شرح نهج البلاغة لابن ابى الحديد
معرفى اجمالى
«شرح نهج البلاغة لابن ابى الحديد»، به زبان عربى، نوشته ابو حامد، عبد الحميد بن هبة الله بن ابى الحديد معتزلى، متوفاى ۶۵۶ق، مفصل ترين شرحى است كه بر نهج البلاغة نوشته شده و مورد قبول مسلمين هم واقع گشته است.ابن ابى الحديد، شرح خود را در سال ۶۴۴ق، شروع كرده و در سال ۶۴٩ق، به اتمام رسانده. وى، كتاب خود را براى مؤيد الدين بن علقمى، وزير عباسيان نگاشت كه بسيار مورد عنايت و توجه اين وزير شيعى واقع شد و هداياى فراوانى به او داد.با توجه به تاريخ وفات ابن ابى الحديد كه سال ۶۵۶ق، است، وى، شرح خود را ٧ سال قبل از وفات؛ يعنى در اواخر عمر، به پايان رسانده است.
ساختار
اين كتاب، در بيست جزء تنظيم شده است كه اين اجزاى بيست گانه، به ترتيب، مشتملند بر: يك مقدمه و حدود بيست و پنج خطبه از خطبه هاى حضرت امير(از خطبه ١ تا قسمتى از خطبه ٢۵)، حدود هجده خطبه(از تتمه خطبه ٢۵ تا قسمتى از خطبه ۴٣)، حدود نه خطبه(از تتمه خطبه ۴٣ تا قسمتى از خطبه ۵٢)، حدود پنج خطبه(از تتمه خطبه ۵٢ تا پايان خطبه ۵٧)، هشت خطبه(از آغاز خطبه ۵٨ تا پايان خطبه ۶۵)، حدود بيست و پنج خطبه(از آغاز خطبه ۶۶ تا قسمتى از خطبه ٩٠)، حدود سى و سه خطبه(از تتمه خطبه ٩٠ تا پايان كلام ١٢٣)، حدود دوازده كلام(از آغاز كلام ١٢۴ تا قسمتى از كلام ١٣۵)، حدود سى و نه خطبه(از تتمه خطبه ١٣۵ تا پايان خطبه ١٧۴)، بيست و يك خطبه(از آغاز خطبه ١٧۴ تا پايان كلام ١٩۵)، بيست و هفت كلام(از آغاز كلام ١٩۶ تا پايان دعاى ٢٢٢)، يك كلام(كلام ٢٢٣)، بيست كلام(از آغاز كلام ٢٢۴ تا پايان خطبه ٢۴٣)، نه نامه(از آغاز نامه ١ تا قسمتى از نامه ٩)، حدود نوزده نامه(از تتمه نامه ٩ تا پايان نامه ٢٨)، هفده نامه(از آغاز نامه ٢٩ تا پايان نامه ۴۵)، حدود نوزده نامه(از آغاز نامه ۴۶ تا قسمتى از نامه ۶۴)، حدود دويست نامه و كلام يا حكمت و كلمه قصار(از تتمه نامه ۶۴ تا پايان كلام ١٨۵)، دويست و بيست و سه كلام(از آغاز كلام ١٨۶ تا پايان كلام ۴٠٨)، هشتاد و يك كلام(از آغاز كلام ۴٠٩ تا پايان الحكم المنسوبة كه خود ٩٩٨ حكمت است).
گزارش محتوا
از ميان بيش از ۵٠ شرح معتبر كه بر نهج البلاغة نوشته شده و اولين آنها در زمان حيات سيد رضى، توسط على بن ناصر نوشته شده است، مفصل ترين شرح، شرح ابن ابى الحديد است.
ترتيب اين شرح، بر طبق نهج البلاغة است كه ابتدا خطبه ها، بعد نامه ها و به دنبال آن، كلمات قصار آمده است.
ابن ابى الحديد، هر خطبه را به چند فصل تقسيم كرده و در هر فصل بحث را بدين ترتيب پى گيرى كرده است:
١. بحث صرف و نحو و لغت و معانى كلمات.
٢. اَشباه و نمونه هاى آن كلام در شعر و نثر عرب.
٣. وقايع و اتفاقات مربوط به آن مطلب.
۴. بحث هاى توحيد و عدل و...
۵. نكات ظريف و مثَل ها.
۶. در پايان نيز، حكمت ها و مواعظ و آداب مناسب با كلام امير المؤمنين(علیه السلام) را بيان كرده است.
با اين ترتيب، كتاب او مجموعه اى از فصاحت و بلاغت و لغت و تاريخ و كلام و اخلاق و امثال و حكم و... شده است.
وضعيت كتاب
كتاب شرح نهج البلاغة ابن ابى الحديد، بيشترين توجه را به خود معطوف نموده است و به همين جهت، چندين ترجمه و شرح و حاشيه و تلخيص براى آن تأليف شده، از جمله:
١. ترجمه اى با نام مظهر البينات و مظهر الدلالات در چهار جلد از حاج نصر الله بن فتح الله دزفولى كه در قرن سيزدهم ترجمه شده است.
٢. ترجمه شمس الدين، محمد بن مراد خطيب، در قرن ١١ هجرى كه هفت جلد از كتاب را ترجمه كرده است.
اين كتاب، در ٢٠ جلد تهيه شده، به همين خاطر عده اى در صدد خلاصه كردن آن برآمده اند، از جمله:
١. سلطان محمود بن غلام على طبسى، از شاگردان علامه مجلسى.
٢. شيخ محمد بن قنبر على كاظمى م ١٣١۴ق، با نام التقاط الدرر النخب.
٣. العقد النضيد از فخر الدين، عبد الله بن مؤيد بالله.
۴. منتخب شرح نهج البلاغة، توسط محى الدين خياط.
هم چنين سيد نعمت الله جزائرى م ١١١٢ق، بر كتاب نهج البلاغة و كتاب شرح ابن ابى الحديد حواشى فراوانى دارد.
تحقيق كتاب در چاپ مورد استفاده در برنامه، به عهده محمد ابو الفضل ابراهيم بوده و مقدمه مبسوطى در باره شخصيت امير المؤمنين، كلمات آن حضرت، نهج البلاغة، شروح آن، ابن ابى الحديد و شرح او، در ابتداى كتاب آورده است.در پايان هر جلد نيز، فهرست مطالب ذكر شده و در پاورقى كتاب، آيات و روايات استخراج شده است.هم چنين اشعار و اقوال ذكر شده در متن، از منابع اصلى آدرس دهى شده اند.
