تجلّي كلام علوي در شاهنامه و مثنوي
سيدتقي آلياسين
پيشگفتار
نهج البلاغه كه نام برازنده و بسيار رساي آن ميتواند يادآور سخن حكيمانه «الأسماءُ تُنزَلُ مِنَ السَّماءِ» باشد، در درجه نخست در روشهاي بلاغت و شيوايي سخن در زبان عربي است و بنا به قول جامع اديب و دانشمند آن، سيّد رضي؛ محور اصلي جمعآوري گفتار پراكنده حضرت نيز همين نكته مشترك و ساري در منقولات علوي بوده است و البته بر پايه اين خصيصه تقريبا منحصر به فرد ادبي بودن در عين عربيّت است كه ميتوان در بررسي تأثير نهج البلاغه و يا ساير مجموعههاي كلام امام در زبانهاي مجاور به ويژه زبان و ادبيّات ارجمند پارسي به بحث پرداخت.
ادبيات پرمايه فارسي بايد بيش از هر چيز خود را مديون عنايات بيشائبه و تأثيرات عميق و بنيادي قرآن عظيم بداند و بايد گفت كندوكاو تأثيرات صريح و انكارناپذير قرآني در مقولات شاخص ادبي خود مقالِ جداگانهاي ميطلبد و قطعا در محور موضوع اين گزارش غيرقرآني و علوي نميگنجد.
نهج البلاغه همانند بسياري ديگر از متون و منابع استوار ديني و همچنين به مانند بسياري ديگر از آثار و مضبوطات تاريخي، تأثيرات شگرف و بعضا آشكاري در برخي از متون ادبي ما ايرانيان داشته است كه بيمجامله بررسي «تخصصي» تأثير آن در هر يك از متون نظم و نثر ادبي ميتواند در تبيين انديشهها و گفتار ژرف و انساني اين انسان الهي حقايق تازه و سودمندي عايد علاقهمندان مباحث ادبي گرداند.
راقم اين سطور در اين گزارش مختصر از ميان متون ادب حماسي، شاهنامه حكيم توس، و از ميان ديگر متونِ نامبُردار پارسي، بزرگترين حماسه عرفاني دري، يعني مثنوي معنوي مولانا جلالالدين را براي اين مبحث برگزيده است و قصد آن دارد در حدّ توش و توان مُزجات خود به بررسي كلّي و محتوايي آنها در ارتباط با آبشخورهاي علوي بپردازد تا در پيشگاه ارباب فضيلت چه قبول افتد و چه در نظر آيد.
پيش از پرداختن به مصاديق بهرهمندي شاهنامه فردوسي از نهج البلاغه علي(علیه السلام)، نخست بايد در ايضاح چند نكته مهم و اساسي در محور تأثير و تأثّر اين موضوع، لختي قلم گردانيد و پس به سر قصّه شد.
بررسي عدم تطابق زماني ميان اين دو اثر ادبي و ديني (شاهنامه و نهج البلاغه) و به تبع آن، اشاره به زمان ورود نهج البلاغه مدوَّن سيّد رضي به كتابخانهها و سپس به ذهن و زبان ايراني، اشاره به مسئله «توارد» در مفهومي وسيع و عالي براي پارهاي از مضامين مشترك انساني كه ميتواند در تمام نِحل و حتي ملل به عنوان «تعابير حكمتآميز» رايج و ماندگار باشد و همچنين بررسي لزوم استفاده از منبع / منابع ديني ـ اسلامي در متني كه سراسر آن را اسطوره و به ويژه «حماسه» تشكيل ميدهد، از مواردي است كه بايد پيش از ورود به مبحث و توغّل در آن، در تبيين آنها در حدّ توان كوشيد.1
تأليف نهج البلاغه و ورود آن به ايران
سرور محدّثان، سيد رضي در دوران جواني و پيش از پرداختن مجموعه عظيم نهج البلاغه، كتابي را درباره صفات پيشوايان دين (خصائص الأئمّه) شروع به تأليف كرده بود كه به علت گرفتاريهاي روزگار ناتمام مانده و طبع حسّاس و ديرپسند نويسنده از آن گزارش خرسند نشده است. قسمت پاياني اين كتاب نيمه تمام كه با پارهاي از گفتار علوي قرين شده و به الخصائص نيز نامبردار بود، مَدح و ستايش همگنان سيّد را برانگيخته و سرانجام، اين تمجيدها او را در پي افكندن كاخ بلند و ديرپاي نهج البلاغه مصمّم گردانيده است.2
تاريخ تدوين نهايي نهج البلاغه چنان كه از تحقيقات صائب نهج البلاغهپژوهي برميآيد، ماه رجب سال 400 هجري و در محله شيعهنشين كَرْخ بغداد بوده است.3 بنابراين، بايد سال و زمان نسبي ورود اين كتاب شريف در ذهن و زبان ايراني و همچنين در آثار مكتوب فارسي تقريبا مشخص شود تا داوري درباره تأثيرات اين كتاب منطقيتر و به حقيقت نزديكتر باشد. درباره جاودان اثر حكيم فرزانه توس (شاهنامه)، به علّت معاصرت و همزماني با گردآوري نهج البلاغه توسط سيد رضي آن هم در منطقهاي غيرايراني (بغداد) و با در نظر آوردن زمان تقديم شاهنامه فردوسي به دربارِ نابسامان پرستارزاده غزنوي (حوالي 400هجري)4 به قطع و يقين ميتوان اظهار كرد كه فردوسي نه نهج البلاغه مدوَّن سيد رضي را به چشم ديده و نه اصلا خبر احتمالا جنجالي و پرطمطراق نشر آن را به گوش ظاهر شنيده است:
سر خدا كه عارف سالك به كس نگفت در حيرتم كه باده فروش از كجا شنيد!5
