بررسی مؤلفه‌های معنایی علم و جهل در نهج‌البلاغه
1401/01/27
نگاهی به کتاب «معناشناسی علم و جهل در نهج‌البلاغه»
در این کتاب، ضمن اشاره به منشا پیدایش الفاظ علم و جهل و استعمال اولیه آنها، به بررسی مؤلفه‌های معنایی این دو واژه در نهج‌البلاغه با رویکرد همنشینی، جانشینی و تقابل معنایی پرداخته شده است.
بررسی مؤلفه‌های معنایی علم و جهل در نهج‌البلاغه
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، بی‌تردید نهج‌البلاغه، جامع‌ترین کتاب پس از قرآن است که می‌تواند راهنمای انسان در تمام ابعاد زندگی به شمار آید و هدایت بشر را در عرصه‌های گوناگون عهده‌دار شود. لذا آشنایی بیشتر با کلام معصومین و بویژه نهج‌البلاغه نیازمند راهکار و روش‌هایی است که بتوان به کمک آن به مقصود اصلی گوينده، مفاهيم و معنای دقیق آن پی برد.
یکی از این روش‌ها معناشناسی است. واژگان کلیدی نهج‌البلاغه دارای معانی و کاربردهای متعدد می‌باشد که شناخت این واژه‌ها از دیدگاه معناشناسی، فهم دقیقتر کلام امام علی(ع) را میسر می‌سازد. كتاب حاضر با بهره جستن از معناشناسی، تلاش داشته گوشه‌ای از گستره معنایی واژگان«علم و جهل» در نهج‌البلاغه را با رویکرد همنشینی، جانشینی و تقابل معنایی آشكار سازد تا خوانندگان با عمق و وسعت بهتری به افق‌های معنایی سخن امام المتقين بنگرند و به مفاهیم این کلام‌های نورانی دست یابند.
نهج‌البلاغه به عنوان گزیده‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امیرالمؤمنین علی (ع)، دائرة المعارفی از فرهنگ اسلامی است که توسط ادیب و دانشمند برجسته شيعه سید رضی (م ۴۰۶ ه. ق) گردآوری گردیده است. محتوای ژرف و عمیق در قالب الفاظ و عبارات فصیح و بليغ همراه با جامعیت مطالب، از این کتاب ارزشمند، اثری جاودانه ساخته است، تا آنجا که در توصیف عظمت و شگفتی‌اش، همین بس که آن را کلامی فراتر از سخن بشر و فروتر از کلام خدا دانسته و آن را «اخ القران» نامیده‌اند. نهج‌البلاغه کتابی است پر از گنجینه‌های ارزشمند از زبان امیرالمومنین حضرت علی (ع) که فقط یک کتاب نیست بلکه کتابخانه‌ای است ارزشمند از تعالیم بزرگ، پندهای ناب و متنوع و همچنین معارف گسترده و عمیق که می‌تواند درب‌های خرد و معرفت را برای تمامی انسان‌ها بگشاید.
در مقدمه این کتاب می‌خوانیم: «یکی از ویژگی‌های مهم نهج‌البلاغه که آن را از بسیاری از کتاب‌های دیگر ممتاز کرده، تنوع موضوعات، مفاهیم و معارفی است که در آن وجود دارد. قطعا بدون تحلیل دقیق و عمیق واژه‌های حدیثی، همچون واژه‌های قرآنی ما به کنه و ذات و عمق مطالب نخواهیم رسید و لذا عقل سلیم حکم می‌کند که از علوم روز که در ترجمه و شرح و تفسير متون کمک کننده می‌باشد و روش‌های نوینی را ارائه می‌دهد استفاده کنیم. از جمله این روش‌ها روش معناشناسی واژگان قرآنی می‌باشد. این نوع بررسی به ویژه درباره متون دینی و مقدس مانند نهج‌البلاغه به دلیل اهمیت پیام و نقش آن در تامین سعادت جاودانه بشر اهمیتی دوچندان می‌یابد. واژگان کلیدی نهج‌البلاغه دارای معانی و کاربردهای متعدد می‌باشد که شناخت این واژه‌ها از دیدگاه معناشناسی، فهم دقیقتر کلام امام علی را میسر می‌سازد. کثرت استعمال بیش از ۳۰۰ موردی واژه علم و مشتقات آن و تأکید نهج‌البلاغه بر علم و علم‌آموزی و تعلیم و نیز تکرار ۱۱۵ موردی واژه جهل در نهج‌البلاغه و نکوهش جهل و جهالت و پرهیز از آن و هشدار در مورد عواقب، آثار و صفات رذیله آن، نشان دهنده اهمیتی است که این کتاب گرانقدر برای مفاهیم «علم و جهل» قائل است.
