از آنجاکه سید رضی احادیث کتاب نهج البلاغه را بدون ذکر سلسله اسناد بیان کرده است و نیز به دلیل شبهه افکنی های برخی از محققان اهل سنت، بررسی اعتبار این کتاب اهمیت بسیاری دارد. محور کتاب «نصوص و ابحاث حول نهج‌البلاغه و مدوّنه» بررسی همین موضوع است.

مقدمه

پژوهش دربارۀ کتاب نهج‌البلاغه، اعتبار و مؤلف آن از مسائل مهم‌ حوزۀ حدیث ــ چه در بین مذاهب امامیه و چه غیر‌امامیه ــ بوده است. با توجه به آنکه سید رضی، احادیث این کتاب را بدون ذکر سلسلۀ اسناد بیان کرده است، بررسی اعتبار آن ــ چه به صورت جزئی و موردی و چه تمام آن ــ امری مهم به شمار می آید. این مسئله با شبهه‌افکنی‌‌های برخی از محققان اهل سنت در پاره‌ای از جوانب این کتاب اهمیت فزون‌تری پیدا کرده است.

در نوشتار حاضر قصد داریم به معرفی کتابی از دکتر احمد پاکتچی ــ مدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(علیه السلام) ــ دربارۀ نهج‌البلاغه و مؤلف آن بپردازیم. عنوان این اثر، که به زبان عربی نگاشته شده، «نصوص و ابحاث حول نهج‌البلاغه و مدوّنه» است که در سال ۱۳۹۲، به کوشش آقای مرتضی سلمان‌نژاد توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(علیه السلام) در ۲۰۸ صفحه چاپ شده است.

چهارچوب اصلی کتاب

چهارچوب اصلی کتاب، آن گونه که نویسنده در مقدمه بدان اشاره کرده، حول سه محور «نهج‌البلاغه»، «مؤلف آن» و «صاحب اصلی آن یعنی حضرت امیرالمومنین علی(علیه السلام)» نگاشته شده است. در ابتدای کتاب دو شرح قدیمی بر خطبۀ شقشقیه ــ یکی از شیعه و دیگری از اهل سنت ــ تصحیح و احیا شده، سپس مطالب مهمی دربارۀ شخصیت علمی سید رضی(ره) ــ در زمینه های علوم قرآن، علوم حدیث، فقه و اصول ــ درج شده، آنگاه کتاب «ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین علی(علیه السلام)» با استفاده از متون دیگر در بخش آخر کتاب بازسازی شده است.

نگاهی به فصول کتاب

الف) شرح الخطبه الشقشقیه للسید الشریف المرتضی

در این بخش مؤلف پس از اشاره به شخصیت سید مرتضی  (د. ۴۳۶ق) با تمسک به سخنانی که در کتب فهارس و رجال آمده، به مسئلۀ اسناد خطبۀ شقشقیه روی آورده، و در این مسیر، طرق مختلف نقل این خطبه را در دو دسته ‌(ثبت بدون واسطه در نقل و ثبت با واسطه در نقل) ذکر کرده است (صص ۱۵-۲۰). دکتر پاکتچی پس از بحث دربارۀ اصل خطبه، به ذکر اعتبار و اسنادی که از شرح سید مرتضی وجود دارد پرداخته و فهرست نسخه‌هایی را که دربردارندۀ این شرح بوده ذکر کرده است. در پایان این قسمت نیز مؤلف با بررسی برخی اشتباهات و خطاهای رخ‌داده در برخی نقل‌ها، احتمالاتی را دراین‌باره مطرح کرده و پس از درج اطلاعات فوق، خود خطبۀ موجود نزد سید و شرح سید بر خطبه را ذکر نموده، اما پیش از آن، روش خویش در تصحیح و مقابله را توضیح داده، نسخه هایی که از آنها بهره گرفته را یادآور  شده است؛ نسخه ها و منابعی چون «مجموعه‌الرسائل»، «شرح الکیذری»، «شرح الراوندی» و … . نویسنده در پایان این جزء با عنوان «الاغلاط الفاحشه»، غلط‌های نوشتاری‌ای که در برخی نسخ بوده را فهرست‌ کرده است.

