درباره کتاب
اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)
معرفى اجمالى
«اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)»، از آثار آيت الله ناصر مكارم شيرازى (متولد شيراز ١٣٠۵ش)، شامل شرح كامل خطبه ١٩٣ نهج البلاغه (خطبه متقين مشهور به خطبه همّام) در دو جلد است. در اين اثر، تمامى ١١٠ صفتى كه اميرالمؤمنين على(علیه السلام) براى اهل تقوا ذكر نموده، شرح شده است. كتاب حاضر، متن تنظيم شده درسهاى استاد مكارم در چند ماه مبارك رمضان در حوزه علميه قم است. تنظيم و تحقيق اثر حاضر را اكبر خادم الذاكرين -خادمى اصفهانى- (متولد اصفهان ١٣۴١ش) در سال ١٣۶٩ش به پايان رسانده است. مخاطب كتاب، عموم مردم و دوستداران نهج البلاغه هستند.
ساختار
كتاب حاضر، از مقدمه گردآورنده و متن اصلى شرح خطبه متقين (جلد١ مشتمل بر بيست وهفت صفت از صفات متقين، و ج٢ مشتمل بر هشتادوسه صفت) تشكيل شده است.در اين اثر مطالب خطبه متقين به شيوه شرح ترتيبى و به صورت جامع و اجتهادى توضيح داده شده است.
گزارش محتوا
آيت الله مكارم در مقدمه اش -كه آن را در تاريخ آبان ١٣٧٠ در حوزه علميه قم نوشته- بر چند نكته تأكيد كرده است:
١- با توفيق الهى چند سال متوالى در ماه مبارك رمضان، درس اخلاق از ديدگاه نهج البلاغه على(علیه السلام) در حوزه علميه قم براى طلاب و فضلاى محترم برگزار كردم.
٢- اين درسها كه از سيماى جمهورى اسلامى نيز مرتباً پخش مى شد بحمدالله اثر عميقى داشت، و گروهى اصرار داشتند كه جمع آورى شود و به صورت كتابى درآيد.
٣- توفيق اين كار شامل حال حجةالاسلام آقاى اكبر خادمى اصفهانى شد كه خودش نيز در درسها شركت داشت و مطالب را با دقت جمع آورى مى كرد. نامبرده به اين نيز بسنده نكرد بلكه مطالب قابل ملاحظه اى زير نظر اينجانب بر آن افزود و به صورت پربارترى درآورد (ر.ك: مقدمه كتاب، ج١، ص٧- ٩).
همچنين محقق در مقدمه اش -كه آن را در قم ٢٧ مهر ١٣۶٩ نوشته- يادآور شده است: آيت الله مكارم در ماه مبارك رمضان ١۴٠٨ خطبه متقين را براى درس نهج البلاغه برگزيد و اينجانب نيز در آن شركت كرده و مطالب ايشان را جمع آورى كرده و در آخر هر يك يا چند فراز، اشعار عارف بزرگوار آيت الله مهدى الهى قمشه اى را كه در شرح خطبه «همام» سروده آورده ايم (ر.ك: مقدمه كتاب، ج١، ص١١- ١٣).
درباره محتواى اين اثر سودمند به جهت رعايت اختصار، به ذكر نمونه هايى كوتاه و گويا از مطالب آن اكتفا مى شود:
١. نويسنده هدف آفرينش را چنين بيان كرده است: خداوند واجب الوجود است و داراى كمال مطلق كه هيچ نقصانى در او تصور نمى شود تا بخواهد با خلقتش جبران نقصى كند و در حقيقت آفرينش مخلوقات براى اين بود كه جودى كند نه سودى كند. «من نكردم خلق تا سودى كنم بلكه تا بر بندگان جودى كنم»
. او فيّاض است و منشأ تمام صفات حسنه، و اقيانوس مواج كمالات موجود در عالم. و اگر در ما صفتى از آن صفات يافت مى شود قطره اى از آن اقيانوس بى كران است و هستى مخلوقات از جمله افاضات خداوندى است كه عين كمال است. او با خلقت مخلوقات، اولين مرحله كمال را براى خلايق ايجاد فرموده تا سكوى پرش مراحل ديگر تكامل قرار دهند و به نهايت مرحله ممكن كه لقاء اوست برسند (متن كتاب، ج١، ص۵٩- ۶٠).
٢. نويسنده در شرح «و يستثيرون به دواء دائهم: و پرهيزگاران درمان دردهاى خود را از قرآن مى گيرند»، نوشته است: همچنانكه درد حُزن متقيان به واسطه تلاوت قرآن تشديد مى شود، دواى آن هم از قرآن به دست مى آيد، اگر حزن آنها از عواقب امور و جهل به آن باشد، با خواندن قرآن نور اميد هر چه بيشتر در قلب آنها تجلّى كرده و هر چه بيشتر تلاش مى كنند، و بهره برمى گيرند، و اگر حزن آنها به واسطه دورى و عدم وصال به محبوب باشد، قرآن به عنوان نامه اى اميدبخش و نويد دهنده در راه رسيدن به اين وصال است (همان، ص۴۶٧).
٣. استاد يادآور شده است: از مسائل مهم كه بايد آن را جزو اركان تأثير قرآن در قلوب دانست، اخلاص در قرائت است، اگر عملى بدون آن صورت گيرد، بى ارزش و از درجه اعتبار خالى است. اخلاص روح عبادت، سرمايه تجارت اخروى و رأس المال تجارت هاى دنيوى است. اگر قرائت قرآن براى اغراض غير الهى مثل اينكه مردم خوششان آيد، يا به اين وسيله دكّانى باز كرده و قصد پول به جيب زدن داشته باشد، ثواب ندارد بلكه عقاب دارد (ر.ك: همان، ص۴٩٧).
