معرفى اجمالى
"نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه"، اثر محمدباقر محمودى از دانشمندان معاصر ايران به زبان عربى؛ شهيد مطهرى راجع به اين كتاب مى گويد: خوشبختانه در عصرهاى متاخر افراد ديگرى از پى گردآورى اسناد نهج البلاغه برآمدند و شايد از همه جامع تر كتابى است به نام نهج السعاده، در اين كتاب مجموعه سخنان حضرت اعم از نهج البلاغه جمع آورى شده است، اين كتاب شامل نهج البلاغه فعلى و قسمت هايى علاوه بر آن است كه سيد رضى آن را جمع آورى نكرده است يا در اختيارش نبوده.انگيزه مؤلف:
ايشان از جوانى به نهج البلاغه علاقه ى زيادى داشت، نواقص و كمبودهاى آن گاهى موجب شبهاتى مى شد؛ مثل عدم ذكر تمام كلمات، تقطيع يا حذف صدرو ذيل مطالب، از بين رفتن قرائن كه باعث فهم مناسب متن مى شد، انگيزه شد كه ايشان با تلاش دست به تاليف نهج الشعاده بزند، وى معتقد بود، در زمينه فضايل و آثار اهل بيت روايات قابل قبول ساير مذاهب كه در اين زمينه موجود است، را بايد آورد تا پذيرش همگان را به دنبال داشته باشد.

ساختار كتاب
اين كتاب به ۵ باب تقسيم شده است: باب اول: خطبه ها، باب دوم: نامه ها، باب سوم: دعا، باب چهارم: وصايا ، باب پنجم: حكم و كلمات قصار.
استاد محمودى ترتيب موضوعى را نيز تا حدودى مراعات كرده؛ بدين گونه كه يك جلد از كتاب را به دعا و دو جلد ديگر را به وصيت نامه ها اختصاص داده است و در بخش هاى ديگر، گفتارها براساس ترتيب تاريخى تنظيم شده، البته اگر تاريخش معلوم بوده است؛ و اين روش در هيچ يك از كتاب هاى گذشته و حاضر ديده نمى شود.
ترتيب كتاب تلفيقى است از دو شيوه موضوعى تاريخى.
ترتيب موضوعى: بر حسب موضوعات مختلف مثل بحارالانوار، وسائل الشيعه...
ترتيب تاريخى: سخنان حضرت بر اساس زمان تنظيم شده، گرچه حدسى است.
در انتهاى هر قسمت سخنانى كه زمان آن مشخص نيست، آورده شده است.
 گزارش محتوا
در هر قسمت به بيان سلسله سند مى پردازد، همچنين منابع شيعه را ذكر مى نمايد.
(اگر لازم باشد به اختصار حول رجال سند توضيح مى دهد).
تحت عنوان اقول به بيان مطلب خود مى پردازد، البته در جلد ٧-٨ (وصايا) تعليقه هاى مؤلف گسترده مى شود؛ ولى در بقيه بخش ها به ضرورت حاشيه زده است.
از روايات تمام فرق اسلامى استفاده كرده و روايات را با ذكر مآخذ و سند و منبع ثبت كرده است، مگر اين كه متن اشكالات اساسى داشته باشد كه نتوان توجيه كرد كه در اين صورت از آن صرف نظر كرده است.
ايشان در مقدمه كتاب مى نويسد: سعى دارم آنچه درست است، در كتابم بياورم؛ ولى سخنانى كه امكان صدور آن از امام بعيد است و يا از سنخ كلام حضرت نيست و حجتى براى اثبات آن وجود ندارد و راوى كلام غير معتمد است را، در نهج السعاده نياورده ام.
اين كتاب در فن خود و در مقايسه با كتب ديگر گسترده ترين كار است، در جهت جمع آورى كلمات امام على(علیه السلام) با ذكر خصوصيات منبع و آينه اى تمام معنا است، از آن چه تاريخ براى ما نقل كرده است، در طول تاريخ اسلام كمتر كسى ديده مى شود كه اين حجم مطالب مرتبط با امام را به جامعه معرفى كند، ايشان با تلاش بسيار بيش از ۶ هزار متن حديثى چاپ كردند و در سال ١٣٧٧ كتاب برگزيده سال معرفى شد.
در اين كتاب سعى شده، از كتاب هاى تمامى فرق اسلامى استفاده و روايات با ذكر ماخذ و سند و منابع مشابه ثبت شود، مگر اين كه متن اشكالات اساسى داشته باشد كه نتوان توجيه كرد كه از چنين رواياتى صرف نظر شده است.
از جهت ترتيب، تلفيقى است بين شيوه شبه موضوعى و بين شيوه تاريخى.
