اشعث بن قیس
اَشْعَثِ بْنِ قَیسِ كِنْدی، ابومحمد از مردان مشهور در تاریخ نیمة نخست سدة 1ق ، وی بزرگ قبیلة پر نفوذ كنده ، از آغاز مسلمانى تا هنگام مرگ در بسیاری حوادث نقش عمده داشت و مىتوان گفت كه حضور او در پارهای مواقع خود حادثه ساز بود .
نام اصلى او « معدیكرب » ، لقبش « اشعث » است و اشعث به معناى ژولیدهمو مى باشد. 1
پدر اشعث ، قیس ، جدّ اولش معدیكرب ، جدّ دومش معاویة بن جبله و كنیه اش ابومحمد است. 2
برخى از فرزندان او نیز در مسائل سیاسى زمان خود نقش آفریدند؛ جَعْدَه دختر او همسر خود ، امام حسن(ع) را با زهر به شهادت رساند . 3
محمدبناشعث پس از صلح امام حسن(ع) ، حُجربن عَدِىّ را دستگیر و به زیادبن ابیه تحویلداد 4 و پس از قیام امام حسین(ع) و پیش از حادثه كربلا ، مسلمبنعقیل را نیز دستگیر و به عبیداللهبنزیاد تحویل داد 5 و در كربلا با برادرش قَیْسبن اشعث در میان فرماندهان عمر سعد بود. 6
در سال دهم هجرت كه همه ى قبایل و طوایف عرب ، دین اسلام را پذیرفتند ، طایفه ى كِنده هم كه طایفه اشعث بن قیس است ، اسلام آورد . هیئتى از طایفه ى كِنده به ریاست اشعث بن قیس در مدینه نزد پیامبر آمد و مسلمان بودن طایفه كنده را اعلام كردند و اشعث در آن روز مسلمان شد .7
پس از وفات پیامبر، طایفه كِنده و خود اشعث بن قیس مرتدّ شدند و از اسلام برگشتند. 8
اشعث از سوی عثمان ولایت آذربایجان را عهدهدار بود و عثمان سالی صد هزار درهم از خراج آن دیار را به او میداد .
در زمان عثمان والی آذربایجان بود و پس از قتل وی و پیوستن مردم به علی ( ع ) وی نیز به آن حضرت پیوست و در جنگ صفین نیز شرکت کرد ؛ ولی خود خواهی اش او را به مخالفت با آن حضرت کشاند .
در یکی از شبهای جنگ که اعراب بسیاری کشته شده بودند افراد قبیله خویش را جمع کرد و بدانها گفت : امروز دیدید که چقدر از جمعیت عرب کشته شد ؟! به خدا سوگند که در عمرم چنین کشتاری به چشم ندیده ام .اگر بنا باشد جنگ به این صورت ادامه یابد ، عرب نابود گردد ،و با این سخنان خود در آنها ایجاد تزلزل کرد .
این خبر به گوش معاویه رسید و همین امر انگیزه او شد که قرآنها را بر نیزه کند و امیرالمؤمنین را به حکمین بخواند .
علىبنابىطالب(ع) پس از جنگ جمل ، یعنى حدود 6 ماه پس از آغاز خلافتش ، او را از ولایت آذربایجان عزل كرد و از وى خواست تا اموال حكومتى را در كوفه به حضرت تحویل دهد .9 این تصمیم بر اشعث ناگوار آمد ، بهطورى كه بر آن شد تا به معاویه بپیوندد؛ ولى قومش او را بازداشتند ، زیرا ترك شهر و قوم و پیوستن به معاویه را سزاوار نمىدانستند. 10
و در جنگ صفین در سپاه امام على(ع) بود و از سوى حضرت فرمانده جناح راست لشكر عراق شد . در این جنگ ، به مالك اشتر كه اصالتى یمنى داشت و از سرداران برجسته سپاه على(ع)بود ، حسادت می ورزید و در كسب پیروزی هاى نخستین با او به رقابت مىپرداخت. 11
اشعث در زمان امیرالمومنین علی (ع) همچون عبدالله بن ابّی در عهد رسول خدا ، سر کرده منافقان بود و پیوسته به آزار و تمسخر امام میپرداخت .
