مؤلّف

ابو محمّد ، حسن بن على بن حسين بن شعبه حَرّانى ، [۱] كه گاهى به اختصار «ابن شُعبه حرّانى» خوانده مى شود ، معاصر با شيخ صدوق (م ۳۸۱ ق) و از مفاخر شيعه در سده چهارم هجرى است .

 وى از ابو على محمّد بن همّام اِسكافى (م ۳۳۶ ق) روايت مى كرده و شيخ مفيد ، محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادى (م ۴۱۳ ق) از او روايت كرده است .

 نام وى از قرن نهم هجرى به بعد در كتاب هاى تاريخ و تراجم آمده است و پيش از اين ، درباره شرح حال و آثار او اطّلاع چندانى در دست نيست . افراد محدودى كه از حرّانى سخن گفته اند ، جملگى او را به بزرگوارى و فضل و

 توثيق ستوده اند و در اعتماد بر كتاب او ، تحف العقول ، هماوازند . [۲]

 از وى در كتاب ها و منابع كتابشناسى و تراجم نگارى جديد نيز به نيكى ياد شده است . [۳]

آثـار وى

۱ ـ تحف العقول فى ما جاء من الحكم و المواعظ من آل الرسول .

 ۲ ـ التمحيص . [۴] رساله مختصرى است شامل ۱۷۱ حديث در بيان ابتلائات مؤمن . اين كتاب در برخى از منابع به ابن شعبه حرّانى منسوب شده و در برخى ديگر از آنِ استادش ، محمّد بن همّام اسكافى دانسته شده است . [۵]

ويژگى هاى كتاب

تحف العقول يكى از مهم ترين و زيباترين متون معارف اسلامى در موضوع آداب و اخلاق و پند و حِكَم منقول از پيامبر اكرم و ائمه اطهار عليهم السلامو نيز انبياى الهى ، بزرگ حضرت موسى و حضرت عيسى عليهماالسلام است . در اين كتاب ، گزيده هايى از سخنان پيامبر اكرم و امامان معصوم عليهم السلامتا امام حسن عسكرى عليه السلام ، در زمينه هاى گوناگون اعتقادى ، اجتماعى ، اخلاقى ، فقهى

 و . . . گرد آمده است .

 مؤلّف ، سخنان معصومان عليهم السلام را به ترتيب آورده و ذيل عنوان هر يك از ايشان ، ابتدا با خطبه يا كلامى از آن حضرت در موضوع توحيد آغاز مى كند و سپس به مواعظ يا نامه هاى وى ، و در آخر به ذكر كلمات قصارى از آن حضرت مى پردازد . وى درباره امام زمان عليه السلاممى گويد :

 هيچ يك از توقيعات حضرت صاحب الزمان و حجّت عصر خود ـ عجّل اللّه فرجه ـ را ، با آن كه در ميان شيعيان آگاه ، متواتر و مورد استفاده است ، ياد نكرديم ؛ زيرا به گونه اى كه مقتضى اين كتاب و چگونگى تأليف آن است ، به دست ما نرسيده است . [۶]

 در پايان كتاب ، چهار بخش ديگر نيز به اين ترتيب افزوده شده است : ۱ . مناجات خداى عز و جل با حضرت موسى بن عمران ؛ ۲ . مناجات خداى عز و جل با حضرت عيسى بن مريم ؛ ۳ . مواعظ حضرت عيسى عليه السلام كه در انجيل و آثار ديگر آمده است ؛ ۴ . وصيّت مفضّل بن عمر ، يكى از اصحاب امام صادق عليه السلام ، به شيعيان .

 حرّانى در تأليف اين كتاب براى رعايت كوته نگارى ، ذكر اسناد احاديث را فرو گذاشته و به ذكر دو نكته در اين باره اكتفا كرده است :

 ۱ . بيشتر احاديث را به گوش خود از استادانش شنيده است .