در توضيح بحث مذكور ميتوان به اين احتمال نيز دل بست كه مجموعه تدوين شده نهج البلاغه بتواند حدود يك قرن بعد از كتابت نهايي در مناطق علمي ايران جاي گير شود و تأثيراتِ مهم و عديدهاي بر آثار كاتبان و نويسندگان ارجمند بگذارد. در اينباره اخيرا نسخهاي از ترجمه نهج البلاغه مربوط به قرن پنجم و ششم هجري ـ كه ظاهرا از سوي نويسندهاي نامعلوم در خراسان نوشته شده ـ از سوي دانشگاه تهران به چاپ رسيده است كه در جاي خود علاوه بر دربرداشتن ترجمهاي نسبتا سليس از نهج البلاغه به زبان فارسي، اطلاعات سودمند ديگري نيز درباره پارهاي وقايع تاريخي اسلام در اختيار علاقهمندان قرار ميدهد.6 با اين وجود، استاد سيّدجعفر شهيدي ضمن تشكيك در اصل اين كتاب درباره نخستن ترجمه فارسي از نهج البلاغه در خراسان و در قرن پنجم و ششم بكلي به ديده ترديد نگريسته است،7 ولي به توضيح كشّاف مصحّح كتاب مذكور، آقاي دكتر عزيزاللّه جويني در مقدّمه توضيحي اين اثر قديمي ميتوان اين سخن را پذيرفت كه: «اگر نهج البلاغه پس از صد سال به ايران نيامده باشد، پس از كجا ابوالحسن بن فندق، معارج نهج البلاغه را فراهم آورده و يا كيدري كه وي نيز اهل بيهق بوده، چنان كاري بزرگ در شرح نهج البلاغه به انجام رسانيده است؟ و نيز چگونه قطبالدين راوندي كتاب منهاج البَراعه را در شرح نهج البلاغه تأليف كرده است كه همگي آنان در قرن ششم بودهاند؟»8
بنابراين، اگر باز هم بپذيريم كه نهج البلاغه حتي پنجاه يا صد سال پس از تدوين ظاهرياش )سال 400هجري( به ايران آمده باشد، باز هم بايد همچنان بر موضوع عدم رؤيت و استفاده مستقيم فردوسي از آن كتاب شريف پاي فشرد و بدان فتوا داد.
مضامين مشترك در شاهنامه و نهج البلاغه
حاصل مباحث مذكور اينكه، براي نشان دادن تأثّر شاهنامه فردوسي از گفتار اميرالمؤمنين(علیه السلام) بايد در آثار پيشين مربوط به علي(علیه السلام) نگريست و چنان كه مُبرهن است پارههاي گفتار علوي بسي پيشتر از زمان تدوين نهج البلاغه در مناطق و مكتبخانههاي علمي موجود بوده است.9
به عنوان نمونه، درباره خطبه معروف «شقشقيّه»10 كه از سوي علماي تسنّن به علّت در برداشتن پارهاي خوارداشتها نسبت به خلفاي سهگانه راشدين به ويژه قَدح صريح خليفه سوم ـ عثمان بن عفّان ـ مورد ترديد قرار گرفته و با اين وجود امروزه به پايمردي تحقيقات كشاف نهج البلاغهپژوهان در اصالت و تاريخي بودن آن تقريبا هيچ شكّ و ريبي بر جاي نمانده است، اين اشاره كافي است كه ابن ابيالحديد در شرح جامعِ خود و از زبان استادش ابن ابيالخير واسطي و او نيز به نقل از شيخ خود ابنالخشّاب در صحّت انتساب خطبه شقشقيّه به علي(علیه السلام) چنين اعتقاد راسخي دارد: «به خدا قسم! اين خطبه را در كتابهايي كه دويست سال پيش از تولّد سيّد رضي نوشته شده است، ديدهام و همچنين به قلم دانشمندان و بزرگاني خواندهام كه خطّ آنها را ميشناسم و سالها قبل از آنكه نقيب ابو احمد ـ پدر سيد رضي ـ قدم به جهان هستي گذارد، زندگي ميكردهاند.»11
نكته مهم ديگر كه درباره پارهاي مضامين مشترك در شاهنامه و نهج البلاغه بايد بدان اشاره شود، اين است كه ممكن است موضوع و حتي گفتاري در نهج البلاغه و يا هر كتاب ارجمند و ديني ـ تاريخي ديگر آمده باشد و اين گفتار غير تعمّدا و كاملا از روي «توارد» در مجموعهاي ديگر كه البته دور از دسترس كتاب به ظاهر منبع / مبدأ بوده، به كار رفته باشد.
مثلا، پارهاي از كلام يوناني منتسب به بزرگان حكمت آن ديار كه الحق مايهاي گران از حكمت و معرفت را در خود نهفته دارد، امكان دارد عينا و يا مضمونا در كلام پيشين و حتي ديني ما ايرانيان به كار رود كه البته از حيث ظاهر شبيه به هم نميتوان ادعا كرد كه اين دو گفتار همسان قطعا از يكديگر مقتبس شدهاند. بهترين نمونه تاريخي كه الحق به خاطر تشابهات عجيب داراي شگفتي بسيار است، آمدن داستاني كاملا شبيه به قصّه ديني «خدو انداختن خصم بر روي علي(علیه السلام) از مثنوي معنوي مولانا در روايات اساطيري و كهن سامورايي ژاپن است.12 همچنان كه استاد فروزانفر هم با اندكي تسامح داستان مذكور از مثنوي را در ذيل حوادث غزوه خندق / احزاب قابل بحث دانستهاند،13 ميتوان گفت كه روي دادن واقعهاي كاملا همسان با آن در منطقهاي ديگر و بسيار پيشتر از آن را هرگز نميتوان بر مسئله «اقتباس» و استفاده از يك موضوع مربوط به تاريخ صدر اسلام حمل كرد. بنابراين، چندان نبايد اظهار شگفتي كرد اگر در مواردي معدود كلام بزرگان ادب و فرهنگ ما كه به هر حال از يك فرهنگ و تمدّني مشترك بهرهمند بودهاند، با پارهاي از كلام بزرگان ديني ما يكساني و مشابهت داشته باشد.
