علی اكبر ذاكری
عبیداللّه  بن ابی رافع از یاران خاص و شیعیان مخلص و با وفای امیرالمؤمنین علیه السلام بود. از آغاز خلافت تا واپسین لحظات زندگانی حضرت، سمت دبیری ایشان را به عهده داشت.
نجاشی عبیداللّه  و برادرش علی بن ابی رافع را جزو كاتبان امیرالمؤمنین علیه السلام می شمارد.1
شیخ طوسی2 و برقی3 در كتاب های رجال خود و شیخ مفید در كتاب اختصاص4 بر كتابت وی برای علی علیه السلام تصریح دارند.
ابن قتیبه در كتاب معارف گوید:
او در تمام دوران خلافت علی بن ابی طالب علیه السلام دبیر بود.5
ابن حجر در تقریب التهذیب می نویسد:
عبیداللّه  بن ابی رافع مدنی ـ غلام پیامبر صلی الله علیه و آله ـ دبیر علی علیه السلام بود. وی ثقه است و بعد از سده اول هجری از دنیا رفت.6
امیرالمؤمنین علیه السلام توصیه هایی در شیوه زیبانویسی به وی دارد كه سید رضی رحمه الله در نهج البلاغه آن را نقل كرده است.7
عبیداللّه  كاتب ویژه علی علیه السلام
عبیداللّه  دبیر رسمی و ویژه و كاتب اسرار امام علی علیه السلام بود. وی بیش تر نامه های سیاسی و سرّی حضرت را می نگاشت. نامه هایی كه به قلم عبیداللّه  نگاشته شد، از آغاز حركت امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی بصره تا اواخر عمر آن حضرت را دربر می گیرد. در برخی نامه ها نام عبیداللّه  همراه با سال و یا ماه نگارش نامه ذكر شده است.
عبیداللّه  در محاكم قضایی حضرت حضور می یافت و اظهارات متّهمان را در هنگام بازجویی ثبت می كرد9 و به تعبیر روشن تر، منشی دادگاه هم بوده است.
وی دخل و خرج بیت المال و نام دریافت كنندگان از اموال عمومی را نیز ثبت می كرد. ما شرح حال مفصّل وی را در جلد سوم سیمای كارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام نگاشته ایم.10
نامه های عبیداللّه
در پایان تعدادی از نامه های امیرالمؤمنین علیه السلام نام عبیداللّه  به عنوان كاتب دیده می شود.اینك برخی از نامه هایی را كه برای امیرالمؤمنین علیه السلام نگاشته است می آوریم. آن چه بدون ذكر منبع آمده نامه هایی است كه نگارنده در جلد اوّل و دوم كتاب سیمای كارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین علیه السلام 11 آورده است.
1. به مردم مصر در هنگام اعزام قیس بن سعد به عنوان استان دار آن جا در صفر سال 36 هجری قمری؛
2. به عثمان بن حنیف از ربذه در سال 36؛
3. به مردم مدینه بعد از پیروزی در جنگ جمل، در جمادی الأُولی سال 36؛
4. به مردم كوفه بعد از فتح بصره، در جمادی الأُولی سال 36؛
5. در رجب سال 36 به قرظة بن كعب، استاندار كوفه از بصره قبل از ورود حضرت علی علیه السلام به كوفه؛
6. در شعبان سال 36، به اشعث بن قیس كارگزار آذربایجان از طرف عثمان و عزل وی؛
7. در ذی قعده سال 37، به عبداللّه  بن عباس، استاندار بصره درباره اوضاع آن شهر؛
8. به مردم مصر، همراه محمد بن ابی بكر استاندار جدید آن شهر در اول رمضان 37؛
9. قبل از جنگ صفّین به مخنف بن سلیم استاندار اصفهان و همدان؛
10. به معاویه و بیان حقّانیت خویش در امر خلافت؛12
11. در پاسخ به نامه معاویه در جنگ صفّین؛13
12. نامه به عوسجة بن شدّاد در ابطال معامله كنیزی كه شوهر داشته در سال 39؛14
13. نامه مفصّل حضرت درباره شیعه و اوضاع سیاسی ـ اجتماعی مسلمانان پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و جریانات سیاسی دوران خلافت حضرت تا سال چهلم.15
كتاب تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین علیه السلام
شیخ طوسی، در كتاب فهرست خود برای عبیداللّه  دو كتاب ذكر كرده است و در شرح حال وی می نویسد:
عبیداللّه  بن ابی رافع كاتب امیرالمؤمنین علیه السلام و از خواص حضرت و جزو برگزیدگان شیعه است. در تمام جنگ های امیرالمؤمنین علیه السلام شركت داشت. او كتابی به نام قضایا امیرالمؤمنین و كتاب دیگری با عنوان تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صفّین و نهروان من الصّحابه دارد.16
شغلی كه عبیداللّه  داشته گزارش های وی را در ارتباط با امیرالمؤمنین علیه السلام قابل اعتماد می سازد. بخشی از قضاوت های حضرت به نقل از عبیداللّه  نقل شده كه گویا از كتاب وی می باشد. نگارش كتاب وی در ذكر نام همراهان علی علیه السلام نشان می دهد كه شیعه در نگارش سیره پیش گام بوده است.17 نسخه كامل و مستقلی از كتاب های عبیداللّه  در دست نیست؛ ولی قاضی نعمان مصری در كتاب شرح الاخبار خود كتاب تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صفّین و النهروان من الصّحابه آورده است كه ما نیز در این جا به نقل آن می پردازیم؛ زیرا، نام گروهی كه در دوران حكومت علوی با حضرت همراه بودند ثبت می شود و سبقتِ شیعه در تدوین كتاب نیز ثابت می گردد.