اما شيوه شبه موضوعى كه كتاب بر اساس آن تنظيم شده، بدين ترتيب است: الف) كلمات و خطب؛ ب) نامه ها؛ ج) ادعيه؛ د) وصايا؛ ه) قصار؛ و) اشعار.
در شيوه تاريخى سخنانى كه مربوط به زمان معينى گر چه حدسى است، پى در پى و به ترتيب زمان ذكر شده و سخنانى كه زمانشان معين نيست، در انتهاى همان قسمت آمده است.
ج ٣١ سخنان اميرمؤمنان(علیه السلام)، ج ۴ و ۵نامه ها، ج ۶ دعاها، جلد٧ و ٨ وصيت ها، ج ١٢ كلمات قصار و ج ١٣ اشعار است.
در ضمن بايد اشاره كرد، فهرست هاى مختلف فنى براى اين كتاب ضرورى است كه حداقل دو جلد مى شود.
علاوه بر آن كه بايد به صورت هاى گوناگون تنظيم شود تا هر كسى به تناسب خواسته خود، مطلب را از كتاب بيابد؛ از جمله: الف) ترتيب تاريخى.
در اين ترتيب تمام قسمت هاى كتاب، سخنرانى، نامه، دعا، وصايا، كلمات قصار و اشعار به تناسب مسائل تاريخى تنظيم مى شود، تا ابعاد مختلف تاريخ از ديدگاه اميرمؤمنان(علیه السلام) يك جا روشن شود و مى توان گفتار حضرت را براساس زمان تنظيم كرد كه در صورت اول جزئى از ترتيب موضوعى است و در آن جاى مى گيرد.
ب) ترتيب موضوعى.
اين ترتيب بر حسب مواضع مختلف تنظيم مى شود؛ همانند كارى كه شهيد سيد حسن قبانچى در كتاب ده جلدى خويش، مسند الامام على(علیه السلام) انجام داده است و پنج جلد آن در سال ١۴٢٠ق توسط چاپخانه اسوه به چاپ رسيد.
اين ترتيب موضوعى ابعاد و درجات گوناگونى دارد و مى توان آن را به مانند بحار الانوار و وسائل الشيعه تنظيم كرد كه پاسخگوى بخشى از نيازهاست و نيز مى توان مسائل اقتصادى، سياسى، امنيتى و...
را در آن گنجاند تا پژوهشگران به راحتى مسائل مختلف را از زبان مولاى متقيان(علیه السلام) دريافت دارند.
البته هر يك از اين شيوه ها معايبى دارد و محاسنى؛ مثلا در شيوه ترتيب تاريخى و موضوعى، احاديث تقطيع مى شود و در شيوه تلفيقى، تا حدودى احاديث به اجزاى مختلف تقسيم مى گردد.
از اين رو ناگزير بايد كتاب را به شيوه هاى مختلف تنظيم كرد تا از محاسن آن بهره جست و از معايبش دورى كرد.
مؤلف در فاصله حدودا سى ساله چاپ اول هشت جلد با چاپ دوم، استدراكات فراوانى افزوده و كاستى هاى چاپ اول را بر طرف و از منابع بيشترى استفاده كرده است.
استاد شهيد مرتضى مطهرى به دنبال چاپ شدن چهار جلد از چاپ اول نهج السعاده در كتاب گرانقدر خود، سيرى در نهج البلاغه (ص ۵ و۶) مى نويسد: خوشبختانه در عهدها و عصرهاى متاخرتر افراد ديگرى در پى گردآورى اسناد و مدارك نهج البلاغه برآمده اند، و شايد از همه مشروح تر و جامع تر كتابى است به نام نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه كه در حال حاضر به وسيله يكى از فضلاى ارزشمند...
به نام محمدباقر محمودى در حال تكوين است.
در اين كتاب ذى قيمت مجموعه سخنان على(علیه السلام) اعم از خطب، اوامر، كتب و رسائل، وصايا، ادعيه و كلمات قصار جمع آورى شده است.
اين كتاب شامل نهج البلاغه فعلى و قسمت هايى علاوه بر آن است كه سيد رضى(ره) آن ها را انتخاب نكرده و يا در اختيارش نبوده است، و ظاهرا جز قسمتى از كلمات قصار، مدارك، مآخذ، همه به دست آمده است.
تا كنون؛ [يعنى زمان نوشتن مقدمه سيرى بر نهج البلاغه ] چهار جلد از اين كتاب چاپ و منتشر شده است.
