معرفى اجمالى
كتاب«فرهنگ اعلام نهج البلاغة»، اثر ابراهيم بابايى آملى است كه در زمينه بررسى و بيان شرح حال افرادى است كه حضرت على(علیه السلام) در خطبه ها، نامه ها و حكمت هاى«نهج البلاغة»، آنان را ستايش كرده و يا به سرزنش از آنها پرداخته است.
كتاب، به زبان فارسى و در سال ١۴٢٧ق. نوشته شده است.
ساختار
كتاب، با مقدمه كوتاه مؤلف در بيان نكاتى پيرامون اثر، آغاز و مطالب، به ترتيب حروف الفبا، دربردارنده شرح حال تحليلى ١٣٠ تن از افرادى است كه نامشان در«نهج البلاغة» ذكر شده است.
اين كتاب، براى آشنايى با دوستان و دشمنان حضرت على(علیه السلام) كه در كتاب شريف«نهج البلاغة» از ايشان ياد شده، بسيار مفيد و سودمند است؛ در مواردى نيز شرح حال و سيره برخى از پيامبران الهى(علیه السلام)، چند تن از معصومان(علیه السلام)، رواة و دانشمندانى كه در«نهج البلاغة» آمده اند، بيان شده است.
گزارش محتوا
نويسنده، پيش از نگارش شرح حال اعلام و اشخاص، به سه موضوع زير، اشاره كرده است:
١. شرح حال سيد رضى، گردآورنده«نهج البلاغة»: ابو الحسن، سيد محمد شريف رضى، فرزند سيد حسين بن احمد، معروف به طاهر ذو المناقب كه از جانب پدر، با چهار واسطه به امام موسى بن جعفر(علیه السلام) و از طرف مادر، با شش واسطه به حضرت سجاد(علیه السلام) مى رسد، در سال ٣۵٩ق. در بغداد به دنيا آمده و در سال ۴٠۶ق. در سن ۴٧ سالگى در بغداد، درگذشته است. از جمله آثار وى عبارت است از: خصائص الائمة(علیه السلام)، مجازات آثار النبوية، مجازات القرآن، حقائق التأويل و دقائق التنزيل، الزيادات فى الشعر ابى تمام و...
٢. استناد«نهج البلاغة» به امير المؤمنين(علیه السلام): در اين رابطه، سه نظريه زير، بررسى شده است:
الف) مقدارى از سخنان آن از امير المؤمنين(علیه السلام) بوده و انتساب مقدارى ديگر به آن حضرت(علیه السلام) مشكوك است؛
ب) بعضى از آن خطبه ها و نامه ها مربوط به آن حضرت نيست؛
ج) همه«نهج البلاغة» به طور قطع از امير المؤمنين(علیه السلام) است و حتى نبايد در استناد مواردى جزيى از اين كتاب به آن حضرت(علیه السلام)، ترديد كرد.
٣. سيماى درخشان حضرت على(علیه السلام): در اين بخش، گوشه هايى از زندگانى و شخصيت آن حضرت(علیه السلام) به تصوير كشيده شده است.
اعلام و اشخاصى كه نويسنده به بيان شرح حال ايشان پرداخته است، عبارتند از:
١. حضرت آدم(علیه السلام):
نويسنده، ابتدا به بررسى ريشه و اصل واژه«آدم» پرداخته و پس از بيان سرگذشت كوتاهى از آن حضرت(علیه السلام)، مجموع محورهايى را كه در قرآن در باره زندگى ايشان مطرح شده است، برشمرده است كه عبارتند از:
١. آفرينش انسان؛
٢. خليفه خدا در زمين؛
٣. تعليم اسماء؛
۴. سجده فرشتگان؛
۵. اسكان در بهشت و نهى از درخت ممنوعه؛
۶. ارتكاب ترك اولى و مسئله عصمت؛
٧. مراد از بهشت حضرت آدم(علیه السلام) و خروج از آن(هبوط او به زمين)؛
٨. سرنوشت فرزندان آدم(هابيل و قابيل).