از دیدگاه نهج‌البلاغه علم اساس همه ارزش‌ها، منشأ همه خوبی‌ها، مایه فضیلت و موجب عزت و شخصیت و نیز وسیله‌ای برای وصول به کمال و سعادت است و در مقابل، جهل سرچشمه بسیاری از گرفتاری‌های عامل شقاوت، زیان‌بارترین بیماری، خطرناک‌ترین دشمن بزرگترین مصیبت، بزرگترین فقر، آفت شکوفایی انسانیت، و ریشه همه معایب و مفاسد فردی و اجتماعی است که پیامدهایش چون نشناختن قدر نفس، عدم کسب معرفت و شناخت، از خودبیگانگی، رغبت به دنیا و دنیاطلبی، غفلت، غرور و جرنت بر انجام گناه، دوام بدبختی و گمراهی، ذلت، خواری و سلطه بیگانگان می‌باشد و تا این آفت از بین نرود، ارزش‌ها شکوفا نمی‌شود و جامعه سالم انسانی تحقق نمی‌یابد. علم در بیانات امام علیه جایگاه رفیع و متعالی دارد به گونه‌ای که هویت انسانی انسان، وابسته به آن و سعادت و نیک بختی‌اش در گرو آن است. علم در نهج‌البلاغه به معنای دانش، آگاهی و دانایی و به منظور تبیین مقاصد مختلف در عناوین متعدد علمی، اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و غیره به کار رفته است. در نگاه نهج‌البلاغه، (علم واقعی»، علوم نافع (علم فطری) و یا به تعبیری علومی است که انسان را به خدا و کمال انسانی می‌رساند که امام همواره به آن دعوت می‌کند و از پرداختن به علوم سوء بر حذر می‌دارد. لذا علم غير نافع الجهل» و عالم فاقد آن را جاهل شمرده شده است هر چند از دیگر علوم بهره فراوان داشته باشد و بدترین نوع جهل را علم بدون عمل توصیف کرده است، امام على علم در نهج البلاغه ضمن مذمت و نکوهش و پرهیز از جهل و جهالت، با بیان راه درمان آن که مسلح شدن به سلاح علم و آگاهی است، به اهمیت بیش از پیش علم و کسب معرفت پرداخته‌اند تا همه افراد و همه جوامع با سلاح علم و آگاهی از موفقیت‌های روز افزون برخوردار شده، از ورطه هلاکت و نابودی در امان بمانند و به حق، خلیفه خداوند در زمین گردند.»
در این کتاب، ضمن اشاره به منشا پیدایش این الفاظ و استعمال اولیه آنها، به بررسی مؤلفه‌های معنایی علم و جهل در نهج‌البلاغه با رویکرد همنشینی، جانشینی و تقابل معنایی پرداخته شده است. علم در این پژوهش با واژه‌هایی همچون «عمل، جهل، ایمان، فهم، حلم، قضاء موت، قدر»، همنشین شده و با واژه‌هایی از «تدبر، تفکر، تعقل، يقين، حکمت، معرفت، بصیرت و فقه»، رابطه جانشینی و نیز با واژه‌های «جهل، ظن، حسب، هوی، ضلال و ضلالت، غفلت، قمه، عمی» رابطه تقابل دارد.
همچنین جهل با واژه‌های «فقر، افراط و تفریط، قدر، غدر، عداوت، ضلالت و گمراهی، عصبیت و حمیت» همنشین و با واژه‌های سقفه، من، مج، غبو، شک، غمی، غمی، غمر، خرق و مانق» رابطه جانشینی و با واژه‌های «علم، عقل، معرفت، حکمت، فهم، حلم، لب، یقین، رشد و کیاسة » رابطه تقابل دارد. اگرچه بیش از هزار سال از عمر نهج‌البلاغه می‌گذرد و محققان از قرنها پیش تاکنون درباره جامعیت و تنوع محتوای آن، مطالب فراوانی نوشته‌اند، اما واقعیت این است که این گنجینه ارزشمند و این میراث ماندگار، هنوز در میان شیعیان مهجور مانده و هنوز هم جامعه اسلامی به معرفی و شناخت بیش از پیش آن نیاز دارد. لذا شایسته است که با نهج‌البلاغه بیشتر مأنوس شده و خود را از این دریای معرفت و انوار قدسي آن بهره‌مند ساخته و با شناخت هرچه بیشتر و انس و ارتباط مداوم با این ودیعه امامت، بهره‌های معنوی وافر برده و غربت و مهجوریتش را
بزداییم.
کتاب «معناشناسی علم و جهل در نهج‌البلاغه بر اساس روابط همنشینی، جانشینی و تقابل معنایی» نوشته سیده نرگس نقیب سادات در 250 صفحه و با قیمت 70000 تومان از سوی نشر آموزشی تألیفی ارشدان به بازار نشر عرضه شده است.
منبع:خبرگزاری کتاب ایران