ب) شرح الخطبه الشقشقیه لابی احمد العسکری

مؤلف آغاز این بخش را به بیان شرح حالی از ابو‌احمد عسکری  (د. ۳۸۳ یا ۳۸۷ق) ــ عالم حدیث و ادیب قرن چهارم ــ اختصاص داده است؛ اطلاعاتی همچون مشایخ و استادان وی در علم حدیث و ادبیات، شاگردان و ناقلان روایت از وی، سپس به اجمال از تألیفات او در زمینه های مختلف ادبی، حدیثی و… یاد کرده است. دکتر پاکتچی منابع و کتبی را که به معرفی ابواحمد پرداخته فهرست نموده، سپس به متن خطبه و شرح آن پرداخته، و برای نشان دادن اعتبار این شرح از خطبۀ شقشقیه، متعرض نسخه هایی شده که این متن در آنها آمده ‌است. از جمله منابعی که مؤلف در تصحیح این متن سود جسته «معانی‌الاخبار»، «علل‌الشرایع»، «بحارالانوار» و «الطرائف ابن طاووس» است. نکتۀ مهم دربارۀ این شرح بر خطبۀ شقشقیه این است که شرح یادشده قبل از تألیف نهج‌البلاغه نوشته شده است.

ج) الشریف الرضی و علوم القرآن

فصل سوم این کتاب به جایگاه سید رضی در علوم قرآنی اختصاص داده شده است. در این بخش، مؤلف از دو اثر تفسیری سید رضی، یعنی «تلخیص‌البیان» و «حقائق‌التاویل»، نام برده، سپس از لابه‌لای کتب مختلف به ذکر مشایخ و استادان وی در زمینۀ علوم قرآنی پرداخته و در ادامه تألیفات و آثار سید رضی را در این زمینه معرفی کرده است. قسمت دیگری از این فصل به بحث قرائات و رویکرد سیدرضی در قبال آن اختصاص یافته است. در اینجا قرائات مورد استفادۀ سید در دو بخش آمده: بخشی در قرائاتی که سید به قراء سبعه و بخشی در قرائاتی که به دیگر قراء داده است، در اینجا مؤلف پس از ذکر هر آیه و قول سید دربارۀ قرائات دیگر آن، با عنوان نقد و تخریج، به بررسی آن قرائت و قاریانی که آن گونه خوانده¬اند پرداخته و آنها را ذکر کرده است (صص ۷۵-۹۳). در بخش پسین این فصل، اقوال و دیدگاه‌های تفسیری سید رضی که در ذیل حدود بیست آیه از قرآن کریم آمده، یکجا گرد آمده است (صص ۹۳-۱۰۲). شایان ذکر است که بیشتر این اقوال تفسیری از کتاب «مجازات‌النبویه» است.

د) الشریف الرضی و علوم الحدیث

چهارمین فصل کتاب «نصوص و ابحاث…» به جایگاه حدیثی سید رضی اختصاص یافته است. در این بخش نیز ابتدا به مشایخ حدیثی وی اشاره شده، سپس نام کسانی که از وی نقل روایت کرده‌ اند آمده است. مؤلف در بخش اخیر، ناقلان روایت را به این صورت دسته بندی کرده است:

۱) کسانی که روایت حدیث آنان از سید رضی روشن و اثبات گردیده است؛

۲) کسانی که به احتمال قوی از سید نقل روایت کرده‌اند؛

۳) آنانی که قطعاً یا به احتمال قوی از سید روایتی نقل نکرده‌اند.