در ارتباط با انگيزه تأثّرات علوي فردوسي در شاهنامه ميتوان مذهب اين شاعر ارجمند و آزاده دري را نيز دستاويزي استوار براي اين تأثير و تأثّر قرار داد. بنا به تحقيقات عميق و استوار شاهنامه پژوهان ايراني در اينكه مذهب رسمي فردوسي، اماميّه، آن هم از شاخه بارور جعفري / اثني عشري است، تقريبا جاي ترديد نيست.14
تجلّي كلام اميرالمؤمنين(علیه السلام) در شاهنامه
با اين توضيحات به نظر ميرسد بررسي پارهاي از ابيات گيراي شاهنامه بر محور گفتار علوي (نه نهج البلاغه موجود) ميتواند منطقي و عملي باشد و اگر در مواردي هم تشابهي ميان شاهنامه و نهج البلاغه به ديده آيد، البته چندان جاي شگفتي نخواهد بود؛ چه، همچنانكه يادآور شديم، نهج البلاغه خلاصه همان آثار موجود پيش از خود است و طبعا همان مباحث به طور منظم و طبقهبندي شده در نهج البلاغه سيد رضي آمده، كه در پي اين يادداشت و براي تكمله بحث به پارهاي از آنها اشاره خواهد شد. فقط در اينجا پيش از پرداختن به تجلّي كلام اميرالمؤمنين در شاهنامه فردوسي، براي آنكه ذهن و زبان فردوسي درباره خاندان اهلبيت: و اهمّ آنها مولاي متّقيان بيش از پيش روشن شود، نخست به ابيات پرشور و آغازين شاهنامه درباره علي(علیه السلام) اشاره ميگردد. فردوسي در مقدّمه غني و بسيار پرحكمت خويش بر شاهنامه پس از آوردن حِكَم و مضامين نغز اسلامي در قالب الفاظ دري، مستقيما به وصف نبي و وصي و خاندان پاك ايشان ميپردازد و چنانكه از نُسخ اصلي شاهنامه برميآيد، در ميان اوصاف اين خاندان در شاهنامه از ديگر صحابه رسول و در رأس آنها خلفاي راشدين ـ به غير از علي(علیه السلام) ـ هيچ ذكر خيري در ميان نيست:
چه گفت آن خداوند تنزيل و وحي خداوند امر و خداوندِ نهي
كه من شارستانم، عليّم درست درست اين سخن گفت پيغمبر است15
گواهي دهم كاين سخن راز اوست تو گويي دو گوشم بر آواز اوست
حكيم اين جهان را چو دريا نهاد بر انگيخته موج از او تند باد
چو هفتاد كشتي بر او ساخته همه بادبانها بر افراخته16
يكي پهن كشتي بسان عروس بياراسته همچو چشم خروس
محمّد(ص) بدو اندرون با علي(علیه السلام) همان اهلبيت نبي و وصي17
اگر چشم داري به ديگر سراي به نزد نبي و وصي گير جاي
گرت زين بد آيد، گناه من است چنين است و اين دين و راه من است
بر اين زادم و هم بر اين بگذرم چنان دان كه خاك پي حيدرم.18
و در جاي ديگر از شاهنامه آمده است:
سر انجمن بُد زياران علي(علیه السلام) كه خواند او را علي ولي.19
همچنانكه اشاره شد، فردوسي علاوه بر آوردن نام و ياد علي(علیه السلام) در شاهنامه خود، به گفتار آن امام ارجمند نيز عنايت داشته است كه در ذيل پارهاي از تأثّرات آشكار او از گفتار علي(علیه السلام) آورده مي‌شود، با اين تذكار كه نخستين بار ابوالفضل مستوفي، از فضلاي قرن هفتم، در كنار گزارش كلمات قصار اميرالمؤمنين به تطبيق بعضي از ابيات شاهنامه با گفتار امام نيز پرداخته است:20
به نام خداوند جان و خرد كزين برتر انديشه بر نگذرد
نه انديشه يابد بدو نيز راه كه او برتر از نام و از جايگاه.21
«الّذي لا يُدرِكُهُ بُعدُ الهِمَمِ وَ لا يَنالَهُ غوص الفِطَن»؛22 كسي كه دوري همّتها او را درنيابد و تيزبيني ـ نيز ـ بدو دست نيابد.
بدين آلتِ راي و جان و زبان ستود آفريننده را كي توان؟
به هستيش بايد كه خستو شوي زگفتارِ بيكار يكسو شوي.23
«لا يَبلُغُ مِدْحَتَهُ القائلونَ و لا يُؤدّي حَقَّهُ المُجتَهِدونَ»24؛ گويندگان نميتوانند او را چنان كه شايسته است، بستايند و كوشندگان نميتوانند حق او را به درستي بگذارند.
و ديگر كه گيتي فسانست و باد چو خوابي كه بيننده گيرد به ياد
چو بيدار گردد، نبيند به چشم اگر نيكوي ديد اگر درد و خشم.25
«النّاسُ نيامٌ فإذا ماتوا إنتَبَهوا»26؛ مردم در خوابند، هنگامي كه مُردند بيدار ميشوند.
پرستيدن دادگر پيشه كن ز روز گذر كردن انديشه كن
دل اندر جهان آفرين بند و بس ره رستگاري همين است و بس. 27
«اُوصيكُم بِذِكرِالمَوتِ وَ اقلالِ الغَفلَةِ عَنهُ»؛ شما را به يادآوري مرگ و غفلت نورزيدن از آن سفارش ميكنم.28
الا اي خريدارِ مغز سخن دلت بر گسل زين سراي كهن.29
«اَهرِبوا مِنَ الدّنيا و أصرِفوا قُلوبُكُم عَنها»؛ از دنيا روي برگردانيد و قلبهايتان را از آن منصرف گردانيد.30
جهان سر به سر عبرت و حكمت است چرا مايه ما همه غفلت است
پر از رنج و تيمار و درد و بلاست بدان اي پسر كاين جهان بيوفاست.31
«إنّما يَنْظُرُ المُؤمِنُ الي الدّنيا بِعَينِ الاعتبارِ»؛ همانا مؤمن به دنيا از روي عبرت مينگرد.32
و گر چيره گردد هوي برخرد خردمندت از مردمان نشمرد.33
«العاقِلُ مَنْ غَلَبَ هواهُ»؛ عاقل كسي است كه بر هواي نفسش چيره گردد.34
در شاهنامه اسفنديار سوي كاردانان نامه نوشت كه خداوند ما را بيهوده نيافريده است:
سوي كاردانانش نامه نوشت كه ما را خداوند يافه نهشت.35
«ايّها النّاسُ اتّقوا اللّهَ فَما خُلِقَ إمروٌ عَبَثا فَيَلهوُ»36؛ اي مردم از خدا بترسيد، هيچكس بيهوده آفريده نشده است تا به لهو و بازي بپردازد.