 ۲ . اين سخنان ، از آن دسته آموزه ها و حكمت هايى است كه خود ، گواه درستى خويش اند . [۷]

جايگاه «تحف العقول»

تحف العقول از منابع حديثى و فقهى متأخّر مهمّى همچون : بحارالأنوار ، وسائل الشيعة و الحدائق الناضرة به شمار مى آيد و شيخ مرتضى انصارى قدس سره نيز كتاب المكاسب المحرمةى خود را با حديثى از تحف العقول آغاز كرده است . همچنين اين كتاب ، دستْ مايه سخنوران بزرگ و خطيبان نامدار دوره هاى مختلف است .

 عالمان شيعى از تحف العقول با تجليل ياد كرده و آن را اثرى بى نظير دانسته اند . علاّمه مجلسى در اين كتاب مى گويد :

 نظم و ترتيب آن ، دلالت بر بلندى مرتبه مؤلّفش مى كند و اكثر مطالب آن ، در مواعظ و اصول ثابت شده اى است كه در آنها نيازى به ذكر سند نيست . [۸]

 علاّمه امينى قدس سره نيز درباره آن باره مى نويسد :

 تحف العقول در دانش و دين و حكمت ها و آداب و اخلاق و فرهنگ ها ، آراستهْ سخنى است كه از ميوه هايش گرسنگان ، سير شوند و تشنگان ، بهره گيرند و خردمند ، بدان انس جويد . . . بارى ! اين سخنان كه از سرچشمه وحىِ فيض بخشِ خاندان عصمت تراوش كرده ، رهاورد خِرد است كه آيتى از فصاحت و بلاغت و استوارى لفظ و معنى و فروتر از كلام آفريدگار و فراتر از گفتارهاى بشر

 است . . . بايد بر اين همه ، حُسن انتخاب و بِهْ گزينى مؤلّف را ـ كه نشانه خردمندى و دليل قدسيّت و نشان مهارت و كارشناسى او در حديث است ـ افزود . [۹]

 آنچه به تحف العقول اهمّيت مى بخشد ، متن دقيق وعميق آن است ، به گونه اى كه مى توان گفت ، متن آشناى كتاب ، ناشناس بودن مؤلّف را جبران كرده است .

كتابشناخت

تحف العقول تاكنون چندين بار به چاپ رسيده است كه مشخّصات كتابشناختى آنها چنين است :

يك . متن

۱ . تحف العقول ، تصحيح و تعليق : على اكبر غفّارى ، تهران : كتابفروشى صدوق ، ۱۳۷۶ ق ، ۵۳۵ ص .

 ۲ . تحف العقول ، مقدّمه : سيّد محمّد صادق بحر العلوم ، نجف : المطبعة الحيدرية ، ۱۳۸۳ ق ، ۳۹۹ ص . [۱۰]

 ۳ . تحف العقول ، مقدّمه : محمّد حسين الأعلمى ، بيروت : مؤسّسة الأعلمى ، ۳۸۵ ص (به ضميمه رساله التمحيص) .

دو . ترجمه

از تحف العقول تاكنون چهار ترجمه به فارسى و يك ترجمه : به انگليسى منتشر شده است :

 ۱ . تحف العقول ، تحقيق و تصحيح : على اكبر غفّارى ، ترجمه : محمّد باقر كمره اى ، تهران : كتابفروشى اسلاميّه ، ۱۳۸۴ ق ، ۵۵۶ ص .

 ۲ . تحف العقول ، ترجمه : احمد عطائى جنّتى ، تهران : انتشارات علميه اسلاميه ، ۱۳۵۴ ش ، ۶۲۴ ص .

 ۳ . رهاورد خرد (ترجمه «تحف العقول») ، ترجمه : پرويز اتابكى ، تهران : نشر و پژوهش فرزان ، ۱۳۷۶ ش ، ۵۴۰ ص .

 ۴ . تحف العقول ، تصحيح : على اكبر غفارى ، ترجمه : بهزاد جعفرى ، تهران : نشر صدوق ، ۱۳۷۷ ش ، ۴۰۲ ص .

 ۵ . تحف العقول ، ترجمه به انگليسى : بدر شاهين ، قم : انصاريان ، ۱۳۸۰ ش ، ۶۳۷ ص .