نكته قابل توجه آن كه، مبناى مؤلف اگر چه در ابتدا، استدراك نهج البلاغه بوده است؛ ولى پس از بررسى ها، مشخص شده، آن چه در نهج البلاغه نيامده است، بسيار بيشتر از آنچه آمده، بوده، به علاوه با توجه به گزيده نويسى شريف رضى(ره) بسيارى از مطالب نهج البلاغه كامل نيست، يا پراكنده شده است از اين رو در مراحل بعدى كار، استدراك نهج البلاغه چندان مورد توجه نبوده و برخى از خطبه ها و كلمات كه تنها در نهج البلاغه آمده و مدرك آن ها تنها خود نهج البلاغه است و در منابعى كه هم اكنون در دسترس هست، يافت نمى شود، نيز در نهج السعاده آمده، كه اين تعداد، از انگشتان دست تجاوز نمى كند.
بنابراين مى توان گفت اين كتاب در واقع موسوعه سخنان امام على(علیه السلام) است، چه در نهج البلاغه آمده باشد و چه نيامده باشد و براى بسيارى از كلمات مصادر متعددى ذكر شده است.
تعليقه هاى مؤلف محترم بر نهج السعاده گاهى بسيار گسترده است، چنان كه در قسمت وصيت ها؛ يعنى جلدهاى هفت و هشت ملاحظه مى شود.
اين دو جلد در ١٣٨۵ق به چاپ رسيد.
اما در بقيه جلدها متوسط است و بر حسب ضرورت و نياز حاشيه زده است و عموما تعليقه هاى مختصرى است.
به هر حال، اين كتاب در فن خود و در مقايسه با كتاب هاى ديگر كه در اين زمينه نوشته شده، گسترده ترين كارى است كه در جهت جمع آورى كلمات مولاى متقيان آن هم با ذكر خصوصيات سند و منبع مورد استفاده و اختلاف نسخه ها يا منابع صورت گرفته و آينه تمام نمايى است، از آنچه تاريخ براى ما نقل كرده و در كتاب هاى مختلف شيعه و سنى جاى گرفته و به اميرمؤمنان(علیه السلام) نسبت داده شده است، البته به جز آن قسمت ناچيزى كه با شيوه سخن و راه و روش آن حضرت سازگارى و سنخيتى ندارد.
مؤلف براى گردآورى سخنان اميرمؤمنان(علیه السلام) با تلاشى خستگى ناپذير و چهل ساله، از نسخه هاى خطى و چاپى عراق، ايران، لبنان و...
به ويژه كتاب خانه هاى علامه امينى(ره) و آقا بزرگ تهرانى و محقق طباطبائى و نيز از همكارى آنان بهره گرفت و حتى بسيارى از كتاب هاى بزرگ خطى آن زمان؛ مانند تاريخ ابن عساكر و انساب الاشراف و كتاب هاى گذشتگان به ويژه قرن سوم و چهارم را مطالعه كرد و به تلخيص آن ها پرداخت و شواهد را يادداشت كرد و براى اين كه برخى از اين مصادر مهم در دسترس ديگران قرار گيرد، به تحقيق و چاپ آن ها پرداخت؛ مثلا شش جلد از تاريخ ابن عساكر قسمت هاى مربوط به زندگانى اميرمؤمنان(علیه السلام)، امام حسن(علیه السلام)، امام حسين(علیه السلام)، امام زين العابدين(علیه السلام) و امام محمدباقر(علیه السلام) و دو جلد از انساب الاشراف بلاذرى قسمت هاى مربوط به اميرمؤمنان(علیه السلام) و امام حسن(علیه السلام) و امام حسين(علیه السلام) و بيش از ده كتاب ديگر را نشر داد و در اين راه، آسايش را از خود و خانواده اش سلب نمود.
ايشان در انتهاى جلد سوم (ص ۴٨۴) در اين باره مى گويد: اين كتاب را از هزاران كتاب خطى و چاپى تهيه نمودم و به خاطر آن آسايش و راحتى خود را كنار گذاشتم و به اندكى از قوت دنيا براى خود و خانواده ام اكتفا نمودم....
استاد محمودى، همچنان به كار مطالعه مى پردازد و هر مطلب تازه اى كه مى يابد، يادداشت مى كند و به تناسب، بر نهج السعاده و يا ديگر كتاب ها مى افزايد.
در بخش خطبه هاى نهج السعاده بيش از پانصد خطبه و در بخش نامه ها حوالى سيصد نامه آورده شده است.

منابع
1- متن و مقدمه كتاب 

2- مجلات ؛فصلنامه پژوهش و حوزه 3

3- مصاحبه با محقق بزرگواراستاد شيخ محمد باقر محمودى دام عزه العالى پديدآورنده: محمدمهدى عارف.