نفر براي رفع اختلاف با يکديگر مصافحه يا معانقه کنند، هنگاميکه دست از دست يکديگر مي کشند گناهانشان ريخته مي شود. امام علي(عليه السلام) فرمود: هنگام ملاقات با يکديگر، با هم مصافحه کنيد و با روي خوش برخورد کنيد که گناهان شما را مي ريزد و در برخورد با دشمن خود نيز با او مصافحه کنيد هرچند او نخواهد. زيرا اين دستور الهي است و دشمني ها را از بين مي برد (همان، باب 11، فصل دوم، ص 240).
- هديه دادن. انسان ها در معاشرت هاي مختلفي که در خانواده و يا اجتماع دارند، مي توانند به مناسبت هاي گوناگون براي ايجاد محبت و محکم تر شدن پيوند معاشرت، به همديگر هديه دهند. امام علي(عليه السلام) در اين زمينه مي فرمايد:
و اذا اسديت اليک يد فکافئها بما يربي عليها، و الفضل مع ذلک للباديء؛
هنگامي که هديه اي براي تو مي فرستند آن را به بهتر از آن مقابله کن، ولي با اين حال فضيلت از آن کسي است که ابتدا کرده است (نهج البلاغه، حکمت 62).
امام(عليه السلام) به آداب معاشرت در مجالس خاص توجه داشته اند، که از آن جمله است:
- روش تبريک گفتن در تولد فرزند، در حضور امام علي(عليه السلام) شخصي، با اين عبارت، تبريک تولد نوزاد گفت: قدم اين نوزاد قهرمان و يک سوار مبارک باد. امام(عليه السلام)فرمود:
و هنا بامامه رجل رجلا بغلام ولد له فقال له: ليهنئک الفارس. فقال(عليه الصلاه و السلام): لا تقل ذلک، ولکن قل: شکرت الواهب، وبورک لک في الموهوب، وبلغ اشده، ورزقت بره؛
اينگونه مگو! لکن بگو شکر بخشنده را بگذار و بخشوده شده بر تو مبارک، اميدارم بزرگ شود و از نيکوکاري اش بهره گيري (همان، حکمت 354).
- عيادت مريض، آداب عيادت بيمار و کيفيت برخورد با او بايد رعايت شود و همراه با اظهار محبت و ملاطفت باشد. امام علي(عليه السلام) وقتي مي شنيد يکي از دوستان بيمار شده، به ملاقات او مي رفت، روايت است که امام(عليه السلام) به يکي از يارانشان هنگاميکه بيمار شده بود، فرمود:
و قال(عليه السلام) لبعض اصحابه في عله اعتلها: جعل الله ماکان من شکواک حطا لسيئاتک، فان المرض لا اجرفيه؛ و لکنه يحط السيئات و يحتها حتالاوراق؛ (همان، ق 42).
خداوند اين درد و ناراحتي تو را باعث از بين رفتن گناهانت قرارداده زيرا بيمار پاداشي ندارد وليکن گناهان را ازميان مي برد و آنها را همچون برگ درختان مي ريزد.
- تشييع جنازه، امام علي(عليه السلام) آداب تشييع جنازه را بيان فرمود. روايت است که امام علي(عليه السلام) در تشيع جنازه اي شرکت کرده و صداي خنده ي مردي را شنيد. امام او را نصيحت کردند.
کان الموت فيها علي غيرنا کتب، و کان الحق فيها علي غيرنا وجب، وکان الذي نري من الاموات سفرعما قليل الينا راجعون! نبوئهما جداث همناکل تراثهم کانا مخلدون، بعدهم! ثم قد نسينا کل واعظ وواعظه، ورمينا بکل فادح وجائحه!! طوبي لمن ذل في نفسه، وطاب کسبه، وصلحت سريرته، وحسنت خليقتهوا انفق الفضل من ماله، و امسک الفضل من لسانه، وعزل عن الناس شره، ووسعته السنه، ولم ينسب الي البدعه (همان، حکمت 122).
در روايتي ديگر نيز آمده است: امام(عليه السلام) به بازماندگان مرحومي چنين تسليت گفتند:
ان هذا الامرليس بکم بدا، ولا اليکم انتهي، وقد کان صاحبکم هذا يسافر، فعدوه في بعض اسفاره فان قدم عليکم والا قدمتم عليه؛ (همان، حکمت 357).
اين امر آغازش با شما نبوده و به شما نيز پايان نخواهد يافت. اين دوست شما گاهي مسافرت مي رفت. اکنون نيز او را در بعضي از سفرها بدانيد. اگر از سفر آمد بسيار خوب وگرنه شما به سوي او خواهيد رفت.
6. رفتار با همسايگان، نزديکترين افراد به هر انساني بعد از خانواده، همسايگان اند که اذيت و آزار آنها و خير و نيکي که آنها در اجتماع دارند، در زندگي شخص تأثير مي گذارد. به اين دليل امام علي(عليه السلام) به امام حسن(عليه السلام) سفارش مي فرمايند:
سل عن الجار قبل الدار؛
پيش از گرفتن منزل درباره ي همسايه ها جستجو و تحقيق کن (همان، ن 31).
امام علي(عليه السلام) در آداب اخلاق همسايگي فرمود: از خوش همسايگي احوال پرسي از همسايه است (حراني، ص81)؛ و نيز مي فرمايد:
فتع صبوا لخلال الحم من الحفظ للجوار؛
در حمايت از همسايگان تعصب ورزيد (نهج البلاغه، خطبه 192).
حق جوار در اسلام به قدري اهميت دارد که در وصيت معروف اميرمؤمنان(عليه الصلاه و السلام)آمده است:
والله الله في جبرانکم، فانهم وصيه نبيکم، ما زال يوصي بهم حتي ظننا انه سيورثهم؛
خدا را خدا را! درباره ي همسايگان خود، خوش رفتاري کنيد. زيرا آنان مورد توصيه و سفارش پيامبر(صلي الله عليه و آله)شما هستند. ايشان همواره نسبت به همسايگاه سفارش مي فرمود تا آن جا که ما گمان برديم به زودي سهميه اي از ارث برايشان قرار خواهد داد. (همان، ن 47).
امام علي(عليه السلام) در فرازي ديگر احترام به همسايگان را از ويژگي پرهيزگاران دانسته و فرمود:
لا يضار بالجار؛پرهيزکاران همسايگان را آزار نمي رسانند(همان، خ 193).
منبع: فصلنامه پژوهش هاي نهج البلاغه(النهج)؛مرجان باوفا ؛شماره  30.