٢. حضرت ابراهيم(علیه السلام):
نويسنده، معتقد است كه از مجموع آيات قرآن، استفاده مى شود كه آن حضرت(علیه السلام) در زادگاه خود، به چهار مناظره و يك كار انقلابى دست زد و اين كار، واكنش شديدى داشت كه منجر به مهاجرت او به سرزمين فلسطين گرديد:
الف) مناظره با آزر؛
ب) مناظره او با ستاره پرستان؛
ج) مناظره با بت پرستان؛
د) واكنش بت پرستان در برابر اين اقدام؛
ه) مناظره با فرمان رواى بابل؛
و) محاكمه ابراهيم(علیه السلام) به وسيله بت پرستان.
وى، هم چنين محورهاى كلى زندگى آن حضرت(علیه السلام) را در اين دوران به هفت بخش زير تقسيم كرده است:
الف) تولد اسماعيل و اسحاق؛
ب) تجديد بناى كعبه به كمك فرزندش اسماعيل؛
ج) آزمون بزرگ الهى؛
د) ابراهيم(علیه السلام) و احياى مردگان؛
ه) ابراهيم(علیه السلام) و مقام امامت؛
و) نيايش هاى آن حضرت(علیه السلام)؛
ز) اسماعيل(علیه السلام) فرزند ابراهيم(علیه السلام).
٣. ابن تيهان(مالك ابو الهيثم):
نام اصلى او و پدرش، هر دو مالك بوده است و نسب پدرش چنين است: مالك بن عبيد بن عمرو بن عبد الاعلم بن عامر انصارى.
وى، يكى از نقيبان دوازده گانه انصار در شب بيعت عقبه است و در مكه، پيش از هجرت پيامبر(ص)، اسلام آورد. وى، در جنگ جمل و صفين حاضر بود و اهل عراق را به جنگ با معاويه تشويق كرد.
۴. ابن اعرابى:
ابو عبد الله، محمد بن زياد، از دانشمندان و اديبان قرن دوم هجرى، متولد ١۵٠ق. و درگذشته ميان سال هاى ٢٣٠ تا ٢٣٣ق. بوده كه تأليف بيست كتاب، به او نسبت داده شده است.
۵. ابو ايوب انصارى:
در بيعت عقبه، جنگ بدر و ديگر جنگ ها حضور داشت و هنگامى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) در هجرت از مكه به مدينه از محل سكونت خاندان عمرو بن عوف بيرون آمد، در خانه او منزل فرمود و تا هنگامى كه مسجد و خانه ها را ساخت، هم چنان در منزل او ساكن بود و روزى كه پيامبر (صلی الله علیه و آله) ميان ياران خود عقد برادرى مى بست، ميان ابو ايوب و مصعب بن عمير، عقد برادرى منعقد فرمود.
وى، در جنگ جمل و صفين، همراه حضرت على(علیه السلام) و در جنگ نهروان، فرمانده جناح راست سپاه آن حضرت(علیه السلام) بود.
۶. ابو ذر(جندب بن جنادة):
يكى از بزرگ ترين اصحاب پيامبر (صلی الله علیه و آله) است. او پس از سه نفر، ايمان آورد و او را يكى از اركان اربعه مى دانند. وى، به امر پيامبر (صلی الله علیه و آله) به بلاد خويش بازگشت و در آن جا بود تا آن گاه كه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مدينه هجرت كرد و سپس به آن حضرت پيوست. پيامبر(ص)، در باره او فرمود: آسمان سايه نيفكند و زمين تحمل نكرد كسى را كه راست گوتر از ابو ذر باشد.
وى، در زمان عثمان، شديدا بر اعمال وى اعتراض كرد و خليفه، او را به شام تبعيد نمود و او در شام، به مبارزات خود عليه دستگاه ديكتاتورى معاويه ادامه داد.