۴. نويسنده در شرح اين عبارت «اذا زكى احدهم خاف مما يقال له فيقول أنا أعلم بنفسى من غيرى و ربى اعلم منى بنفسى، اللهم لا تؤاخذنى بما يقولون و اجعلنى أفضل مما يظنون و اغفرلى ما لا يعلمون: هرگاه يكى از آنها (متقين) ستوده شود، از آنچه بر او گفته مى شود به هراس مى افتد و مى گويد: من از ديگران نسبت به خود آگاه ترم و پروردگارم به نفس من از خود من آگاه تر است (مى گويد) خدايا! مرا به آنچه مى گويند مگير و مؤاخذه مكن! و مرا بهتر از آنچه گمان مى كنند قرار ده، و آنچه را از اعمالم نمى دانند بيامرز»، چنين نوشته است: از فراز بالا به دست مى آيد كه:
١- مدح مداحان و ثناء ثناخوانان در متقين تأثير نكرده و عوض نمى شوند، بلكه مدح باعث بيدارى آنها مى شود كه مبادا از جاده خارج شوند.
٢- متقين نقّاد خويشتن هستند، وقتى مدح مى شنوند، به انتقاد از خود مى پردازند.
٣- متقين در مقام خودشناسى پيشرفته و خود را شناخته اند، اين خودشناسى و معرفت نفس زيربناى دو خصلت قبل است، وقتى خود صفت وجودى خود را شناختند، از مداحى ديگران خشنود نشده، و به نقّادى از خود مى پردازند (ر.ك: همان، ج٢، ص١٢٩- ١٣٠).
۵. نويسنده در شرح «يمزج الحلم بالعلم و القول بالعمل: پرهيزگار و متقى، بردبارى و دانش را به هم آميخته و گفتار را با كردار هماهنگ ساخته است»، چنين نوشته است: پرهيزكار اگر در جائى بردبارى به خرج مى دهد، و حوصله مى كند، از روى علم و آگاهى به ثمرات حلم و پاداش هائى است كه خداوند براى فرد حليم قرار داده است، به خاطر فضيلت حلم است كه بردبارى مى كند ... و اگر پرهيزگار دانش اندوزى مى كند، يا تعليم مى دهد، با تكيه به پشتىِ حلم چنين مى كند، از طعنه جاهلين از كوره به در نمى رود و بر هدف و مسير خود استقامت مى كند (ر.ك: همان، ص٣١۵).
۶. نويسنده، آفات علم بدون عمل را چنين عنوان مى كند: ١- نابودى علم در اثر عمل نكردن؛ ٢- عدم تأثير در نفوس مردم؛ ٣- علم بدون عمل نه تنها مفيد نيست، بلكه دور كننده از خداوند و رحمت او نيز هست؛ ۴- موجب عقوبت سنگين است كه بدترين آن خارج شدن حلاوت ياد و ذكر خدا از قلب است (ر.ك: همان، ج٢، ص٣٢١- ٣٢۵).
همچنين آفات عمل بدون علم را چنين برمى شمارد:
١- گمراهى از جاده مستقيم حق و دورى از آن؛ ٢- عدم قبول عمل بدون علم و معرفت؛ ٣- همراهى با فساد؛ ۴- در جا زدن در مسير تكامل (ر.ك: همان، ص٣٢۶- ٣٢٨).
٧. نويسنده در شرح «تراه قريباً أمله: آرزوهايش را نزديك و غير طولانى مى بينى». چنين نوشته است: از صفات ديگرى كه مولى على(علیه السلام) براى پرهيزگاران مى شمارند طولانى نبودن آمال و آرزوهاى آنها است. مولى امل و آرزو و اميد به آينده را نفى نمى كنند، بلكه طول آن را مذّمت مى كنند. اصل اميد و آرزو موتور محرّك وجود انسان است؛ يعنى انسان زنده داراى اميدها و آرزوها است. چرخ وجود انسان را اميدها به حركت درمى آورد. آرزوها ذاتاً بد نيست، بلكه طول امل و آرزوى دور و دراز ناپسند است. پرداختن به آرزوهاى دور و دراز قدرت تفكر صحيح را از انسان مى گيرد، و انسان نمى فهمد كه دنيا زودگذر است، نمى خواهد درگذشت زمان تعمّق كند، زيرا گذشت زمان عبارت است از بريدن تدريجى درخت عمر (ر.ك: همان، ص٣٢٩- ٣۴٢).
وضعيت كتاب
براى كتاب حاضر، فهرست مطالب و منابع تنظيم شده است. كتاب حاضر مستند است و گردآورنده، ارجاعات را به صورت پاورقى آورده: در اين پاورقى ها نام و نشان آيات را مشخص كرده (مثلاً متن كتاب، ج٢، ص۶۶ پاورقى ١- ۴) و منابعش را با ذكر شماره جلد و صفحه يادآور شده (مثلاً همان، ج٢، ص١١ پاورقى ١) و گاه توضيحى افزوده است (ر.ك: همان، ج١، ص١١٨ پاورقى ٢ و ج٢، ص۵٠٨ پاورقى ٢) و با بررسى اجمالى، پاورقى انتقادى مشاهده نشد.
منبع :مقدمه و متن كتاب.