مبادا كه بيداد آيد زشاه كه گردد زمانه سراسر تباه
نزايد به هنگام بردشت گور بود بچه باز را چشم، كور
شود در جهان چشمة آب خشك نيابد به نافه درون بوي مشك.37
«إذا تغيّر السّلطان تغيّر الزّمان»؛38 هر گاه پادشاه از حال خود بگردد، روزگار دگرگون مي‌شود.
بخور آنچه داري و بيشي مجوي كه از آز كاهد همي آب روي.39
«اَلحِرْصُ لا يَزيدُ في الرّزقِ و لكِنْ يَذُلُّ القَدرَ»40؛ حرص و آز بر روزي نميافزايد، بلكه ارج و اعتبار انسان را خوار ميكند.
به منزل رسيد آنكه پوينده بود همي يافت آنكس كه جوينده بود.41
«مَن طَلَبَ شيئا نالَهُ اَو بَعضَهُ»؛ هر آنكه چيزي بجويد، به آن يا به برخي از آن دست مييابد.42
زنادان نيابي جز از بدتري نگر سوي بيدانشان ننگري.43
«إحذر مُجالَسة الجاهِل كَما تَأمَن مُصاحبة العاقل»؛ از همنشيني نادان پرهيز كن، همچنان كه محبّت و مصاحبت دانا را امن ميشماري.44
زمادر همه مرگ را زادهايم به ناكام گردن بدو دادهايم.45
«اِنَّ للّهِ مَلِكا يُنادي في كُلِّ يَومٍ لِدوا للمَوتِ و اَجمَعوا للفناءِ و ابنُوا للخرابِ». اين عبارت به صورت شعري زيبا نيز از مولاي متقيان نقل شده است:46
لَهُ مَلَكٌ يُنادي كُلَّ يَومٍ لِدوا لِلمَوتِ وَ ابنوا لِلخَراب.
شما نيز از اندرز او دست باز مداريد و از من مپوشيد راز.47
«وَ امّا حَقّي عَلَيكُم فَالوَفاءُ بالبَيعةِ و النَّصيحَةُ في المَشهَدِ والمغيبِ»؛ و اما حق من بر شما اين است كه بر بيعتتان وفادار مانم و شما را در آشكار و نهان نصيحت نمايم.48
چو دشمنش [جهان]گيري نمايدت مهر و گر دوست خواني نبينيش چهر.49
«وَ مَن ساعاها [الدّنيا] فاتتهُ، وَ مَن قَعَدَ عَنها و اَتتهُ»؛ و كسي كه براي دنيا تلاش ميكند، به آن نرسد، در حالي كه دنيا به رهاكننده آن روي ميآورد.50
تأثرّات مثنوي از نهج البلاغه
بررسي تأثرات مثنوي مولانا از نهج البلاغه چندان بيشباهت به حكايت تأثّرات شاهنامه از نهج البلاغه نيست. به غير از مسئله بُعد مسافت ميان بغداد عراق و قونيّه عثماني (محل سرايش مثنوي معنوي) در ظاهر قضيه نخست اختلاف صوري مذهب مولانا با موازين تشيّع و سپس موضوع احاديث علوي و ارتباط آن با مثنوي جلبنظر ميكند كه اين موضوع البته با در نظر آوردن وسعت نظر و عمق مشرب فكري و نهايتا تسامحات عارفانه ـ شاعرانه اين پير كبير بلخ چندان جاي بحث و نكتهگيري بر جاي نمينهد.
پير دانادلي كه خود را با هفتاد و سه ملت يكي ميداند! و سختگيريهاي متعدّد مذهبي و فرقهاي را در رديف تعصّبات خام ميشمارد، اگر مباحث روزمرّه و ساده و درعين حال، كوركورانه كلامي را وارد انديشه ژرف او گردانيم، البته چندان به عدل و انصاف داوري نكردهايم. همچنين بايد افزود كسي كه به صراحت به اساسيترين مسئله تشيّع (حديث غدير) اشاره دارد و در بعضي موارد در تأييد و درستي آن پاي ميفشارد، هرگز نميتوان او را در بند علايق بسته فكري ـ عقيدتي محصور دانست:
اين چنين پيغمبر با اجتهاد نام خود و آنِ علي(علیه السلام)، مولا نهاد
گفت هر كو را منم مولا و دوست ابن عمّ من، علي(علیه السلام)، مولاي اوست
كيست مولا؟ آنكه آزادت كند بند رقيّت زپايت بركند.51
همچنان كه از مضمون صريح ابيات فوق دانسته مي‌شود، مولانا علاوه بر ذكر حديث معروف و متواتر «غدير» در شعر خود، به مقتضاي سخن به تفسير و بررسي آن نيز پرداخته و در حدّ مشرب فكري خويش سعي در اثبات آن دارد. مولانا در جايي ديگر از مثنوي درباره قول نابخردانه پارهاي از اصحاب رسول كه طي آن علي(علیه السلام) را محكوم به حريص بودن در درك خلافت ميدانستهاند، بكلي به ديده انكار نگريسته و در نتيجه، وجود الهي اين انسان ايدهآل را از اين اتّهامات سخيف و بربسته كاملا پاك و منزّه دانسته است:
آنكه او تن را بدين سان پي كند حرص ميري و خلافت كي كند؟
ز آن به ظاهر كوشد اندر جاه و حكم تا اميران را نمايد راه و حكم
تا اميري را دهد جاني دگر تا دهد نخل خلافت را ثمر.52
همچنين تأمّل در روايت مشروح «خدو انداختن خصم بر روي علي(علیه السلام) كه توسط مولانا در دفتر نخست مثنوي آمده، در ذهن كنجكاو و حقيقت جوينده مخاطب، هرگونه رَيب و شائبه را درباره ارادت بيغلّ و غشّ مولانا به شخصيت آرماني اميرالمؤمنين، علي(علیه السلام) برطرف ميكند و نهايتا اين پير فرزانه را در رديف ارادتمندان مخلص و از جان علاقهمندِ اين انسان الهي و نمونه قرار ميدهد.