ابن اثیر جزری در اسدالغابه در شرح حال جبر بن انس،18 جبلة بن ثعلبه انصاری،19 جبیر بن حُباب،20 خالد بن ابی خالد،21 خالد بن دجانه،22 خلیفة بن عدی،6 ربعی بن ابی ربعی،24 ربعی بن عمرو انصاری25 و... از این كتاب نام می برد.
كسانی كه كتاب عبیداللّه  نزد آن ها بوده
از آن چه ابن اثیر نقل كرده استفاده می شود كه كتاب عبیداللّه  بن ابی رافع نزد عده ای از مورّخان و اهل تراجم كه درباره صحابه كتاب نوشته اند وجود داشته است.
1. مطین حافظ ابوجعفر محمد بن عبداللّه  بن سلیمان حضرمی (202 ـ 297)؛ در شرح حال جبیر بن حباب بن منذر می نویسد:
محمد بن عبداللّه  حضرمی مطین وی را از صحابه دانسته و از كتاب سِیر عبیداللّه  بن ابی رافع در كتاب كسانی كه با علی علیه السلام در صفّین بوده اند ذكر نموده است.26
2. حافظ طبرانی، سلیمان بن احمد (م 360)؛
3. محمد بن یحیی بن ابراهیم معروف به ابن منده (م 301)؛
ابن منده نام جبیر بن حباب بن منذر را از كتاب عبیداللّه  گرفته است.27
4. ابونعیم، احمد بن عبداللّه  بن احمد اصفهانی (336 ـ 430)؛
ابن اثیر در شرح حال جبر بن انیس از ابونعیم از سلیمان بن احمد از حضرمی از كتاب عبیداللّه  نقل قول می كند.28
پی نوشتها:
1. رجال نجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، مؤسّسه نشر اسلامی، ص 4.
2. رجال طوسی، انتشارات رضی، قم.
3. رجال برقی، دانشگاه تهران، ص 4.
4. اختصاص، مؤسّسه نشر اسلامی، قم.
5. معارف، انتشارات رضی، قم.
6. تقریب التهذیب، ج 1، ص 53، شماره 1441.
7. نهج البلاغه، صبحی صالح، كلمه 315؛ فیض الاسلام، ص 1236.
8. تهذیب الكمال فی اسماء الرّجال، ج19، ص 34؛ تهذیب التّهذیب، ج 7، ص 10، شماره 4443.
9. این جلد هنوز منتشر نشده است و درباره دبیران، كارگزاران بیت المال و... امیرالمؤمنین علیه‏السلام می‏باشد.
10. جلد اوّل و دوم این كتاب توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی منتشر شده است و جلد سوم آن در دست تدوین است.
11. بحارالأنوار، ج 32، ص 571.
12. وقعة صفّین، ص 470.
13. غارات، ص 71 (دو جلدی، ج 1، ص 115).
14. كشف المحجّة لثمرة المهجه، ص 236.
15. فهرست، چاپ نجف، ص 107.
16. ذریعه، ج 4، ص 181، گوید: «و هو أوّل مَنْ صنّف فی المغازی و السیر و الرجال فی الإسلام لم نعرف مَنْ سَبَقَه فیه لأنّه كتبه فی عصر أمیرالمؤمنین علیه‏السلام ، الّذی استشهد سنة الأربعین من الهجرة ...»
17. اسدالغابه، چاپ مصر، ج 1، ص 307.
18. همان، ص 319.
19. همان، ص 322.
20. همان، ج 2، ص 93.
21. همان جا.
22. همان، ص 146.
23. همان، ص 205.
24. همان، ص 204.
25. همان، ج 1، ص 322.
26. همان، ص 307.

27.همان، ص 307.

28.همان