نهج البلاغه كه حاوى بيانات، خطبه ها، نامه ها و جملات قصار مولى اميرمومنان عليه السلام مى باشد داراى آنچنان اهميتى است كه گمان نمى رود بر كسى پوشيده و مخفى باشد تا نيازى به ذكر جهات ارزشى آن احساس شود.

اگر چه در صورت احساس چنان نيازى، قدرت بر بيان ويژگيها و ارزشهاى آن مجموعه ى عظيم آنچنان كه شايسته است وجود ندارد، و تنها در اهميت آن به دو نكته اشاره مى كنيم:

اول اينكه تعدد شروح مختصر و طولانى، كلامى، ادبى و فلسفى از دانشمندان شيعه و سنى، و همچنين كتب متعددى كه پيرامون موضوعات مختلف نهج البلاغه و يا اصل كتاب نوشته شده و رقم آنها از صدها كتاب و جزوه متجاوز است، بهترين دليل و روشن ترين مدرك بر ارزش والاى اين كتاب و اهميت فوق العاده آن در معارف اسلامى مى باشد. [ ذكر تمامى شروح نوشته شده بر نهج البلاغه و ساير كتابهايى كه پيرامون آن به رشته تحرير درآمده امكان پذير نيست، تنها به آنچه در كتاب شريف الذريعه تاليف محقق بزرگ مرحوم آقا بزرگ تهرانى در باب شروح نهج البلاغه نوشته شده به صورت مختصر و فهرست وار در آخر كتاب اشاره خواهد شد. ] دوم اينكه على بن ابيطالب عليه السلام بعد از حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله، اولين شخصيت عالم اسلام و اولين جانشين بر حق پيامبر، مفسر كلام خدا و رسول، و مبدا كليه علوم و دانشها [[پيامبر اكرم كه تمامى علوم و معارف را دارا بود فرمود: 'انا مدينه العلم و على بابها' و اين حاكى از وسعت علوم نهفته شده در سينه ى اميرمومنان عليه السلام مى باشد.

ابن ابى الحديد كه از بزرگان معتزله "از اهل تسنن" مى باشد مى گويد كه اشرف علوم، علم معرفت و خداشناسى است و اساتيد اين فن همه شاگردان آن حضرت هستند. اما شيعه و اماميه كه ظاهر است و خود را پيرو آن ولى موتمن مى دانند. اما عامه كه استاد آنان از اشاعره، ابوالحسن اشعرى است و او شاگرد ابوعلى جبائى، و او شاگرد و اصل بن عطا، و او شاگرد ابوهاشم عبدالله بن محمد حنفيه، و او شاگرد پدرش محمد، و محمد شاگرد پدرش اميرالمومنين است. اما علم تفسير قرآن از ابن عباس گرفته شده كه او شاگرد على عليه السلام مى باشد. و علم نحو نيز مخترع آن اميرمومنان عليه السلام بوده است كه به ابوالاسود دئلى تعليم فرمود. همه فقهاء نيز به احكام و قضاياى آن جناب استناد مى كنند.

ارباب علم طريقت نيز خود را به آن جناب نسبت داده و دم از مولى مى زنند، و خرقه كه شعار ايشان است را به آن حضرت منتسب مى كنند.

و در يك جمله، خود آن حضرت فرمود: 'سلونى قبل ان تفقدونى' يعنى: پيش از آنكه من از ميان شما بروم آنچه مى خواهيد از من بپرسيد، و فرمود: آشنائى من به راههاى آسمان بيشتر از راههاى زمين است.

و گاه دست بر سينه مبارك مى نهاد و مى فرمود: "ان هيهنا لعلما جما" يعنى در اينجا علم بسيار جمع شده است.] ] مى باشد، پس سخنان و بيانات او هم بايد از چنان اهميتى كه خودش داشت بى بهره نباشد.