با توجه به اينكه مولانا در دوره جواني به تأكيد منابع موجود از قبيل مناقبالعارفين افلاكي و رساله فريدون سپهسالار و همچنين ولدنامه سلطان ولد، سخت تحت تعليم پدرِ عارف خويش قرار گرفته و حتي پس از هجران وي در دايره آموزش و تربيت شاگرد مبرّز پدري، يعني سيّدمحقق ترمذي واقع شده و از طرفي، چنانكه از مطالعات و توغّل وسيع مولانا در علوم گوناگون به توسط مثنوي دانسته مي‌شود، ميتوان با اطمينان اظهار كرد كه مولانا به انحاي مختلف و به تناسب در مسير مطالعات علوي هم قرار گرفته و به قطع و يقين در متون تاريخ اسلام و غير آن در واقع مربوط به مولاي متّقيان تأملّاتي در خور داشته است.
همچنانكه پس از مولانا، از ميان بزرگان ادب فارسي حافظ شيرازي نيز، كه بنا به گواهي شعر آسمانياش در گونههاي مختلف علوم تحصيل كرده، بعيد نيست در كنار منابع متنوّع خود به پارههاي كلام علوي هم عنايت داشته باشد و در پيوند اين مطلب بايد گفت اين شاعر نامبردار در بيتي از شعر خود به قصيدهاي از سرودههاي جامع نهج البلاغه، سيّد رضي، توجه داشته و مصراعي از آن اشعار دلكش را در غزل ناب خويش گنجانيده است:
بسا كه گفتهام از شوق با دو ديده خويش «أيا منازِلَ سَلمي، فأينَ سَلماكي؟»53
از سوي ديگر، مولانا هم به مانند ساير بزرگان تسنّن دستكم به واسطه اينكه علي(علیه السلام) را در شمار خلفاي راشدين و چهارمين آنها ميداند، از اين طريق هم كه شده، قطعا روزگاري را به مطالعه در آثار و اخبار خلفا و در ميان آنها خليفه چهارم، علي(علیه السلام) گذرانيده است.
بنابراين، در اينكه صاحب مثنوي در مضامين ژرف نهج البلاغه و يا هر مجموعه منسوب به حضرت توغّل و ارتكاز معاني نموده، تقريبا شكّي بر جاي نميماند و اگر اين نكته را هم بپذيريم كه جناب مولانا مستقيما به نهج البلاغه مدوّن سيد رضي دسترسي پيدا كرده و بر خلاف فردوسي ـ به جهات مختلف مذكور ـ شخصا به مطالعه آن پرداخته است، چندان به بيراهه سخن نراندهايم.
بررسي ذكر و ياد علي(علیه السلام) در مثنوي معنوي مولانا به دو گونه ممكن است: نخست، بازنمود وقايع و روايات كلي مرتبط با تاريخ زندگاني امام همام كه خود از موضوع اين مختصر بر كنار است و ديگر، بررسي اقوال و سخنان اميرالمؤمنين در مثنوي كه البته بناي اصلي اين گزارشِ ديني ـ ادبي بر آن نهاده شده است.
در اين يادداشت و در تكميل بحث تأثّرات فردوسي از منابع و مضامين علوي، در اينجا ضمن ارائه توضيحات مختصر به پارهاي از استفادههاي مضموني مولانا از كلام اميرالمؤمنين(علیه السلام) اشاره مي‌شود:
در زمين مردمان خانه مكن كار خود كن، كار بيگانه مكن.54
به نظر نگارنده اين بيت ميتواند به مضمون قسمتي از خطبه پنجم نهج البلاغه ناظر بوده باشد؛ آنجا كه ابوسفيان براي تحريك امام(علیه السلام) براي قيام عليه غاصبان خلافت به درِ خانه ايشان رفته و حضرت را به زعم خود براي قيام و اعتراض تشويق ميكند. حضرت نيز با پاسخي مُسكت پرده از نيّت ناصواب او برميدارد و با اين گفتار زيبا و تمثيلي وقت قيام و اعتراض را هرگز مناسب اوضاع نميداند: «... هذا ماءٌ آجِنٌ و لُقمَةٌ يَغُصُّ بِها آكِلُها و مُجتَنيءُ الثَّمَرةِ لِغَيرِ وَقتِ ايناعِها كالزّارعِ بِغيرِ اَرضِهِ!»؛ اينگونه خلافت چون آبي بدمزه و لقمهاي گلوگير است و آنكس كه ميوه را به صورت نارس و بيموقع بچيند، همانند كشاورزي است كه در زمين ديگران چيزي بكارد!
اژدهايي خرس را در ميكشيد شير مردي رفت و فريادش رسيد.55
داستان خرس و مرد ابله كه طي آن مردي بر تملّق و دوستي نااستوار خرسي دل بسته بود و سرانجام عقوبت تلخ اين دوستي ظاهري را به جان چشيد، احتمالا ميتواند از مضمون وصاياي نغز علوي در ذهن نيرومند مولانا تراويده و در مثنوي به يادگار مانده باشد:
«يا بُنَي، ايّاكَ و مُصادَقَةَ الأحمَقِ، فَإنَّهُ يُريدُ ان يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ.»56؛ فرزندم! از دوستي احمق بپرهيز؛ چرا كه او ميخواهد به تو نفع برساند ولي ضررش عايد تو مي‌شود.
كرد مردي از سخنداني سؤال حق و باطل چيست اي صاحب مقال؟
گوش را بگرفت و گفت: اين باطل است چشم حقّ است و يقينش حاصل است.57
مولاي متّقيان در نهج البلاغه در موضوع پرهيز مردمان از شنيدن غيبت و بدگويي ديگران ميفرمايد: «... أما إنَّهُ لَيسَ بَينَ الحقِّ و الباطلِ الاّ اربَعُ أصابِعَ»؛ بدانيد كه ميان حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نيست. كسي از ميان مردم از معناي اين سخن ميپرسد و حضرت در حالي كه انگشتان خويش را ميان چشم و گوش خويش قرار ميدهد، ميفرمايد: «الباطِلُ اَن تَقولَ سَمِعتُ و الحَقُّ اَن تَقولَ رَأيتُ!»58 كه به نظر ميرسد مولانا در نظم دو بيت مذكور به اين گفتار امام توجه داشته است.