لیلةالهریر
او در لیلةالهریر ضمن سخنرانى ، مردم را از ادامه جنگ برحذر داشت 12 و پس از نیرنگِ بر سر نیزه كردن قرآنها از سوى معاویه ، به شدت از ادامه جنگ جلوگیرى كرد و على(ع) را واداشت تا مالك اشتر را از صف مقدّم جنگ به عقب بازگرداند . پس از آن در انتخاب ابنعبّاس و مالكاشتر بهصورت نماینده سپاه عراق براى داورى ، با امیرمؤمنان ، على(ع)مخالفت ورزید و سرانجام امام را واداشت تا به داورى ابوموسى اشعرى تن در دهد ، بالاخره گروه خوارج در همان جا نشأت گرفت ، و تا امیرالمومنین در حیات بود ، به ایشان آزار میرساندند . 13
اشعث كه در توطئه قتل علىبنابىطالب (ع)شركت داشت ، از مدتى قبل ، حضرت را به ترور تهدید مىكرد 14 و ابنملجم را كه براى قتل حضرت به كوفه آمده بود ، یك ماه در خانهاش ساكن كرد. 15 ابنملجم شبى كه فرداى آن قصد كشتن على(ع) را داشت تا نزدیكى طلوع فجر با اشعث در مسجد مشاوره داشت . سپس اشعث به او گفت : در انجام كارت شتاب كن كه چون صبح شود رسوا مىشوى . 16
وی در زمان ابوبكر، نیروهاى اسلامى با مرتدان جنگیدند و آنان را شكست دادند . در این جنگها اشعث بن قیس اسیر شد ، او را نزد ابوبكر آوردند . او به ابوبکر گفت : اگر مرا آزاد کنی و خواهرت را به ازدواج من در آوری ، تو را یاری سودمند باشم و با دشمنان تو میجنگم . ابوبکر هرچند در واپسین لحظات عمر خود ، از اینكه اشعث را نكشته بود، اظهار پشیمانى كرد، زیرا با همه اینها، او را فردى مفسد مىدانست ، آزادش کرد و خواهرش ام فروه را که نابینا بود به همسری وی درآورد. 17
شیخ طوسى درباره او آورده است :
اشعث بن قیس الكندى در كوفه ساكن شد ، پس از پیامبر اكرم مرتّد گردید و عاقبتش این شد كه خارجى و ملعون گردید. 18
امام صادق میفرمایند : اشعث خود در خون امیرالمؤمنین دست داشت و دخترش جعده امام حسن را مسموم کرد و پسرش محمد در خون امام حسین شرکت داشت. 19
اشعث از جمله افرادی است که مورد لعنت امام علی (ع) واقع گردیده است . او سرانجام در سال 42 قمری درگذشت .
نکته ی قابل توجه دیگری وجود دارد و آن این است که در تاریخ ، قیس بن اشعثِ دیگرى هم داریم . این قیس بن اشعث ، قیس بن اشعث بن سواد است كه از اصحاب امام حسن(ع) است و غیر از قیس بن اشعث حاضر در كربلا می باشد. 20
پی نوشتها:
1- ریحانة الادب ؛ج 1 /ص 129
2- الاستیعاب ؛ج 1 ؛ص 133
3- قاموس الرجال ؛ج 9 ؛ص 157
4- همان ؛ص 155
5- تاریخ طبری ؛ج 4 ؛ص 320
6- همان ؛ج 2 ؛ص 157
7-همان ؛ج 2 ؛ص 394
8- رجال طوسی ؛شیخ طوسی ؛ص 4
9- الامامة و السیاسة ؛ج1 ؛ص111
10- الامامة والسیاسة ؛ج1 ؛ص112
11- وقعة صفین ؛ص180
12- همان ؛ص480ـ481 ، الاخبارالطوال ؛ص188ـ189
13- اخبارالطوال ؛ص191ـ192
14- شرحنهجالبلاغه ؛ج6 ؛ص254
15- تاریخ یعقوبى ؛ج2 ؛ص212
16- الاصابة ؛ج 1 ؛ص 87
17- تاریخ طبری ؛ج 4 ؛ص 316
18 – نهج البلاغه دشتی ؛خطبه 19 ؛ص 64
19- ریحانة الادب ؛ج 1 /ص 129
20- معجم الرجال الحدیث ؛ج 15 /ص 94
منابع :
1.الاصابه ؛ ج 1
2.الاستیعاب ؛ ج 1
3.اسدالغابه ؛ ج1
4.دایرةالمعارف شیعه
5- سایت مرکز فرهنگ و معارف قرآن ؛ابوالقاسم زرگر