معرفى اجمالى
نهج البلاغه پارسى تاليف آقاى دين پرور از جمله ترجمه هاى نهج البلاغه امام على(علیه السلام) مى باشد.
كلام امام منحصر به يك عصر خاص نيست، فراتر از محدوده هاى جغرافيايى و مرزهاى زمانى است و هر جا كه انسانى و جامعه اى باشد، نيازمند اين سخنان نورانى و درس هاى زندگى ساز است.
بايد آن ها را به زبان روز برگرداند و در ديدگاه همه به ويژه نسل جوان نهاد، زيرا كلام آن حضرت از علم الهى نشأت گرفته و رنگ و بوى كلام نبوى دارد.
بر اساس اين فكر در طول بيش از بيست سال با نهج البلاغه مأنوس و محشور بودم و به مطالعه متن و شروح آن اشتغال داشتم و بخش هايى از آن را ترجمه نمودم و قسمت هايى را شرح و تفسير كردم.
تلاشم اين بود كه روح كلام امام را در ظرف فرهنگ و زبان روز بريزم و تقديم نسل جوان و فرهيخته كنم تا آنان نيز از اين شهد جان پرور بنوشند و سرشار از دانش علوى گردند و در ميان انديشه ها و مكتب ها خود را بيابند و استوار دارند و در مقابل بت غرب و شرق و جاهليّت مدرن بايستند و به فرهنگ خود بنازند.
گزارش محتوا
يكى از اهداف بنياد، تهيّه ترجمه اى متين و آهنگين از نهج البلاغه به زبان فارسى بود كه محتوا و روح كلام اميرمؤمنان على عليه السّلام را با بيانى رسا و آشناى زمان با آميزه اى از بلاغت در ديدگاه نسل معاصر.
سيّد على موسوى گرمارودى، در قصيده بلند و سپيد «باغبان پير تاريخ».
بگذارد تا آنان در فضاى فرهنگ علوى و دنياى پرشور و جذّاب انسانى قرار گيرند و خود را بر اساس آن بسازند.
مترجم مى گويد: در هر صورت ترجمه چنان متن پر محتوايى آن هم از شخصيّتى چون على(علیه السلام) كار ساده اى نيست، چون بايد نخست مفهوم آن را دريافت و حتّى المقدور به ابعاد و زواياى آن پرداخت و به موقعيّتى كه آن كلام صادر شده است، چشم انداخت و جوانب و حوادث پيچيده بدان را كه گوياى بستر و انگيزه خطبه و نامه است، باز يافت.
نيز بسيارى از سخنان بايد براساس مطالب و اصول مسلّمه اى كه در جاى خود بيان شده است، برگردانده شود، كه هيچ دانش و نوشتارى نمى تواند، بريده از ده ها و صدها اصل و قانونِ از پيش ثابت شده، مورد ترجمه قرار گيرد.
مثلًا درباره خطبه ٧٩ نهج البلاغه كه در رابطه با زنان است، چگونه مى توان شرايط زمانى، اجتماعى و سياسى را ناديده گرفت و نيز ده ها و صدها آيه و روايت مربوطه را مورد توجّه قرار نداد، بعضى از نسخه ها در عنوان خطبه فوق نوشته اند: «فى ذمّ النّسأ»، بديهى است كه قطعاً اين عنوان از امام نيست، بلكه ناسخ يا گردآورنده براساس فكر و برداشت خود آن را انتخاب كرده است، و ثانياً چگونه امام عليه السّلام مطلق زنان را، آن هم به طور كلّى مورد نكوهش قرار مى دهد، مگر در قرآن كريم زنان هم رديف مردان در اوج مسائل ايمانى و معنوى و انسانى نيامده اند.
پس امانت در ترجمه ايجاب مى كند، كلام امام اميرالمؤمنين على(علیه السلام)، طورى بيان شود كه شبهه ايجاد نكند و بر خلاف واقع مطلبى را منعكس نسازد.
اينجا ترجمه تحت اللّفظى، رعايت امانت نيست، اگر نگوييم خيانت و خلاف حقيقت است.
پس ترجمه درست آن نيست كه مترجم هر چه در كتاب لغت آمده است، همان را بياورد.