شه چو حوضي دان حشم چون لولهها آب از لوله رود در كولهه
چون كه آب جمله از حوضي است پاك هر يكي آبي دهد خوش ذوقناك
ور در آن حوض آب شور است و پليد هر يكي لوله همان آرد پديد.59
ميان اين ابيات مثنوي و گفتار زير از علي(علیه السلام) ارتباطي ديده مي‌شود: «المَلِكُ كالنَّهرِ العظيم تستمدُّ مِنهُ الجَداولُ فإن كانَ عَذَبا عَذُبَت و اِن كانَ مِلحا مَلُحَت».60
نفس، هر دم از درونم در كمين از همه مردم، بتر در مكر و كين.61
مقتبس است از اين فرموده علوي:
«لا عَدُوٌّ اَعدي علَي المَرءِ مِن نَفسِهِ، اللّهَ اللّهَ في الجَهادِ للأنفُسِ فَهِي اَعدي العَدُّو لَكُم».62
گفت پيغمبر زسرماي بهار تن مپوشانيد ياران زنهار.63
«تَوَقُّوا البَرْدَ في اَوَّلِهِ وَ تَلَقُّوهُ في آخِرهِ، فَإنَّهُ يَفعَلُ في الاَبدانِ كَفِعلِهِ في الأشجارِ، اَوَّلهُ يُحرِقُ و آخِرهُ يُورِقُ»64؛ بپرهيزيد از سرما در آغازش (پاييز) و استقبال كنيد از آن در آخرش (نزديك بهار)؛ زيرا در بدنها همان ميكند كه با درختان ميكند: در آغاز خشك ميكند و در آخر برگ ميروياند.
مولانا در مثنوي در ضمن اقوال مختلف و معروفِ منسوب به پيامبر(ص)، اينسخنعلويرانيزبهپيامبراسلامنسبتداده است.
گفت پيغمبر قناعت چيست؟ گنج گنج را تو وا نميداني زرنج.65
اين بيت نيز همانند بيت پيشين از نظر مولانا به پيامبر اسلام منسوب داشته شده است، ولي در ميان احاديث و روايات مربوط به علي 7بهتر ميتوان سراغي از آن گرفت: «القناعَةُ كَنزُ لا يَفني،66 و القناعةُ مالُ لا يَنفَدُ».67
با اين توضيح كه سيدرضي در ذيل اين حديث در نهج البلاغه اين سخن پرمغز را از قول «بعضي از نويسندگان» به حضرت پيامبر(ص) نسبت داده است.68
حق محيط جمله آمد اي پسر وا ندارد كارش از كار دگر.69
به نظر استاد فروزانفر70 مصراع دوم بيت از اين گفتار امام از نهج البلاغه اقتباس شده است: «لا يَشغَلُه شَأنٌ عن شَأنٍ»71؛ خدا را هيچ كاري از كار ديگر باز نميدارد.
دِه مرو، ده مرد را احمق كند عقل را بينور و بيرونق كند
قول پيغمبر شنو اي مجتبي گور عقل آمد وطن در روستا.72
كه برگرفته از اين قول معروف علي(علیه السلام) در نهج البلاغه است: «عَلَيكُم بِالمُدُنِ وَ لَو جارَت و عَلَيكم بالطّرق وَلَو دارَت عَلَيكم بالسَّوادِ الاعظَم».73
آنكه او تن را بدين سان پي كند حرص ميري و خلافت كي كُند
زان به ظاهر كوشد اندر جاه و حكم تا اميران را نمايد راه و حكم
تا اميري را دهد جاني دگر تا دهد نخل خلافت را ثمر.74
قال عبدُاللّه بن عباس: «دَخَلتُ علي اميرالمؤمنين(علیه السلام) بِذي قارِ وَ هُوَ يَخصِفُ نَعلَهُ، فقال لي: ما قيمةُ هذا النَّعل؟ فَقُلتُ: لا قيمةَ لها! فقال(علیه السلام): و اللّهِ لَهِي اَحَبُّ الي مِن إمرَتِكُم، الاّ ان اُقيمَ حَقّا اَو ادفَعَ باطلا».75
از دو پاره پيه آن نور روان موج نورش ميرود تا آسمان
گوشت پاره كه زبان آمد از او ميرود سيلاب حكمت همچو جو
سوي سوراخي كه نامش گوشهاست تا به باغ جان كه ميوهش هوشهاست.76
حضرت علي(علیه السلام) در نهج البلاغه ميفرمايد: «اِعجَبوا لِهذا الانسانَ يَنظُرُ بِشَحمٍ و يَتَكَلَّمُ بِلَحمٍ وَ يَسمَعُ بِعَظمٍ و يَتَنَفَّسُ مِن خَرمٍ!»77؛ در شگفت شويد از اين انسان كه با قطعه پيهاي مينگرد و با پاره گوشتي سخن ميگويد و با استخواني ميشنود و از شكافي نفس ميكشد!
كآن رسول حق بگفت اندر بيان اينكه مَنهومان هُمالايشبعان
طالِبُ الدّنيا و توفيراتها طالِبُ العِلمِ و تدبيراتِها.78
كه از اين گفتار نغز اميرمؤمنان در نهج البلاغه برگرفته شده است: «مَنهومانِ لا يَشبَعانِ: طالِبُ عِلمٍ و طالِبُ دنيا».79
اسب تازي بر نشست و شاد تاخت خون بهاي خويش را خلعت شناخت
اي شده اندر سفر با صد رضا خود به پاي خويش تا سوءُ القضاء.80
ابيات مزبور در ضمن داستان معروف پادشاه و كنيزك در مثنوي آمده كه در آن زرگر سمرقندي براي رسيدن به محبوب خود (كنيزك) سريعا شهر خود را به مقصد وي ترك ميكند و عاقبت در پي چارهگري طبيب داستان، تلخكامانه جان ميسپارد كه در ميان اين قسمت از داستان و ابيات فوق و اين بهره از كلام علوي ارتباطي ديده مي‌شود:
«وَ ربَّ ساعٍ في ما يَضُرُّهُ»؛81 و چه بسا سعيكنندهاي كه در تلاش او ضرر نهفته باشد.
