نهج البلاغه الثانى
معرفى اجمالى
"نهج البلاغه الثانى"، كتابى است به زبان عربى، نوشته شيخ جعفر حائرى كه در آن برخى از سخنان اميرالمومنين على(علیه السلام)، به روش ابواب نهج البلاغه سيّد رضى گردآورى شده است.
ساختار كتاب
كتاب مشتمل بر است بر كلمهء الناشر، مقدمه اى به قلم مولف و سه باب: خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار.
گزارش محتوا
اثر حاضر در ادامه تأليفاتى است كه مشتمل بر سخنان اميرالمؤمنين(علیه السلام) است. چه، پيش از تأليف نهج البلاغه حدود چهل كتاب، و پس از تأليف نهج البلاغه حدود سى كتاب فراهم آمده كه مشتمل بر سخنان آن حضرت است. همچنين اين اثر در ادامه تأليفاتى است كه به روش ابواب نهج البلاغه سيد رضى تهيه شده است. بنابراين، نهج البلاغه الثانى، از سويى در ادامه تأليفاتى است كه احتواء بر سخنان اميرالمؤمنين على(علیه السلام) است، و از سوى ديگر در ادامه آثارى است كه به روش ابواب نهج البلاغه رضى فراهم آمده است. همان گونه كه پيشتر اشاره رفت، كتاب حاضر در سه بخش و به سياق ابواب نهج البلاغه تنظيم شده است: خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار. در بخش اوّل، ١٣٩ خطبه و در بخش دوّم، ٧١ نامه و در بخش سوّم، ٣٣۶ سخن كوتاه آورده شده است. همين جا مى توان مقايسه اى كرد ميان تعداد فقرات اين كتاب با نهج البلاغه رضى كه بر اساس چاپ صبحى صالح، مشتمل است بر ٢۴١ خطبه، ٧٩ نامه و ۴٨٠ سخن كوتاه. بنابراين، حجم نهج البلاغه الثانى در حدود دو سوّم نهج البلاغه و كمتر از آن است. در نهج البلاغه الثانى، از ميان خطبه ها، بلندترين آن ها خطبه ٧۵ در شش و نيم صفحه، و كوتاه ترين آن ها، خطبه ٣٨ در يك و نيم سطر است. همچنين از ميان نامه ها، بلندترين آن ها نامه ٧١ در هفت و نيم صفحه، و كوتاه ترين آن ها نامه ۴ در يك سطر است. و نيز در ميان كلمات قصار، بلندترين آن ها (يعنى به نسبت ديگر فقرات)، حديث ۴٨ و ۶۵ در يك و نيم صفحه، و كوتاه ترين آن ها حديث ٧۶ و ٧٨ و ١٣۴ و ٣٢٠ شامل سه كلمه است. بنابراين، اثر حاضر مشتمل بر بخشى از خطبه ها و نامه ها و كلمات قصار اميرالمؤمنين على(علیه السلام)است كه به گفته گردآورنده در نهج البلاغه ياد نگرديده است. كليه خطبه ها، نامه ها و كلمات قصار بدون سند آورده شده و گردآورنده هيچ توضيحى در اين باره نداده است. در عوض، مصادر يكايك خطبه ها و نامه ها و كلمات قصار در پايان كتاب نشان داده شده است. مصادر كتاب، متنوع است و از كتاب هاى فريقين توأمان استفاده شده و غير از جوامع روايى، كتاب هاى تاريخى را نيز شامل است. در ميان مصادر كتاب، بيشتر از اين آثار نقل شده است: شرح نهج البلاغه از ابن ابى الحديد(و بيشتر بحث حكم منسوبه از آن)، غرر الحكم و درر الكلم از آمدى، مستدرك نهج البلاغه از هادى كاشف الغطاء، نهج السعاده فى مستدرك نهج البلاغه از محمّد باقر محمودى. برخى واژه ها را گردآورنده در پاصفحه معنا كرده و گاه توضيحى كوتاه درباره برخى فقرات سخنان اميرالمؤمنين(علیه السلام) به دست داده است. همچنين برخى از گفتارهاى حضرتش را كه قريب المضمون با نهج البلاغه است و يا به گونه اى ديگر در نهج البلاغه روايت شده، يادآورى كرده است.