او ضامن محتوا و مفهوم است، گاه ايجاب مى كند، اصل متن تحت اللّفظى ترجمه نشود و به جاى آن جمله اى كه جان كلام است، آورده شود، و گاه مى بايست كلمه اى در ترجمه اضافه يا كم شود و نيازى هم به باز كردن پرانتز و قلّاده و...
ندارد، و بسيارى از اوقات بايد در پانويس توضيح داد و يا به كتاب و نوشته اى ارجاع نمود.
امانت در ترجمه يك اصل درست و قابل احترام است؛ امّا اصول ديگرى هم هست كه بايد رعايت شود، جلوگيرى از القاى شبهه و تشويش ذهن خواننده و ارائه بحث جامع و كامل هم از همان اصول مسلّم و پذيرفته شده است.
اين قلم، ترجمه را «برگردان متن و محتوا بر اساس فرهنگ و ادب پارسى» قرار داده است و همه تلاشش بر اين بوده كه تا حدّ ممكن به ژرفاى كلام امام دست يابد و با استفاده از شروح و ديگر منابع، در ارائه و نمايش كلام امام توفيق پيدا كند.
همه فكر و سعى مترجم بر اين بوده است كه در فهم متن، كاوش كند و آن را در قالب هاى زود فهم و زيباى پارسى بريزد و در مواردى كه مفسّران و شارحان مطالب متعدّد و متنوّع آورده و احتمالاتى را بيان كرده اند، به غور و تأمّل بيشتر پرداخته و آنچه را نزديك تر به كلام امام يافته، برگزيده است.
مهم ترين ويژگى اين ترجمه از نام آن پيداست.
اگر رسالت ترجمه را اداى مقصود و بيان مطلوب از زبان مبدأ، به زبان مقصد بدانيم و باور داشته باشيم، ترجمه اى موفق و مطلوب است كه بتواند كنه و عمق مفهوم مورد نظر را در متن اصلى به زبان دوم برگرداند.
در اين صورت «نهج البلاغه پارسى» پيش از هر چيز فهم و درك صحيح و آسان مخاطب فارسى زبان را موردنظر قرار داده و در رسيدن به اين مقصود موفق شده است.
مترجم محترم خود در عنوان فرعى كتاب اين تعبير را به كار برده اند: «ترجمه متن و محتواى كلام اميرالمؤمنين على(علیه السلام) براساس فرهنگ و ادب پارسى».
به جز مقدمه مترجم بخشى از پيام حضرت امام خمينى، به كنگره هزاره نهج البلاغه را در آغاز آن مى خوانيم.
همچنين در پايان كتاب يادداشت هاى مترجم بر اساس شماره هاى فرعى متن ترجمه و نيز فهرست عناوين خطبه ها، نامه ها، حكمت ها همراه با عنوان هاى متفاوت ترجمه فارسى آمده است.
در نخستين نظر سختى ترجمه نهج البلاغه و اهميت ويژه آن به چشم مى آيد.
مترجم محترم با رويكرد پارسى كردن، نهج البلاغه آن هم براى مخاطب سال ١٣٧٩ و ١٣٨٠ ابتدا عنوان هاى اصلى را آگاهانه تغيير داده و لزوما به عنوان هاى انتخابى مؤلف وفادار نمانده است و آنگاه با اضافه كردن عنوان هاى فرعى در هر بخش متن را كوتاه كرده و به صورت پاره هاى مختلف از هم جدا ساخته است.
نثر روان و تقريبا يك دست آن، به همين ترتيب تا پايان كتاب با خواننده ارتباط برقرار مى كند و در هر قدم به زبان و ادبيات امروز با خواننده سخن مى گويد.
گاهى نيز دقّت مترجم در حفظ عبارت اصلى متن نمايان مى شود.
در مواردى كه عبارت خاصّى قابل فهم در زبان فارسى نيست و موضوع نياز به شرح و تفسير دارد، مترجم بيان موضوع را به يادداشت هاى خود واگذاشته و با وارد كردن كلمات فارسى نامأنوس يا نامربوط خواننده را دچار سرشكستگى نكرده است.
عبارت «لا همامة نفس اضطراب فيها» در خطبه آغازين كتاب چنين است.