درباره گزيده حاضر

گزيده حاضر بر اساس نسخه تصحيح شده به كوشش استاد على اكبر غفّارى تنظيم يافته است . [۱۱] از مجموع سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله وامامان معصوم عليهم السلام ، جز امام دوازدهم ، و مناجات خداوند با حضرت عيسى و موسى عليهماالسلام و سخنان حضرت عيسى عليه السلام ، ۳۵۰ فقره با معيار مورد اشاره در «درآمد» ، انتخاب شده و بر اساس ساختار متن كتاب ، در پانزده بخش تنظيم يافته است . ترجمه مجموعه نيز اقتباسى است از ترجمه دكتر پرويز اتابكى كه با نام رهاورد خرد به چاپ رسيده اطّلاعات كتابشناختى آن پيش از اين آمد .

 
[۱]  مناطق مختلفى از جهان به نام حَرّان معروف است و دانشمندان بسيارى در قرون اوليه اسلام ، منسوب به حرّان بوده اند ، امّا به خوبى دانسته نيست كه ابن شعبه منسوب به كدام منطقه است . (ر . ك : دائرة المعارف تشيّع ، ج ۶ ، ص ۲۰۴ ؛ لغت نامه دهخدا ، واژه «حرّان» و «حرّانى» ) . 

[۲]  براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : مجالس المؤمنين ، ج ۱ ، ص ۳۸۳ ؛ أمل الآمل ، ج ۲ ، ص ۷۴ ؛ رياض العلماء و حياض الفضلاء ، ج ۱ ، ص ۲۴۴ ـ ۲۴۶ ؛ روضات الجنات ، ج ۲ ، ص ۲۸۹ . 

[۳]  براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : أعيان الشيعة ، ج ۵ ، ص ۱۸۵ ـ ۱۸۶ ؛ تأسيس الشيعة ، ص ۴۱۳ ؛ الذريعة إلى تصانيف الشيعة ، ج ۳ ، ص ۴۰۰ ؛ ريحانة الأدب ، ج ۸ ، ص ۵۴ ؛ طبقات أعلام الشيعة ، ج ۱ ، ص ۹۳ ؛ الكنى و الألقاب ، ج ۱ ، ص ۳۲۹ ؛ معجم المؤلّفين ، ج ۳ ، ص ۲۵۲ . 

[۴]  التمحيص ، تحقيق : مؤسّسة الإمام مهدى(عج) ، قم : مؤسّسة الإمام مهدى(عج)، ۱۴۰۴ ق . 

[۵]  براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : التمحيص ، مقدّمه محمّد باقر ابطحى . 

[۶]  رهاورد خرد : تحف العقول ، پرويز اتابكى ، ص ۵۱۱ . 

[۷]  همان ، ص ۱۸ . 

[۸]  بحارالأنوار ، ج ۱ ، ص ۲۹ . 

[۹]  رهاورد خرد (ترجمه تحف العقول ، ص ۷ ـ ۱۱ . براى آگاهى بيشتر درباره ويژگى ها و جايگاه كتاب ، ر . ك : دائرة المعارف تشيّع ، ج ۴ ، ص ۱۶۹ (مدخل تحف العقول ، نگارش سيّد مهدى حائرى) ؛ تحف العقول ، مقدّمه على اكبر غفّارى ؛ تحف العقول ، مقدّمه پرويز اتابكى ؛ تحف العقول ، مقدمه سيّد محمّد صادق بحرالعلوم . 

[۱۰]  براى آگاهى بيشتر ، ر . ك : فهرست كتابهاى چاپى عربى ، ص ۱۶۷ . 

[۱۱]  مشخصات كتابشناختى اين نسخه چنين است: تحف العقول في ما جاء من الحكم والمواعظ عن آل الرسول، ابن شعبة الحرّانى ، تصحيح : على اكبر غفّارى ، قم : دفتر انتشارات اسلامى ، ۱۴۰۴ ، ۵۱۶ ص ، چاپ اوّل .