پس كلام پاك در دلهاي كور مينپايد، ميرود تا اصل نور.82
«خُذِ الحِكمةَ أنّي كانَت، فَانَّ الحِكمَةَ تكونُ في صَدرِ المنافِقِ فَتَلَجلَجُ في صَدرِهِ حتّي تَخرُجَ فَتَسكُنَ الي صواحِبها في صَدرِ المؤمنِ»83؛ حكمت را هر كجا باشد فراگير، گاهي حكمت در سينه منافق است و بيتابي كند تا بيرون آيد و در سينه مؤمن آرام گيرد.
اندر اين فسخ عزايم و آن هِمم در تماشا بوده بر ره هر قدم.84
«عَرَفتُ اللّهَ سُبحانَهُ بِفَسخِ العزائم وَ حَلِّ العُقود و نقض الهمَم»85؛ خدا را از سست شدن ارادههاي قوي، گشوده شدن گرههاي دشوار و در هم شكسته شدن تصميمها، شناختم.
پي نوشتها
1 ـ درباره چندوچون ارتباط شاهنامه فردوسي با حماسههاي اسلامي ـ شيعي و نخستين پيشينه آن، ر.ك: محمدرضا شفيعي كدكني، «حماسهاي شيعي از قرن پنجم»، مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني، مشهد، دانشگاه فردوسي، (ويژهنامه سال امام علي(علیه السلام)، ش سوم و چهارم، سال سي و سوم، پاييز و زمستان79، شماره مسلسل 130ـ130، ص 494ـ425 / همچنين درباره اصطلاح «حماسه» ـ كه لفظي تازي و غيرپارسي است )حَمَسَ) ـ و اينكه كاربرد اين واژه / اصطلاح ادبي در زبان و ادبيات متقدّم عربي / جاهلي هرگز در معناي كاربردي آن در زبان فارسي نيست. (محمدرضا شفيعي كدكني، «انواع ادبي و شعر فارسي»، رشد آموزش و ادب فارسي، سال هشتم، تابستان 1372، شماره مسلسل 32و33).
2 ـ درباره نخستين انگيزه تأليف نهج البلاغه، ر.ك: نگارنده، «بازخواني يك مقدّمه (بررسي مقدّمه سيد رضي بر نهج البلاغه)» ماهنامه معرفت، سال دهم، ديماه 1380، ص 88ـ85 / نيز ر.ك: نگارنده، «آيين سخنوري»، كيهان فرهنگي، سال هجدهم، آذرماه1380، ش 182، ص70و71.
3 ـ به تاريخ اتمام تأليف نهج البلاغه خود سيد رضي در پايان نهج البلاغه اشاره كرده است.
4 ـ بديعالزمان فروزانفر، سخن و سخنوران، چ چهارم، تهران، خوارزمي، 1369، ص50.
5 ـ ديوان حافظ، به كوشش محمد قزويني و قاسم غني، چ دوازدهم، طلوع، ص173.
6 ـ نهج البلاغه، با ترجمه فارسي قرن پنجم و ششم، شرح واژگان و تصحيح و مقابله متن: عزيزاللّه جويني، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
7 ـ نهج البلاغه، ترجمه سيد جعفر شهيدي، چ هفتم، تهران، علمي و فرهنگي، 1374، مقدّمه، صفحه (بز).
8 ـ نهج البلاغه، با ترجمه قرن پنجم و ششم، همان، صفحه «ب».
9 ـ سخن معروف ابوالحسن مسعودي در مروج الذهب در اينباره بسيار سودمند است: «امروزه چهارصد و هشتاد و اندي خطبه از علي(علیه السلام) نزد مردم محفوظ است.» (ر.ك: ابوالحسن مسعودي، مروج الذّهب و معادن الجواهر، مصر، 1346ه، ج 2، ص 419 / سيد عبدالزهراء حسيني، مصادر نهج البلاغه و أسانيدُه، چ دوم، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1395ق/ عبدالله نعمه، مصادر نهج البلاغه، لبنان، 1392ق / حسن انصاري قمي، «نهج البلاغه پيش از نهج البلاغه»، نشر دانش، سال نوزدهم، ش اول، بهار 1381، ص 66ـ63 / عزيزاللّه عطاردي، گردآورندگان سخنان اميرالمؤمنين قبل از علّامه شريف رضي، يادنامه كنگره نهج البلاغه، تهران، 1360، ص 320ـ290 / حامد حنفي داود، نهج البلاغه و تأييد نسبت آن به امام علي(علیه السلام) ترجمه ابوالقاسم امامي، يادنامه كنگره هزاره نهج البلاغه، ص 323ـ330.
10 ـ خطبه سوم نهج البلاغه، مدوَّن سيّد رضي.
11 ـ شرح نهج البلاغه ابن ابيالحديد، به تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، داراحياء الكتب العربيّه، 1385ه، ج 1، ص 205. همچنين براي آگاهي بيشتر درباره اين خطبه معروف ر.ك: نگارنده، كوير خاطره (نگاهي تازه به خطبه شقشقيّه علي(علیه السلام))، مجموعه مقالات كنگره بينالمللي بزرگداشت علامه محمدتقي جعفري و بررسي آثار و افكار او، به اهتمام مهدي مهديپور و عليرضا آزادي، تبريز، دانشگاه تبريز، 1379، ج 2، ص1ـ37.
12 ـ براي مطالعه اين تشابه شگفت، ر.ك: قدرت اسطوره، جوزف كمبل، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مركز، 1373، ص 122.
13 ـ بديعالزمان فروزانفر، گزيده مثنوي، چ دوم، جامي، 1375، ص 136.
14 ـ درباره بررسي مذهب رسمي فردوسي ر.ك: علي ابوالحسني، بوسه بر خاك پي حيدر (بحثي در ايمان و آرمان فردوسي)، تهران، عبرت، 1378.