و همانگونه كه بعد از پيامبر، كسى را به پايه و درجه مقام او راه نيست، كتاب او هم بعد از قرآن مجيد مهمترين و با ارزشترين كتابها مى باشد، و به عبارت روشنتر تلاءلوء قرآن است، و از همين جهت است كه بعضى از آن به معجزه ى علوى تعبير مى كنند.

و لذا حتى دانشمندان اهل سنت نيز به تحسين بيانات و كلمات او پرداخته و آن را كلامى مافوق كلام مخلوق و مادون كلام خالق ناميده اند.

و تمام اينها صرفنظر از محتواى كيميائى خطب و نامه هاى حضرت امير سلام الله عليه است كه بدون اغراق بهترين معارف را مى آموزد و بالاترين درسها را براى زندگى سعادت آميز هر مسلمانى ارائه مى دهد، و اين امر از مطالعه و تعمق در آن به وضوح به دست مى آيد.

خوب است در آنچه شانيت بحث پيرامونش را نداريم بيش از اين وارد نشويم و به نقل عبارت يكى از دانشمندان در زمينه بيانات حضرت امير عليه السلام اكتفا بنمائيم:

'نبايد على عليه السلام را فقط قهرمان ميدان جنگ و داراى صفاى دل و پاكى روح و ايمان حقيقى دانست، بلكه او داراى "اسلوب اعجازآميز بيان" است'. [ نعيم البستانى- كاوشى در نهج البلاغه/ 72. ]

و در اين زمينه بسيار مناسب است كلامى از رهبر كبير انقلاب اسلامى، حضرت امام خمينى "قدس سره" نقل نمائيم:

'اما كتاب نهج البلاغه كه نازله ى روح اوست، براى تعليم و تربيت ما خفتگان در بستر منيت و در حجاب خود و خودخواهى، خود معجونى است براى شفا، و مرهمى است براى دردهاى فردى و اجتماعى، و مجموعه اى است داراى ابعادى به اندازه ى ابعاد يك انسان و يك جامعه ى بزرگ انسانى از زمان صدور آن تا هر چه تاريخ به پيش رود، و هر چه جامعه ها به وجود آيد، و دولتها و ملتها متحقق شوند، و هر قدر متفكران و فيلسوفان و محققان بيايند و در آن غور كنند و غرق شوند'. [ از پيام امام امت به اولين كنگره هزاره ى نهج البلاغه. ]

كتاب حاضر نه شرح است و نه ترجمه، نه موضوع خاصى را مورد بحث قرار مى دهد، و نه معجم است، و نه... بلكه اين كتاب متضمن اصول موضوعات مطرح شده در سراسر نهج البلاغه است و تيترهاى فهرست مانندى از موضوعات آن را "البته نه بر طبق حروف الفبا، بلكه بر رديف خطبه ها و نامه ها و حكمتهاى آن" در بر دارد.

به عبارت روشنتر مطالب هر خطبه و نامه به صورت فهرست در عناوين جداگانه ذيل رقم هر خطبه و نامه اى آورده شده است.

و حسن اين كار اين است كه با يك نظر مراجعه كننده ى محترم به عناوين موجود، روس مطالب مندرج در آن خطبه برايش معلوم مى شود و خلاصه مى يابد كه در اين خطبه، چه مسائلى موضوع سخن حضرت قرار گرفته و چه مسائلى در آن خطبه وجود دارد، همينطور در نامه ها كه در بخش دوم و كلمات قصار كه در بخش سوم كتاب آورده شده اين روش دنبال شده است.

رقم نامه ها و خطبه ها و كلمات قصار طبق نهج البلاغه فيض الاسلام "به علت آنكه سهل الوصول براى عموم است" مى باشد و جهت سهولت كار مراجعين محترم، جدول مقايسه اى كاملى بين نهج البلاغه فيض، ابن ابى الحديد، و عبده آورده شده است.

و در بخشى از كتاب به ذكر معرفى اجمالى بعضى از شروح نهج البلاغه پرداخته ايم .