تعبير «همامة نفس» معنايى عميق و فلسفى-كلامى دارد و در شروح نهج البلاغه مفاهيم متفاوتى براى آن برشمرده اند.
مترجم محترم عينا در ترجمه فارسى همين كلمه را به كار برده و نوشته اند: «نيازى به حركت جديد در ذات خود و يا «همامه اى» از فراسوى آن نداشت»؛ در حالى كه بعضى مترجمان ديگر عباراتى چون «پتياره» در مقابل اين تعبير آورده اند يا به بيان كلّى موضوع اكتفا كرده اند.
اين ترجمه از اين جهت به طور خاص براى جوان ترها مناسب است.
به تعبير ديگر مى توان گفت بنياد نهج البلاغه اينك يك ترجمه خانواده از اين كتاب گران سنگ بدست داده و در سال امام على(علیه السلام) به ارادتمندان و دوستداران آن بزرگوار تقديم كرده است.
البته شروع اين ترجمه جديد نيست، شايد بعضى از قسمت هاى آن مربوط به بيست سال پيش باشد و به همين دليل انگيزه قوى براى نشر آن نبود؛ ولى از آنجا كه نهج البلاغه يك كتاب معمولى از يك نويسنده عادى نيست و كلمات دربردارنده مفاهيم ژرف و گسترده يى است، هر كس با ديدگاه خاص و زاويه يى مخصوص بدان مى نگرد و با زبان و بيانى ديگر به پردازش و استخراج مفاهيم مبادرت مى كند، مترجم نيز در مطالعه نهج البلاغه دريافت هايى داشته كه مى خواسته آن را به شكل و شيوه يى بيان كند و شور و هيجانى را مى ديده و در جستجوى قالب هايى بوده كه بتواند، لااقل بخشى از آن را اظهار دارد.
بعضى از مترجمان به پاس داشت امانت در ترجمه، مطالب پيچيده و احيانا غير قابل فهمى را نگاشته اند كه ممكن است، از نظر دستورى صحيح باشد؛ ولى در هر صورت نامفهوم است و خلاصه آنكه باز هم براى فارسى زبانان اين زمان كه با ادبيات ويژه الفاظ و عبارات جديد مواجهند ترجمه جديدى را مى طلبيد.
به علاوه از بنياد نهج البلاغه اين انتظار و خواست مكرر بود كه خود بر اساس سال ها مطالعه و تحقيق و در واقع تخصص در اين كار ترجمه يى را عرضه كند.
شيوه يى كه در اين ترجمه بكار رفته، راه سوم است؛ يعنى نه ترجمه تحت اللفظى است و نه ترجمه آزاد، بلكه برگردان مفهوم و محتوى بر اساس فرهنگ و ادب پارسى است؛ يعنى آنچه در ترجمه منظور است و اساسا يك مترجم آن را مى جويد، آنست كه مى خواهد، در زبان دوم و با الفاظ و اصطلاحات متداول مطالب اصلى كتاب را منتقل كند، و اين در بعضى موارد با ترجمه تحت اللفظى نمى سازد، الفاظ و عبارات مخصوص زبان دوم را مى خواهد كه در موارد مشابه بكار برده مى شود.
ترجمه الفاظ ضرب المثل ها و كنايات و استعارات نمى تواند، مفهوم مورد نظر صاحب متن اصلى را برساند، بايد تفحص كرد و مثالى كه در زبان دوم در چنين مواردى بكار مى رود، پيدا كرد و اگر نباشد با عباراتى، آن مثل را تفسير كرده و توضيح داد، و گاه ترجمه تحت اللفظى نمى تواند، فخامت و والائى متن را منتقل كند، بايد دست به دامن جملات و كلماتى شد كه لااقل بتواند، بخشى از آن را در ديدگاه خواننده زبان دوم بگذارد و از اين قبيل مطالب بود كه ترجمه جديد به دنياى كتاب راه يافت.
منابع مقاله
١- فصلنامه نهج البلاغه شماره ١، عنون مقاله: نهج البلاغه پارسى در بوته نقد
٢- فصلنامه نهج البلاغه شمار ١، عنوان مقاله: بنياد نهج البلاغه از زبان حجةالاسلام و المسلمين سيد جمال الدين دين پرور مؤسس و رئيس بنياد نهج البلاغه