15 ـ اشاره به حديث معروف و متواتر نبوي «اَنا مدينةُ العِلمِ وَ علي بابُها».
16 ـ اشاره به حديث معروف «مَثَلِ اَهل بيتي كَمَثلِ سَفينةِ نوحٍ مَن رَكَبَها نَجي وَ مَن تَخَلَّفَ عَنها غَرِقَ.» (سيد محمدحسين طباطبائي، تفسير الميزان، ترجمه محمدرضا صالحي كرماني، نشر بنياد علمي و فرهنگي علامه طباطبائي)، ج 4، ص 577.
17 ـ درباره كاربرد شيعي اين واژه و اختصاص آن به فرهنگ تشيّع و شواهد شعري آن، ر.ك: جلوه تاريخ در شرح نهج البلاغه ابن ابيالحديد، ترجمه و تحشيه محمد مهدوي دامغاني، چ سوم، تهران، نشر ني، 1379، ج1، ص54ـ59.
18 ـ شاهنامه فردوسي، به تصحيح جلال خالقي مطلق، دفتر يكم، انتشارات روزبهان، 1368، ص 10و11.
19 ـ شاهنامه فردوسي، به كوشش سعيد حميديان، دفتر نشر داد، چ دوم، مسكو، 1374، ج 7، ص193.
20 ـ ابوالفضل يوسف بن علي مستوفي، خردنماي جان افروز، با مقدمه و تصحيح و تعليقات محمود عابدي، تهران، رجاء، 1368.
21 ـ خالقي مطلق، شاهنامه فردوسي، دفتر يكم، ص 3و4 / ملاهادي سبزواري، شرح منظومه حكمت، به اهتمام مهدي محقق و ايزوتسو، تهران، سلسله دانش ايراني، 1360، ص 3.
22 ـ درباره خطبه توحيديّه علي(علیه السلام) ميتوان گفت: «در يك كلام بحث توحيد و خرد و جان و آفرينش فردوسي بدون توجه و بهرهوري هوشمندانه او از خطبه توحيديّه نهج البلاغه ممكن نبوده است.»(سيد عطاءاللّه مهاجراني، حماسه فردوسي، «نقد و تفسير نامور»، چ دوم، تهران، اطلاعات، 1377، ص 35).
23 ـ خالقي مطلق، شاهنامه فردوسي، دفتر يكم، ص 5 (ابيات 10و12).
24 ـ نهج البلاغه، خطبه اول.
25 ـ شاهنامه فردوسي، به كوشش سعيد حميديان، چاپ مسكو، ج 4، ص475.
26 ـ عبدالواحد بن محمد آمدي، غررالحكم و در الحكم، ترجمة محمدعلي انصاري قمي، چ هشتم، تهران، ناشر مترجم، 1337، ص 217.
27 ـ شاهنامه فردوسي، چاپ مسكو، ج 3، ص 202.
28 ـ نهج البلاغه، خطبه 118.
29 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 7، ص185.
30 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
31 ـ شاهنامه فردوسي، ج 8، ص311.
32 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 367.
33 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 7، ص189.
34 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
35 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 4، ص215.
36 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 370.
37 ـ ابوالفضل مستوفي، خردنماي جهان افروز، ص 20.
38 ـ نهج‌البلاغه، نامة 31.
39 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج3، ص124.
40 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
41 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين.
42 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 386.
43 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 2، ص197.
44 ـ عبدالواحدبن محمد آمدي، پيشين.
45 ـ شاهنامه فردوسي، ج 4، ص227.
46 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 132.
47 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين، ج 4، ص420.
48 ـ نهج البلاغه، خطبه 34.
49 ـ شاهنامه فردوسي، پيشين.
50 ـ نهج البلاغه، خطبه82.
51 ـ احتمالا شاهنامه فردوسي، ج 6، بيت4552ـ4555.
52 ـ همان، ج 1، ابيات3960ـ3962.
53 ـ بهاءالدين خرمشاهي، حافظنامه، تهران، علمي و فرهنگي، 1375، ج 2، ص1390.
54 ـ مولانا جلالالدين محمد بلخي، مثنوي معنوي، ج 2، بيت263.
55 ـ همان، ج 2، بيت1936.
56 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 38.
57 ـ مثنوي معنوي، ج 5، ابيات3907ـ3908.
58 ـ نهج البلاغه، خطبه 141.اين سخن در عقدالفريد ابن عبد ربّه، ج 4، ص 276 و با اندك تفاوتي در بحارالانوار، ج 10، ص 90 نيز آمده است.
59 ـ مثنوي معنوي، ج 1، ابيات2821ـ2823.
60ـ ابن ابيالحديد، شرح نهج البلاغه، ج 4، ص 541.
61 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت1751.
62 ـ محدث نوري، مستدركالوسائل، ج 2، ص 270.
63 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت2046.
64 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 128.
65 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت2321.
66 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 475.
67 ـ همان، كلمات قصار، 57.
68 ـ همان، كلمات قصار، 475.
69 ـ همان، ج 1، بيت1487.
70 ـ بديعالزمان فروزانفر، شرح مثنوي شريف، تهران، زوّار، ج 2، ص561.
71 ـ نهج البلاغه، خطبه 178 / ابن ابيالحديد، شرح نهج البلاغه، ج 3، ص 408.
72 ـ مثنوي معنوي، ج 3، ابيات517ـ518.
73 ـ شيخ عباس قمي، سفينةالبحار، ج 1، ص 146 و با مختصر تفاوتي، نهج البلاغه، خطبه 66.
74 ـ مثنوي معنوي، ج 1، ابيات3945ـ3947.
75 ـ نهج البلاغه، خطبه 33.
76 ـ مثنوي معنوي، ج 2، ابيات2459ـ2461.
77 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 8.
78 ـ مثنوي معنوي، ج 5، ابيات1593ـ1594.
79 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 457.
80 ـ مثنوي معنوي، ج 1، بيت193ـ194.
81 ـ نهج البلاغه، نامه 31.
82 ـ مثنوي معنوي، ج 2، بيت318.
83 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 79.
84 ـ مثنوي معنوي، ج 6، بيت4398.
85 ـ نهج البلاغه، كلمات قصار، 250.