پس از این بخش، از آثار حدیثی سید رضی سخن به میان آمده است. بخش دیگری از این فصل «نص‌الاحادیث» نام گرفته که مؤلف در آن کوشیده است احادیث نقل‌شده از سیدرضی را در سه دستۀ زیر طبقه‌بندی کند:

۱) دستۀ اول احادیثی است که سید آنها را با اسناد متصل روایت کرده است؛

۲) دستۀ دوم روایاتی است که با حذف صدر سند نقل شده است؛

۳) دستۀ آخر احادیثی آمده که با ذکر مصادرش نقل شده است.

واپسین بخش این فصل ذیل عنوان «تخریج الحدیث و البحث السندی» به بحث سندی دربارۀ این احادیث و بررسی نقل‌های مشابه که در کتب دیگر وجود دارد می‌پردازد (صص ۱۳۹-۱۵۰).

هـ) الآراء الفقهیه و الاصولیه للشریف الرضی

در فصل پنجم دیدگاه‌های فقهی و اصولی شریف رضی به بحث گذاشته شده است. همچون دو فصل پیش، مشایخ سید در فقه و اصول، هم‌درس‌ها و کسانی که سید با آنها در تحصیل علم فقه مباحثه داشته است نام برده شده‌اند. پس از آن مؤلفات سید در حوزۀ فقه و سپس اشاره‌ای به مناصب قضایی سید شده، آنگاه به صورت موجز، آراء و نظرات سید در حوزه‌ اصول‌فقه از جمله مباحث الفاظ، ادله‌ کتاب و سنت و همچنین سایر ادله آمده است. پس از مباحث اصولی، دیدگاه های فقهی وی در بحث های مختلفی از جمله مبادی و کلیات، مباحث عبادات، متاجر و حتی سیاسات به تفصیل آمده است.

و) ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین علی(علیه السلام)

واپسین فصل کتاب «نصوص و ابحاث …»، بازسازی‌شدۀ کتابی دربارۀ امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) به نام «ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین علی(علیه السلام)» نوشتۀ «ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی الجلودی » (د. ۳۳۲ق) است. ابو‌احمد به گفتۀ شیخ طوسی و ابن ندیم، از شخصیت‌های شیعی امامی است که دارای آثار بسیاری به‌ویژه در زمینۀ روایت و اخبار بوده که بسیاری از آنها از بین رفته است. این نکته دربارۀ «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین» شایستۀ ذکر است که نسخه‌های این اثر تا حدود قرن هفتم وجود داشته و کسانی همچون سید‌ بن ‌طاووس از این کتاب نقل قول کرده‌اند، ولی پس از قرن هفتم ظاهراً اثری از این کتاب باقی نمانده و تمامی نسخه های آن از بین رفته است.

مؤلف ابتدا به شرح حالی از ابو‌احمد اشاره کرده که مشتمل بر مشایخ و شاگردان، شخصیت علمی و عقایدی و تألیفات اوست. دکتر پاکتچی با استفاده از منابع دیگر تعداد ۹۳ روایت این کتاب را بازسازی کرده است. منابعی که در این بازسازی از آنها بهره گرفته شده «شواهد‌التنزیل حاکم حسکانی»، «تأویل‌الآیات الظاهره شرف‌الدین استر‌آبادی»، «الأمالی ابن بابویه»، «سعد‌السعود سید ‌بن ‌طاووس» و… است.

محمدآشوری، دانشجوی دورۀ کارشناسی ارشد پیوستۀ رشتۀ علوم قرآن و حدیث

کتابنامه:

1.برای اطلاع بیشتر از زندگی و آثار وی رک: الفهرست، ص ۹۸، رقم ۴۲۱٫

2.برای شرح حال وی رک: معجم الادباء، ج ۸، ص ۲۳۳؛ اعیان‌الشیعه، ج ۵، ص ۱۴۵٫

3.برای اطلاع بیشتر دربارۀ وی رک: فهرست ابن الندیم، ص ۱۷۳، رجال النجاشی، صص ۵۲- ۵۴، رقم ۶۳۸؛ رجال الطوسی، ص ۴۸۷، رقم ۶۷، فهرست الطوسی، ص ۱۴۵، رقم