ارزيابى و نقد نهج البلاغه الثانى
١-نخستين نقص كتاب حاضر، معطوف به عنوان آن است: نهج البلاغه الثانى. گو اين كه عنوان اين اثر بسيار پر جاذبه و تأمل برانگيز است؛ امّا با وجود اين، عنوان مناسب و زيبنده اى براى كتاب نيست و مؤلف نتوانسته است، از عهده چنين عنوان سترگى برآيد و بدان وفا كند. بديهى است، انتخاب عنوان مزبور براى كتاب حاضر بدان معناست كه اين كتاب، استدراك نهج البلاغه و ادامه و تكمله كار سيد رضى است كه در آن فصيح ترين و بليغ ترين سخنان اميرالمؤمنين(علیه السلام) كه از سيد رضى در نهج البلاغه فوت شده، در اين اثر گرد آمده باشد. امّا اين اثر به هيچ رو مشتمل بر چنين ويژگى نيست. بلكه مؤلف تنها به اين بسنده كرده كه پاره اى از سخنان اميرالمؤمنين(علیه السلام) را كه در نهج البلاغه نيامده، در اين كتاب گردآورد و آن را به روش نهج البلاغه در سه بخش خطبه ها و نامه ها و كلمات قصار تبويب كند.
٢-گفتيم كه نهج البلاغه الثانى عهده دار انتخاب فصيح ترين و بليغ ترين سخنان اميرالمؤمنين(علیه السلام) نيست. با وجود اين، برخى از خطبه هاى آن حضرت در كتاب حاضر تقطيع شده و اسناد خطبه ها نيز افكنده شده است. لابد مؤلف محترم با چنين شيوه اى قصد آن داشته كه كار خود را با كار سيد رضى، همانند كنند. ولى در پيش يادآور شديم كه مقصود سيد رضى از تقطيع خطبه ها، عرضه فصيح ترين و بليغ ترين بخش از خطابه هاى اميرالمؤمنين بوده است. و نيز از همين رو بوده است كه وى اسناد خطبه ها را افكنده و راويان آن را ياد نكرده است. امّا چون مؤلف اين اثر مقصود ادبى از تأليف كتاب حاضر نداشته و در صدد گزينش فصيح ترين سخنان امام(علیه السلام) نبوده است؛ بنابراين، بهتر بود كه به تقطيع خطبه ها و حذف سلسله راويان نمى پرداخت. اين شيوه، منافاتى با اختصار كتاب نيز نداشت. زيرا اساسا خطابه هاى اميرالمؤمنين(علیه السلام) كوتاه بوده و ميانگين آن ها يك دو صفحه است.
٣-در نقل احاديث دقت كافى نشده و گاه كلمه اى تغيير يافته و يا از قلم افتاده و يا افزوده شده است.
۴-در بخش حكمت نهج البلاغه الثانى، احاديثى آورده شده كه عينا و يا با اندك تفاوتى در نهج البلاغه مضبوط است. در حالى كه مؤلف، عنوان كتاب خويش را نهج البلاغه الثانى گذاشته است. و اين بدان معناست كه احاديث آمده در اين اثر، در نهج البلاغه نيامده است.
۵-برخى احاديث در نهج البلاغه الثانى، دو سه بار تكرار شده است.
۶-در نقل منابع، كتاب اثبات الوصيه، بى ترديد به مسعودى نسبت داده شده است.(ص ٣۴٣)؛ امّا به گفته علامه امينى، و استاد صالحى نجف آبادى، اين كتاب از آن مسعودى(مؤلف مروج الذهب) نيست و كتاب وى، غير از اين كتابى است كه امروزه در دسترس است. براى اطمينان بيشتر مى توان سبك ادبى و ساختار مضمونى كتاب مروج الذهب را با اثبات الوصيه مقايسه كرد.
وضعيت كتاب
كتاب مشتمل بر پاورقى هايى به قلم نويسنده و فهرست مطالب در انتها مى باشد.
منابع:
١- اسفنديارى، محمد، از نهج البلاغه اول تا نهج البلاغه دوم، آينه پژوهش، خرداد و تير١٣٧٠، ش ٧، ص ۴۴-۵٩.
٢- متن كتاب.