ابو بكر(عبد الله بن قيس)، ابو جعفر اسكافى، ابو سفيان(صخر بن حرب بن امية)، ابو طالب(علیه السلام)، ابو عبيدة قاسم بن سلام، ابو موسى اشعرى(عبد الله بن قيس)، ابى جحيفة، احمد بن قتيبة، احنف بن قيس، اسود بن قُطبة، اشرس بن حسان(حسان بن حسان)، اشعث بن قيس، امرء القيس، امية فرزند عبد الشمس، انس بن مالك، امام محمد باقر(علیه السلام)، برج بن مسهر طائى، بُسر بن ارطاة، ثعلب(ابو عباس)، ثمود، جابر برادر حيان، جابر بن عبد الله انصارى، جاحظ ابو عثمان، جرير بن عبد الله بجلى، جعدة بن هبيرة، جعفر بن ابى طالب(علیه السلام)، امام جعفر صادق(علیه السلام)، حارث بن حوط، حارث همدانى، حجاج بن يوسف ثقفى، حرب بن شرحبيل شامى، امام حسن بن على(علیه السلام)، امام حسين(علیه السلام)، حرب بن امية، حمزة بن عبد المطلب(علیه السلام)، حيان برادر جابر، خالد بن وليد، خباب بن ارت، حضرت خديجة(س)، خزيمة بن ثابت، حضرت داود(علیه السلام)، ذعلب يمانى، زبير بن عوام، زياد بن ابيه، سعد بن ابى وقاص، سعيد بن عاص، سعيد بن مالك، سعيد بن نمران(ناعطى)، سعيد بن يحيى اموى، سلمان محمدى(فارسى)، حضرت سليمان(علیه السلام)، سهل بن حنيف انصارى، شريح بن هانى حارثى، شريح بن حارث(قاضى)، صعصعة بن صوحان، ضحاك بن قيس، ضرار بن ضمرة الضيايى، طبرى آملى(محمد بن جرير)، طلحة بن عبيد الله تميمى، عايشه دختر ابو بكر، عاصم بن زياد، عباس بن عبد المطلب، عبد الرحمن بن ابى ليلى فقيه، عبد الرحمن بن ملجم مرادى، عبد الله بن زبير، عبد الله بن زمعة، عبد الله بن عباس، عبد الله بن عمر بن خطاب، عبد الله بن زيد، عبد المطلب، عبد مناف، عبيد الله بن ابى رافع، عبيد الله بن عباس، عثمان بن حنيف انصارى، عثمان بن عفان، عقيل بن ابى طالب، علاء بن زياد حارثى، عمار بن ياسر، عمران بن حصين خزاعى، عمر بن خطاب، عمر بن ابى سلمه مخزومى، عمرو بن عاص، حضرت عيسى(علیه السلام)، غالب بن صعصعه، حضرت فاطمه زهرا(س)، فرزدق شاعر، فرعون مصر، قدم بن عباس، قيس بن سعد بن عباده، قيصر و كسرى، كليب جرمى، كميل بن زياد اسدى، مالك بن اشتر نخعى، مالك بن دحيه، مأمون عباسى، مبرد نحوى، محمد بن ابى بكر، ابن اشعث، محمد بن حنفيه، حضرت محمد بن عبد الله(ص)، مروان بن حكم، مسعدة بن صدقه، مصقلة بن هبيره شيبانى، معاوية بن ابى سفيان، معقل بن قيس رياحى، مغيرة بن أخنس، مغيرة بن شعبه، منذر بن جارود عبدى، حضرت موسى(علیه السلام)، حضرت مهدى(عج)، نعمان بن بشير، نعمان بن عجلان، نوف بن فضاله بكالى، هارون برادر حضرت موسى(علیه السلام)، هاشم جد پيامبر(ص)، هاشم كلبى، همام بن شريح، واقدى(محمد بن عمر) از ديگر افرادى هستند كه نويسنده به شرح حال ايشان پرداخته است.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در انتهاى كتاب آمده است.پاورقى ها بيشتر به ذكرمنابع اختصاص يافته است.
منبع:مقدمه و متن كتاب.
